«الاش ايناسىنان» ايگىلى ادەبيەتشى-عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ «قاتەلىكتەن ساباق الۋ ءۇشىن اقيقاتتى ايتا ءبىلۋىمىز قاجەت» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن سۇحباتىن (http://alashainasy.kz/person/30212/) سۇيسىنە وقىپ شىقتىم (11.01.2012, №1). قوعامىمىزداعى، تاريحىمىزداعى، رۋحاني الەمىمىزدەگى «اتتەگەن-ايلاردى» اشىق ايتقان اقساقالدىڭ پىكىرلەرىن تولىعىمەن قۇپتاي وتىرىپ، ول كىسىنىڭ ءبىر عانا سوزىنە بايلانىستى ءوز ءۋاجىمدى ۇسىنعىم كەلەدى.
ول ءسوز مىناۋ - «اعىلشىنداردىڭ وتارشىلدىعىن باستان كەشكەن ءۇندىستاننىڭ مەملەكەتتىك تىلىنەن ايىرىلىپ وتىرعانى بىزگە دە ساباق بولۋى ءتيىس».
ءبىر قاراعاندا، بۇل سويلەمدە تۇرعان ەشتەڭە دە جوق سياقتى. قازاق ءتىلى ءالى دە شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك تىلگە اينالا الماي وتىرعان قازىرگى ۋاقىتتا الەمدەگى الەۋەتى السىرەگەن، مارتەبەسى تومەندەگەن، ءتىپتى جويىلىپ بارا جاتقان تىلدەردىڭ قاسىرەتتى مىسالىن قاشاندا جادىمىزدا ۇستاپ، ولاردىڭ تاعدىرىن قايتالاماۋعا بارىمىزدى سالۋعا ءتيىسپىز. ايتسە دە، تۇپكى وي دۇرىس بولعانىمەن، بۇل جەردە مىسال مۇلدە ءساتسىز الىنىپ وتىر: ءۇندىستان - ءتىپتى دە مەملەكەتتىك تىلىنەن ايىرىلعان ەل ەمەس.

«الاش ايناسىنان» ايگىلى ادەبيەتشى-عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ «قاتەلىكتەن ساباق الۋ ءۇشىن اقيقاتتى ايتا ءبىلۋىمىز قاجەت» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن سۇحباتىن (http://alashainasy.kz/person/30212/) سۇيسىنە وقىپ شىقتىم (11.01.2012, №1). قوعامىمىزداعى، تاريحىمىزداعى، رۋحاني الەمىمىزدەگى «اتتەگەن-ايلاردى» اشىق ايتقان اقساقالدىڭ پىكىرلەرىن تولىعىمەن قۇپتاي وتىرىپ، ول كىسىنىڭ ءبىر عانا سوزىنە بايلانىستى ءوز ءۋاجىمدى ۇسىنعىم كەلەدى.
ول ءسوز مىناۋ - «اعىلشىنداردىڭ وتارشىلدىعىن باستان كەشكەن ءۇندىستاننىڭ مەملەكەتتىك تىلىنەن ايىرىلىپ وتىرعانى بىزگە دە ساباق بولۋى ءتيىس».
ءبىر قاراعاندا، بۇل سويلەمدە تۇرعان ەشتەڭە دە جوق سياقتى. قازاق ءتىلى ءالى دە شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك تىلگە اينالا الماي وتىرعان قازىرگى ۋاقىتتا الەمدەگى الەۋەتى السىرەگەن، مارتەبەسى تومەندەگەن، ءتىپتى جويىلىپ بارا جاتقان تىلدەردىڭ قاسىرەتتى مىسالىن قاشاندا جادىمىزدا ۇستاپ، ولاردىڭ تاعدىرىن قايتالاماۋعا بارىمىزدى سالۋعا ءتيىسپىز. ايتسە دە، تۇپكى وي دۇرىس بولعانىمەن، بۇل جەردە مىسال مۇلدە ءساتسىز الىنىپ وتىر: ءۇندىستان - ءتىپتى دە مەملەكەتتىك تىلىنەن ايىرىلعان ەل ەمەس.
ەڭ الدىمەن، حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامى، ەلدەگى ۇلتارالىق احۋال جونىنەن قازاقستان مەن ءۇندىستاندى سالىستىرۋدىڭ قيىن ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. ءبىزدىڭ ەلدە ءبىر عانا تۇرعىلىقتى ۇلت (كورەننايا ناتسيا) بار، ول - قازاق. ءبىز «130-عا جەتەدى» دەپ اسپەتتەپ جۇرگەن قالعاندارى - ارقايسىسىنىڭ تۇپكى تاريحي وتانى بار، بۇل جەرگە كەيىنگى بىرەر عاسىردا عانا كەلگەن دياسپورالار. ءاۋ باستا سول دياسپورانىڭ ءبىرى عانا بولعان ورىس ۇلتىنىڭ ءتىلى 300 جىلدىق وتارلىق ەزگى ناتيجەسىندە قازاق جەرىندە باسىم ءتىلدىڭ بىرىنە اينالدى دا، بۇگىندە ناعىز جەر يەسى سانالاتىن جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ تىلىمەن جاعالاسىپ، قوعامدىق ءومىردىڭ بۇكىل سالاسىن بيلەپ-توستەگەن مارتەبەسىن سول كۇيى ساقتاپ كەلەدى. ءۇندىستاندا دا جاتجەرلىك وتارشىلداردىڭ ءتىلى - اعىلشىن ءتىلى ءالى ءوز قۋاتىنان ايىرىلعان جوق.
بىراق ۇقساستىق وسى ارادا اياقتالادى. ويتكەنى، ءۇندىستاندا تۇرعىلىقتى ۇلتتاردىڭ (دەمەك، تىلدەردىڭ دە) ۇزىن-ىرعاسى 2 مىڭنان اسادى. جانە ءبارى دەرلىك - ەش جاقتان كوشىپ كەلمەگەن جەرگىلىكتى ەتنوستار. ولاردىڭ ىشىندەگى ءارى سان جاعىنان باسىم، ءارى ءوز ەسىمىن ەل اتاۋىنا بەرگەن باستى ۇلت - حيندۋستاندىقتار. سوندىقتان دا قازىر بۇكىل ەل كولەمىندەگى نەگىزگى مەملەكەتتىك ءتىل - حيندي ءتىلى. بىراق ءار شتاتتىڭ ءوز رەسمي ءتىلى بار: باتىس بەنگاليادا - بەنگال، ماحاراشترادا - ماراتحي، اندحرا-پرادەشتە - تەلۋگۋ، تاميلنادتا - تاميل، كارناتاكادا - كاننارا، كەرالادا - مالايالام، اسسامدا - اسسام ءتىلى جانە ت.س.س. شتاتتارداعى بۇكىل قوعامدىق ءومىر، قايناعان تىرشىلىك سول ءوز تىلدەرىندە ءوتىپ جاتادى.
حيندي ءتىلى ەلدەگى وسى 28 شتاتتىڭ سان الۋان حالقىن بىرىكتىرەتىن ورتاق مەملەكەتتىك ءتىل سانالادى. قازىر ول بۇكىل ەل كولەمىندە وقىتىلىپ، ۇيرەتىلەدى. بىراق الگى سان الۋان ۇلتتار ونى وقۋدى، ۇيرەنۋدى ونشا قالامايدى. ودان گورى ۇلتارالىق قاتىناستاردا اعىلشىن ءتىلىن قولدانعاندى ءجون كورەدى. حح عاسىردىڭ 60-70-جىلدارى ءۇندى ۇلتشىلدارى اعىلشىن تىلىنەن مۇلدە باس تارتىپ، تەك ءبىر عانا حيندي ءتىلىن مەملەكەتتىك ەتۋدى ۇسىنعاندا، وعان ماناعى بەنگال، ماراتحي، تەلۋگۋ جانە ت.ب. حالىقتار ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىققان. تاميلنادتا ءتىپتى «حيندي ءتىلىن بىزگە قيناپ ۇيرەتۋگە جول بەرمەيمىز!» دەپ ەكى ادام ءوزىن-ءوزى ورتەگەن جاعداي دا بولعان. ءسويتىپ، اعىلشىن ءتىلى ۇندىستانداعى رەسمي ءتىلدىڭ ءبىرى ەسەبىندە ءوز ماڭىزىن ساقتاپ قالدى. ەل كونستيتۋتسياسىندا ونىڭ قىزمەتى «كومەكشى ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» دەپ كورسەتىلگەنىمەن، ەكونوميكا، بانك، بيزنەس، ءبىلىم سالالارىنداعى ءىس قاعازدارى حينديمەن قاتار اعىلشىن تىلىندە دە جۇرگىزىلە بەرەدى.
قازاقستاندا ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ادام بار ما؟ بىلاي قاراساق، جوق تا سياقتى. الايدا، اۋىلداردا، قازاقى اۋدانداردا، تۇرعىلىقتى ۇلت وكىلدەرى تىعىز قونىستانعان وڭىرلەردە ورىس ءتىلىن شالا-شارپى عانا بىلەتىن، ءتىپتى ءبىرشاما تۇسىنگەنىمەن، سويلەي المايتىن جاندار جەتكىلىكتى-اق. سول سياقتى، ءۇندى ەلىندە دە ەكىنىڭ ءبىرى اعىلشىنشا سايرايدى ەكەن دەگەن وي تۋماۋعا ءتيىس. ولاردا دا اعىلشىن ءتىلىن ءاتۇستى عانا بىلەتىن، نان سۇراپ جەرلىك قانا ساۋاتى بار، ءتىپتى مۇلدە بىلمەيتىن ادامدار، قاۋىمدار، تۇتاس اۋىلدار جەتىپ-ارتىلادى. ءتىپتى تاياۋدا 70 جاسقا تولعان اتاقتى كينوجۇلدىز دحارمەندرانىڭ ءوزى ءبىر سۇحباتىندا «سول كۇيى اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنبەگەنىن، ويتكەنى، كۇندەلىكتى ومىرىندە ونىڭ اسا قاجەتى دە بولماعانىن» ايتىپتى. دەمەك، «اعىلشىنشا بىلمەسەڭ، كۇن كورە المايسىڭ» دەگىزەرلىكتەي قيىندىق ولاردا بولماعان-اۋ.
قازىر ءۇندىستاننىڭ مەملەكەتتىك مەكتەپتەرىندە اعىلشىن ءتىلى تەك شەت ءتىلى رەتىندە عانا وقىتىلادى. ال جەكەمەنشىك ءبىلىم وردالارىندا (بۇلار ەلدەگى بۇكىل مەكتەپتەردىڭ جارتىسىنا جۋىعىن قۇرايدى) اعىلشىن تىلىنە ايرىقشا باسىمدىق بەرىلەدى. كەيىنگى جىلدارى ءۇندى جۇرتشىلىعى بالالارىن سونداي جەكەمەنشىك مەكتەپتەرگە ءجيى بەرەتىن بولىپتى. «ويتكەنى، زامان وزگەردى، - دەيدى الەۋمەتتانۋشى گۋرچاران داس. - بۇگىنگى ۇندىلەر اعىلشىن تىلىنە باياعى وتارلاۋشى باسقىنشىلاردىڭ ءتىلى دەپ قارامايدى، ونى الەممەن بايلانىس قۇرالى، وزگە ۇلتتارمەن قارىم-قاتىناس كىلتى سانايدى».
ياعني، اعىلشىن ءتىلىنىڭ ۇندىستانداعى قازىرگى ورنى، ماڭىزى بولەك. بىراق بۇل - «ۇندىلەر ءوز تىلدەرىن ۇمىتتى، حينديدەن جانە تاعى باسقا تىلدەرىنەن باس تارتتى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرە مە؟ ءتىپتى دە ولاي ەمەس! بىرىنشىدەن، ۇندىلەر - الەمدەگى ءوز دىلىنە، تىلىنە، سالت-داستۇرىنە ەڭ ادال ۇلتتاردىڭ ءبىرى. ەكىنشىدەن، ولاردىڭ سان جاعىنان كوپتىگىنىڭ ءوزى تىلگە تونەر قاۋىپتىڭ جوقتىعىن اڭعارتادى. ماسەلەن، بەنگالدار ءۇندىستاندا 110 ميلليوننان اسادى، بۇعان قوسا وسى ەلدەن كەيىن ءبولىنىپ شىققان بانگلادەشتە 152 ميلليونى تاعى بار! بۇعان قاراپ بەنگال ءتىلىنىڭ مۇرتىن بالتا شابادى دەگەنگە سەنەسىز بە؟ تەلۋگۋلەر 88 ملن.، ماراتحيلەر 80 ملن.، تاميلدەر 77 ملن.، كاننارالىقتار 50 ملن.، گۋدجاراتتار 46 ملن.، مالايالامدار 35 ملن.، ءپانجابتار 30 ملن... الەم تىلدەرىنىڭ «Ethnologie» اتتى انىقتامالىعىنا جۇگىنسەك، بۇلاردىڭ ءبارى - ءوز تىلدەرىندە سويلەيتىن ۇلتتار. جانە ءبارىنىڭ سان عاسىرلاردان بەرى كەلە جاتقان ءتول الىپبيلەرى سول كۇيى ساقتالعان. ءۇندى ەلىندە ءبىر جىلدا شىعارىلاتىن 800-دەي كينوفيلمنىڭ 500 شامالىسى - وسى حالىقتاردىڭ ونەرى. ولار تيتردا تەك ءفيلمنىڭ اتى مەن رەجيسسەردىڭ تەگىن عانا اعىلشىن قارپىمەن جازادى (جات جۇرتتار دا حاباردار بولسىن دەگەنى شىعار), باسقاسىنىڭ ءبارى - ءوز تىلدەرىندە. دەمەك، ءبىزدى الاڭداتىپ وتىرعان جاھاندانۋىڭىزعا ولار پىسقىرىپ تا قارامايدى دەگەن ءسوز.
ال ەندى ءۇندىستاننىڭ الگى «ايىرىلىپ قالعان» مەملەكەتتىك تىلىنە كەلەيىك. مىڭ جىل بۇرىنعى دەۆاناگاري اتتى جازۋ ۇلگىسىن ساقتاعان حيندي ءتىلى بۇگىندە 497 ملن. ادامنىڭ انا ءتىلى سانالادى (دوڭگەلەكتەگەندە - جارتى ميلليارد!). بۇعان قوسا ونى ەكىنشى ءتىل رەتىندە مەڭگەرگەن ادامداردىڭ سانى 182 ملن.-نان اسادى. بۇل - كەي لينگۆيستەر «ءبىرشاما ايتىلۋ-جازىلۋ ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەن» دەپ بولەك تىلدەر ساناپ جۇرگەن، شىن مانىندە ءحينديدىڭ ءار ايماقتاعى ديالەكتىلەرى بوپ ەسەپتەلەتىن دوگري، كونكاني، بيحاري، بحودجپۋري، مايتيلي سەكىلدى «تىلدەردە» سويلەيتىن ميلليونداردى ەسەپتەمەگەندەگى كورسەتكىش. ماسەلەن، ءبىر عانا مايتيلي ديالەكتىندە سويلەيتىن ادامدار - 45 ملن.، ياعني، قازاقتان ءۇش-ءتورت ەسە كوپ! مۇنىڭ ءبارىن حينديگە قوسساق، قانشا بولماقشى؟..
مۇنى «Encarta» ەنتسيكلوپەدياسى دا ەسەپتەپتى. ءسويتىپ، «الەمدە جالپى سانى 800 ميلليونداي ادام حيندي ءتىلىن بىلەدى» دەگەن قورىتىندى شىعارىپتى. مىنە، ۇندىلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ مەرەيى!
قازىر بۇۇ-نىڭ رەسمي التى ءتىلى بار ەكەنى بەلگىلى: اعىلشىن، اراب، قىتاي، يسپان، فرانتسۋز جانە ورىس تىلدەرى. جەتىنشى ەتىپ حيندي ءتىلىن ەنگىزۋ تۋرالى اڭگىمەلەر سوناۋ 1985 جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلەدى. بۇل ۇسىنىس 2013 جىلى وتەتىن بۇۇ كونگرەسىندە تاعى دا تالقىلانباق. ياعني، ۇندىلەرىڭىز ءحينديدى تەك ءوز شەكاراسىندا قولدانۋمەن عانا شەكتەلگىسى كەلمەيدى.
جوعارىدا اتالعان «Encarta» ەنتسيكلوپەدياسى الەمدەگى ەڭ كوپ تارالعان تىلدەردىڭ ءتىزىمىن جاساپتى. مۇندا ولار ادامداردىڭ قاي ءتىلدى «ءوز انا ءتىلىم» دەپ ەسەپتەيتىنىن ەسكەرگەن. تىزىمدەگى العاشقى وندىق مىناۋ:
1. قىتاي ءتىلى (ماندارين، ۆۋ، يۋ، جيڭيۋ، مين-نام سەكىلدى بۇكىل ديالەكتىلەرىن قوسقاندا) - 1 ملرد. 213 ملن. ادام. قىتايدا، تايۆاندا، سينگاپۋردە، مالايزيادا مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە;
2. حيندي ءتىلى - 497 ملن. ادام (بۇعان الگى ديالەكتىلەردى قوسسا، 800 ملن.-عا جەتەدى), نەگىزىنەن ءۇندىستاندا تارالعان;
3. يسپان ءتىلى - 368 ملن. ادام. يسپانيادان بولەك 20 ەلدىڭ - ارگەنتينا، بوليۆيا، ۆەنەسۋەلا، گۆاتەمالا، گوندۋراس، دومينيكان رەسپۋبليكاسى، كولۋمبيا، كوستا-ريكا، كۋبا، مەكسيكا، نيكاراگۋا، پاناما، پاراگۆاي، پەرۋ، سالۆادور، فيليپپين، ۋرۋگۆاي، چيلي، ەكۆادور جانە ەكۆاتوريالدى گۆينەيانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى;
4. اعىلشىن ءتىلى - 341 ملن. ادامنىڭ انا ءتىلى. ۇلىبريتانيادا، اقش-تا، كانادادا، جاڭا زەلانديادا، اۆستراليادا جانە ت.ب. ەلدەردە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە. بۇدان بولەك بۇكىل الەمدە 870 ملن. ادام اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرگەن;
5. اراب ءتىلى - 320 ملن. ادام. بۇل دا 20 ەلدىڭ - ساۋد ارابياسى، ءباا، يوردانيا، پالەستينا، سيريا، ليۆان، ليۆيا، يراك، كۋۆەيت، ومان، كاتار، باحرەين، يەمەن، ەگيپەت، الجير، سۋدان، سومالي، تۋنيس، ماروككو جانە ماۆريتانيانىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى سانالادى;
6. بەنگال ءتىلى - 250 ملن. ادام. بانگلادەش پەن ءۇندىستاندا تارالعان;
7. پورتۋگال ءتىلى - 176 ملن. ادام. پورتۋگاليا، برازيليا، موزامبيك، انگولا جانە ت.ب. ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى;
8. ورىس ءتىلى - 167 ملن. ادام. رەسەيدە جانە ونىمەن شەكارالاس ەلدەردە كەڭىنەن تارالعان;
9. جاپون ءتىلءى - 125 ملن. ادام. نەگىزىنەن جاپونيادا تارالعان;
10. نەمىس ءتىلى - 110 ملن. ادام. گەرمانيا، اۆستريا، شۆەيتساريا، ليحتەنشتەين، ليۋكسەمبۋرگ سەكىلدى ەلدەردە تارالعان.
بۇدان كەيىنگى ورىندارعا فرانتسۋز، كورەي، ياۆا (يندونەزياداعى حالىق), تەلۋگۋ (ۇندىستانداعى حالىق), ماراتحي ء(ۇندىستان), ۆەتنام، تاميل (تاعى دا ءۇندىستان), يتاليان، تۇرىك جانە ۋردۋ ء(ۇندىستان، پاكىستان) تىلدەرى جايعاسىپتى. قازاق ءتىلى 10 ميلليوندىق كورسەتكىشپەن 70-ورىندا تۇر.
الەمدە قازىر 6 مىڭعا جۋىق ءتىل بار ەكەن. ولاردىڭ كوپشىلىگى - سويلەۋشىلەر سانى وتە از ۇساق ۇلىستاردىڭ تىلدەرى. عالىمدار «كەمىندە 100 مىڭ سويلەۋشىسى بولماسا، ول ءتىل كوپ ۇزاماي قۇريدى» دەگەن بولجام ايتادى. ءححى عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن الگى 6 مىڭ ءتىلدىڭ تەڭ جارتىسى جويىلادى دەسەدى. قازىردىڭ وزىندە 400 ءتىل ماڭگىگە جوق بولۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر. ول تىلدەردى تەك ساناۋلى شال-كەمپىر عانا بىلەدى. 1996 جىلى اقش-تا قاھارلى قىزىل بۇلت ەسىمدى كىسى قايتىس بولدى. ول - جەرگىلىكتى ۇندىستەردىڭ سيۋ تايپاسىنىڭ سوڭعى وكىلى ەكەن. كوز جۇمار الدىندا بايعۇس سميتسون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ونەرتانۋشىلارىنا ءوز ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، عۇرىپتىق اندەرىن جازدىرىپ كەتىپتى. ال نيگەريا مەن كامەرۋن مەملەكەتتەرىنىڭ شەكاراسىندا بيكيا تىلىندە سويلەيتىن سوڭعى ادام - 87 جاستاعى كەيۋانا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ەرتەڭ ول ولسە، بيكيا ءتىلى دە جويىلادى دەگەن ءسوز.
قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى - ءوز قولىمىزدا. ەل باردا، ۇلتتىق ار-نامىس باردا انا تىلىمىزگە ونداي قاۋىپ تونبەيدى دەپ سەنەمىز.
«اباي-اقپارات»