سوڭعى 30-40 جىلدا قىتايدىڭ قارقىندى دامۋ مەن وركەندەۋدىڭ سينونيمىنە اينالعانى بار. كورونوۆيرۋس القىمداپ، الەمدىك ەكونوميكا تۇتاستاي كەرى شەگىنگەن وسى جىلدىڭ 2-ماۋسىمىندا قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ 2.8%، 3-ماۋسىمىندا 4.9% ءوسىم بەرگەنى ءمالىم بولىپ وتىر.

The wall street باسىلىمىنىڭ جازۋىنشا، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى كەلەر جىلى جەر شارى ەكونوميكاسىنىڭ 4%-عا قىسقاراتىندىعىن، ال قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ كەرىسىنشە 1.9%-عا وسەتىنىن مەجەلەپ وتىرعان كورىنەدى. The Financial Times باسىلىمى حالىقارالىق ۆاليۋتا قورىنىڭ دەرەكتەرىن تالداي كەلە، وسى جىلدىڭ 2-ماۋسىمىندا قىتايعا جونەلتىلگەن ەكسپورتتىڭ جەر شارى ەكسپورتىنىڭ وسى كورسەتكىش ەنگىزىلگەننەن بەرگى ەڭ جوعارعى مەجە 11%-عا جەتكەندىگىنە كوز جەتكىزىپتى. باسقا دا بەلگىلەر قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ قالپىنا تەز كەلىپ، ءوسۋ قارقىنىن قايتادان ۇدەتە باستاعانىن كورسەتىپ وتىر

بۇل جەردە اڭگىمە قىتاي يدەولوگياسى مەن دامۋ باعىتىنداعى كەرى كەتۋشىلىك جايىندا بولماق. قىتايدىڭ جوعارى بيلىگىنە شي جينپيڭ كەلگەلى، ەلدەگى بىردەن-ءبىر بيلىك پارتياسى ەسەبىندە قكپ-نىڭ سولشىل باعىتقا اۋىتقي باستاعانى بەلگىلى. بۇل ءشيدىڭ ءوز جەكە قۇزىرەتىن ورنىقتىرۋ مەن كۇشەيتۋگە مەڭزەگەن ءتاسىل-شارالارىمەن قاتار، جالپى قكپ يدەولوگياسىنىڭ دەن (سياوپين) داۋىرىندەگى پراگماتيكالىق باعىتتان اينىپ، كلاسسيكالىق ۋتوپيالىق باعىتقا كوبىرەك مويىن بۇرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.

ءشيدىڭ ءومىر كەشىرمەلەرى مەن ازامات بولىپ قالىپتاسۋ جولدارى ونىڭ ماركيستىك يدەولگياعا سەنۋ مەن ماو (تسزەدون)-دىڭ تۇلعالىق قاسيەتىنە تابىنۋ ىڭعايىن قالىپتاستىردى. سوندىقتان دا بيلىككە كەلىسىمەن پارتيانى تازارتۋ نيەتىمەن اۋەلى جەمقورلىق پەن پاراقورلىققا قارسى ناۋقان باستادى. ول ناتيجەسىز دە بولعان جوق. حالىقتىڭ القاۋىنا دا يە بولدى. وسى بارىستا ول جەكە بەدەلىن كوتەرىپ الۋمەن بىرگە پارتيا ءىشى، بيلىك توڭىرەگىندەگى قارسىلاستارى مەن ىقتيمال باسەكەلەستەرىن دە الاستاۋعا قول جەتكىزدى. سونىمەن ءوزىنىڭ ەكىنشى كەزەكتى سايلانىمىنان كەيىن (2018-2022جج.) جەكە ۇستەمدىگىن تۇبەگەيلى ورنىقتىرۋدىڭ قادامدارىنا كوشتى.

قىتاي كونستيتۋتسياسىندا بەلگىلەنگەن مەملەكەت توراعاسىنىڭ بيلىكتە ەكى كەزەكتەن ارى سايلانۋىنا جول بەرمەيتىن تاراۋىنا وزگەرىس ەنگىزىپ، 2018 جىلى ونداعى مەرزىم شەكتەمەسىن الىپ تاستادى. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا «شي ءجينپيڭنىڭ جاڭا داۋىردەگى قىتايدىڭ سوتسياليستىك يدەياسى» تەورياسىن (قىسقاشا «شي يدەياسى» دەلىنەدى) جاساقتاپ، ونى قكپ جارعىسى(10.2017ج.) مەن قحر كونستيتۋتسياسىنا(03.2018ج) ەنگىزدىردى. بۇل ماودان كەيىنگى قىتاي باسشىلارىندا بوماعان جوسىن-دى. بۇل «يدەيانىڭ» وزەكتى ۇستانىمى ەلدە كومپارتيانىڭ وبسوليۋتتى باسشىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ، سوتسياليستىك قوعامدىق جۇيەنى بەكەمدەي ءتۇسۋ بولىپ تابىلادى. قازىر قىتايدىڭ بۇكىل مەملەكەتتىك اپپاراتى، الەۋمەتتىك ينستيتۋتتارى، بيزنەس قاۋىمداستىق، بارلىق مەديا، جوعارى-تومەنگى ءبىلىم وشاقتارى، تۇتاس جۇرت وسى باعدارعا جۇمىلدىرىلعان. «شي يدەياسى» ماركسيزم-لەنينيزم، ماو يدەياسىمەن قاتار دارىپتەلىپ، ەلدىڭ دامۋى مەن العا جىلجۋىنىڭ قىبىلاناماسى ەسبىندە ۇگىتتەلەدى. 2017 جىلى «شي يدەياسى» «ۇيرەنۋدە قۋاتتى ەل» الەۋمەتتىك قوسىمشاسىنا بايلانىپ، بارلىق مەمقىزمەتكەرلەر مەن بيۋدجەتپەن قامتىلاتىن جۇرتتىڭ مىندەتتى كۇندەلىكتى ۇيرەنەتىن جانە ەسەپ بەرەتىن نورماسىنا اينالدىرىلعان ەدى.

2019 جىلى قىركۇيەكتە قكپ ورتالىق اپاراتى مەن ۇكىمەت اپاراتى «جاڭا داۋىردەگى وقۋ ورىندارىنىڭ يدەيالىق- ساياسي تەوريا ساباقتارىن رەفورمالاۋ مەن جاڭارتۋعا قاتىستى ۇسىنىستار» دەگەن قۇجات ازىرلەپ، بۇكىل مەملەكەت كولەمىندەگى ماڭىزدى ماركسيزم ينستيتۋتتارىنلدا “شي يدەياسى” ساباعىن كىرگىزۋدى ورتاعا قويعان بولاتىن. ايتقانىنداي 2020 جىلى ايگىلى چين حۋا، بەي ءجىڭ، حالىق ۋنيۆەرسيتەتتەرى سىندى قاراماعىندا ماركسيزم ينستيتۋتتارى بار 37 جوو جاڭا وقۋ ماۋسىمىن «شي يدەياسىن» ۇيرەنۋمەن باستاپ وتىر. 2019 جىلى جەلتوقساندا قىتاي ءبىلىم مينسترلىگى «شي يدەياسىن» «وقۋلىققا، دارىسحاناعا،  ستۋدەنتتەردىڭ باتستapىنa»  كىرگىزۋدى مۇرات تۇتقان «ون مىڭ ۇلگىلى ءدارىسحانا» جابدىقتاۋدى قولعا الدى. «قىتاي جاستارى گازەتى» جۋىقتا «شي يدەياسى» ساباعىنىڭ 2020-2021جج. وقۋ جىلدارىنداعى باكالاۆيرلاردىڭ مىندەتتى ساباعىنا اينالاتىنىن جازىپتى.

قازىردىڭ وزىندە 10 جوو قابىرعاسىندا «شي يدەياسىن زەرتتەۋ ورتالىعى» جۇمىس ىستەپ تۇر. وسىنىڭ بارلىعى دا «قكپ باسشىلىعى مەن سوتسياليستىك جۇيەنى قولداپ-قورعايتىن، قىتايلىق وزگەشەلىككە يە سوتسياليزم ىستەرى ءۇشىن ءومىر بويى كۇرەسۋدى مۇرات ەتكەن پايدالى پەرسونالداردىڭ  بۋىن- بۋىنىن ءۇزىلىسسىز باۋلىپ شىعارۋدىڭ» (شي ءجينپيڭنىڭ 18.03.2019ج. مەكتەپتەردىڭ ساياسي تەوريا ساباقتارى مۇعالىمدارىنىڭ جينالىسىندا سويلەگەن ءسوزى) قامى. شي تۋرا وسى جينالىستا تاعى دا «بۇل ءۇشىن ءبىز كەلەسى ۇرپاقتى جاقسىلاپ تاربيەلەۋىمىز، باۋلۋىمىز، مۇنى جانە مەكتەپتەن، ءسابي كەزدەن باستاۋىمىز كەرەك» دەپ كورسەتەدى. بۇل كوممۋنيستىك «قىزىل گەندى» بالادان باستاپ ەگۋدى مەڭزەيدى.

قىتايدىڭ مەنشىك جۇيەسىندە «جالپىلىق مەنشىكتىڭ نەگىزگى مەنشىك سۋبەكتى» ەكەندىگى، «مەملەكەت يەلىگىندەگى ەكونوميكانىڭ ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ جەتەكشى كۇشى» ەكەندىگى كونستيتۋتسيامەن بەكىتىلگەن. جۋىق جىلدارى مەملەكەت مەنشىگىندەگى بيزنەس  قاتتى قولداۋ تاۋىپ، ىلگەرىدە ۇدەرە وركەندەپ كەلە جاتقان جەكە بيزنەس پەن حالىقتىق بيزنەستىڭ تىنىسى تارىلۋدا. سوندىقتان دا ساراپشىلار قىتاي ەكونوميكاسىن «مەملەكەتتىك كاپيتاليزم» دەپ سيپاتتاپ وتىر. ەلدەگى سالىقتىڭ 50%-تەن، ءجىو-ءنىڭ 60%-تەن كوبىن، تەحنولوگيالىق يننوۆاتسيانىڭ 70%-تەن استامىن بەرىپ، 80%-تەن كوپ ادامدى جۇمىستاندىرىپ وتىرعان حالىقتىق ەكونوميكا بارعان سايىن تەڭسىزدىككە ۇشىراپ، نارىققا كىرۋ نورماسى، سالىق، نەسيە، سۋبسيديا سىندى ىنتالاندىرۋ مەحانيزمدەرىنەن قاقپاي كورىپ، كوپە-كورىنەۋ مەملەكەتتىك مەنشىككە ورىن بوساتۋدا. مەملەكەت ۇكىمەتتىڭ قاداعالاۋ، رەتتەۋ شارالارىن ەنگىزۋ جەلەۋىمەن ءىشىنارا بيزنەستەرگە «مەملەكەتتىك قاداعالاۋدى»، شىن مانىندە، تارتىپ الۋدى ىسكە اسىرىپ جاتىر. كاسىپكەرلەر «قايتالاي مەملەكەتتەندىرۋگە» ىلىگىپ كەتۋلەرىنەن الاڭداۋلى. مۇندا دا سولشىل يدەولوگيانىڭ ءيىسى قوڭىرسيدى. مىسالى، جەكە جانە حالىقتىق كاسىپورىندار قكپ باستاۋىش ۇيىمدارىن قۇرۋمەن بىرگە، ونىڭ «ءبىرتۇتاس باسشىلىعىن» قابىلداۋعا مىندەتتەلگەلى ءبىراز جىل بولدى. ونى دەيسىز، پارتيانىڭ باستاۋىش ۇيىمدارى قىتايداعى شەتەل كاسىپورىندارىنا دا كىرگىزىلە باستادى، ول كەزەگىندە شەتەل كاپيتالىنىڭ ەلدەن قاشۋىنىڭ  ءبىر سەبەبىنە اينالۋدا. بۇل قكپ ءوزى اۋىز جاپپاي دارىپتەپ كەلە جاتقان «رەفورمانى ونان سايىن تەرەڭدەتۋ، ەسىكتى بارعان سايىن ايقارا اشۋ» ۇستانىمى مەن دارىپتەمەسىنە مۇلدە كەرەعار تىرلىك بولىپ تۇر.

قىتايدا سولشىلدىق نىسايدىڭ ەتەك الىپ بارا جاتقاندىعىىنىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى - 70-جىلداردا اۋىلدى جەرلەردىڭ سۇرانىسىن وتەۋدە دانەكەر بولعان قامداۋ-ساتۋ كووپەراتيۆتەرىن قايتا جانداندىرۋ بولسا كەرەك. سۇرانىس پەن ۇسىنىس تىكەلەي نارىقتىق تەتىكتەرمەن رەتتەلىپ، جۇيەلەنىپ كەتكەن بۇگىندەرى، بۇل كووپەراتيۆتەردىڭ نەگە كەرەك بولا قالعانى رەسىمي تۇردە ونىڭ «وسىزامانعى اۋىلشارۋاشىلىعىن جەبەۋ، شارۋالاردىڭ تابىسىن كوبەيتۋ، قالا مەن اۋىلدىڭ كىpىگە دامۋىنا تۇرتكى بولۋ» (24.10.2020 بۇكىلقىتايلىق قامداۋ-ساتۋ كووپەراتيۆتەرىنىڭ 7-جينالىسى) جاعىنداعى يگى اسەرىمەن تۇسىندىرىلگەنىمەن، مۇنى قكپ-نىڭ نارىقتان كورى كوبىنەكي اكىمشىلىك تەتىكتەرگە باسىمدىق بەرۋگە دەن قويۋىنىڭ نىشانى دەمەسكە ءۋاج جوق. جينالىستىڭ مالىمەتىنشە، مەجە بويىنشا وسىنداي كووپەراتيۆتەر قىتايدىڭ بارلىق اۋىلدارىن قامتۋى كەرەك ەكەن.

قىتايدا سولشىلدىقتىڭ تۋىن جەلبىرەتكەن سالانىڭ ءبىرى - ديپلوموتيا سالاسى. قىتاي رەفورماسىنىڭ «باس ارحيتەكتورى»، اسا پراگماتيك ساياساتكەر دەن ءوز تۇسىنداعى حالىقارالىق جاعداي مەن حالىقارالىق كۇشتەردىڭ اراسالماعىن، گەوساياسي جاعداياتتى، قىتايدىڭ ءال-اۋقاتىن باعامداي كەلە، «جۋساننان بيىك، بەتەگەدەن الاسا قالىپپەن الىنە قاراي اسەر ەتۋ» ستراتەگياسىن بەكىتىپ ەدى، سونداي-اق وسى ۇستانىمنان 50 جىل اينىماۋدى اماناتتاعان-دى. وسى ستراتەگيانىڭ وراسان پايداسىنا كەنەلىپ كەلگەن ەلدىڭ بەرەكەسىن شي بيلىگى ابدەن كەتىردى دەسە بولاتىنداي. ەلدىڭ قۋاتىن تىم ارتىق مەجەلەپ العان شي توراعا قىتايدىڭ سىرتپەن بايلانىسىن «ايبىندانا ۇمتىلىپ، ىرىقتىلىقپەن ىقپال ەتۋ» پرينتسيبىمەن قۇرۋعا كوشتى. سوتسياليستىك جۇيەنىڭ «تۋما ارتىقشىلىعىنا» بولعان شەكسىز سەنىم مەن بۇقارالىق پوپۋليزمگە يەك ارتقان اتالعان ستراتەگيا، «ادامزاتتىڭ تاعدىرلاستىعى قاۋىمداستىعىن قۇرۋ» باستاماسىن كوتەرۋگە، حالىقارالىق قاتىناستىڭ «جاڭا تۇرپاتىن» جاساقتاۋعا ۇمتىلۋعا، دامۋدىڭ «قىتايلىق ۇلگىسىن» تىقپالاۋعا ەنتەلەيدى. ناتيجەسىندە قازىرگى ءسىم ۋان ي مينيستر جاساقتاعان، ءالجۋاز ەلدەردى قارجىمەن ىرقىنا كوندىرىپ، قارىمدى ەلدەرمەن تەكەتىرەسە كەتەتىن، شەل كوزدەنگەن «ارلان ديپلوماتياسى» (2015-جىلى تۇسىرىلگەن ۇلتشىلدىق رايداعى كينونىڭ اتى، قىتاي ءسىم وزدەرىن كينوداعى جاۋىنگەر كومانداعا ۇقساتۋدى ادەتكە اينالدىرعان) قالىپتاستى. سونىڭ كەسىرىنەن توڭىرەگىنىڭ دەنى جاۋ. وسى تۇستا «شي ءجينپيڭنىڭ ديپلوماتيالىق يدەياسىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ» قىزمەتى مەن بەدەلىنە كۇدىكتەنبەۋگە نەگىز قالمايدى.

سولشىلدىق ۇدەرىسى ءشيدىڭ بيلىككە كەلۋىمەن ىلەسە اسقىنعان بولسا، ونىڭ شي بيلىكتەن كەتپەي بايىزداماسى ابدەن انىق. قىتاي حالقى بولسىن، قىتايدىڭ ءار قيمىلىن باعىپ وتىرعان ساياسي ساراپشىلار بولسىن، 26-29 قازاندا جابىق ەسىك جاعدايىندا وتكەن قكپ 19 سەزدىنىڭ 5-جالپى جينالىسىنان الدەقانداي جاڭالىق كۇتكەن. ويتكەنى قالىپتاسقان داعدى بويىنشا، وسى جينالىستا پارتيانىڭ باسشىلىق ورنىنا كەلەتىن كەلەسى تۇلعانىڭ كىم بولاتىنى ايقىندالاتىن. الايدا وسى جولى ەشكىمنىڭ اتى اتالعان جوق. ءبىرسىپىرا ساراپشىلار جينالىستا تالقىلانىپ بەكىتىلگەن «ۇلتتىق ەكونوميكا مەن قوعامدى دامىتۋدىڭ كەلەسى 5 جىلدىق جوباسى جانە 2035 جىلعا دەيىنگى الىس مەرزىمدىك مەجەسى» اتتى قۇجاتتاعى 2035-جىلدى ءشيدىڭ كەلەسى بەس جىلعا عانا ەمەس، 2035-جىلعا دەيىن بيلىكتە قالعىسى كەلەتىندىگىنىڭ يشاراسى دەپ تۇسپالداۋدا. شىنىمەن دە «ءبىر اۋىزدان ماقۇلدانعان» جينالىستىڭ قورىتىندى قۇجاتىندا «ءاماليات شي جينپيڭ جولداس پارتيا ورتالىعىنىڭ جانە  تۇتاس پارتيانىڭ ۇيتقىسى رەتىندە تىزگىن ۇستاپ جول باستايدى ەكەن، ىلگەرىلەۋ جولىنداعى نەشە ءتۇرلى قيىنشىلىقتار مەن كەدەرگىلەردى جەڭىپ شىعارىمىزدى... دالەلدەپ وتىر» دەلىنگەن. ال شي بيلىكتە قالا بەرگەن سايىن، قىتايدا اسىرە سولشىلدىق يدەولوگيا ىرگە كەڭەيتىپ، تامىر جايا تۇسەرى ءسوزسىز. تيىسىنشە تۇتاس مەملەكەت تە 30-40 جىلدان بەرگى الەمدىك قاۋىمداستىققا ەتەنە كىرىگىپ كەلە جاتقان جۇرىسىنەن جاڭىلىپ، كەرى كەتۋى كادىك.

ال قىتايدىڭ ماسەلەسىنىڭ ەلىمىزگە قاتىستىلىعى تۋراسىندا، رەسمي تۇرعىدا ەلىمىزبەن «ۇزاق مەرزىمدىك ستراتەگيالىق ىنتىماقتاس ارىپتەس» سانالاتىن، بىلاي دا ىرگە كورشى ەلدىڭ ساياسي باعدارى مەن ونداعى بيلىك قۇرىلىمىنىڭ ۇشار باسىنداعى وزگەرىستەر قاشان دا نازارىمىزدا بولعانى ابزال-اق.

مۇقامەتحان قونارباي

Abai.kz