قۋاندىق شاماحايۇلى. شىڭعىس حان جاسامپاز تۇلعا ما؟ (باسى)
امەريكاندىق جاك ۋەتەرفورد دەگەن پروفەسسوردىڭ «قازىرگى الەمنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۇلى يمپەراتور شىڭعىس حان» اتتى تۋىندىسى 2011 جىلدىڭ الەمدىك تاڭداۋلى كىتابى رەتىندە تانىلدى. اقش-تىڭ ونلاين-ساۋدا «امازون.كوم» كومپانياسى وتكىزگەن «وقىرمان تالعامىنا ساي كىتاپ» نوميناتسياسى بويىنشا اتالعان تۋىندى كىتاپقۇمارلاردان ەڭ كوپ داۋىس جيناعان كورىنەدى. بۇل تۋرالى دۇنيەجۇزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى مادەني باسىلىمدارى جارىسا جازىپ جاتىر.
حان تۋى عيباداتحانامەن بىرگە ورتەنىپ كەتكەن
جاك ۋەتەرفوردتىڭ كىتابى كوشپەندى تايپالاردىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن، شىڭعىس حاننىڭ تاريحي تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن شىنايى بايانداعاندىعىمەن ەرەكشەلەنىپ وتىر. تاريحقا جاڭاشا تۇرپاتپەن قاراعان عالىم شىڭعىس حان جايىندا تىڭ دەرەكتەر ۇسىنۋمەن قاتار قازىرگى الەمنىڭ قالاي قالىپتاسقانىنا دا باسقاشا وي جۇگىرتۋدى وقىرمان قاۋىمعا ەسكەرتەدى.
اۆتور ەڭ الدىمەن جىلقىنىڭ جال-قۇيرىعىنان جاسالعان شىڭعىس حاننىڭ شاشاقتى بايراعى تۋرالى باياندايدى.
شىڭعىس حان اق ءتۇستى ايعىردىڭ جال-قۇيىرىعىنان جاسالعان بايراقتى بەيبىت كەزدە كوتەرسە، قارا ءتۇستىسىن جاۋعا شاپقاندا ۇستاتقان. اق ءتۇستى بايراق ساقتالمادى، ال، قارا ءتۇستى شىڭعىس تۋىن ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى زانابازار XVI عاسىرعا دەيىن ارنايى عيباداتحانادا ساقتاعان كورىنەدى. الايدا، XX عاسىردىڭ 30-جىلدارىنىڭ سوڭىندا باستالعان ستاليندىك زۇلمات حان تۋىن عيباداتحاناسىمەن قوسا ورتەپ جىبەرگەنىن اۆتور ەسكە الادى.
امەريكاندىق جاك ۋەتەرفورد دەگەن پروفەسسوردىڭ «قازىرگى الەمنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۇلى يمپەراتور شىڭعىس حان» اتتى تۋىندىسى 2011 جىلدىڭ الەمدىك تاڭداۋلى كىتابى رەتىندە تانىلدى. اقش-تىڭ ونلاين-ساۋدا «امازون.كوم» كومپانياسى وتكىزگەن «وقىرمان تالعامىنا ساي كىتاپ» نوميناتسياسى بويىنشا اتالعان تۋىندى كىتاپقۇمارلاردان ەڭ كوپ داۋىس جيناعان كورىنەدى. بۇل تۋرالى دۇنيەجۇزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى مادەني باسىلىمدارى جارىسا جازىپ جاتىر.
حان تۋى عيباداتحانامەن بىرگە ورتەنىپ كەتكەن
جاك ۋەتەرفوردتىڭ كىتابى كوشپەندى تايپالاردىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن، شىڭعىس حاننىڭ تاريحي تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن شىنايى بايانداعاندىعىمەن ەرەكشەلەنىپ وتىر. تاريحقا جاڭاشا تۇرپاتپەن قاراعان عالىم شىڭعىس حان جايىندا تىڭ دەرەكتەر ۇسىنۋمەن قاتار قازىرگى الەمنىڭ قالاي قالىپتاسقانىنا دا باسقاشا وي جۇگىرتۋدى وقىرمان قاۋىمعا ەسكەرتەدى.
اۆتور ەڭ الدىمەن جىلقىنىڭ جال-قۇيرىعىنان جاسالعان شىڭعىس حاننىڭ شاشاقتى بايراعى تۋرالى باياندايدى.
شىڭعىس حان اق ءتۇستى ايعىردىڭ جال-قۇيىرىعىنان جاسالعان بايراقتى بەيبىت كەزدە كوتەرسە، قارا ءتۇستىسىن جاۋعا شاپقاندا ۇستاتقان. اق ءتۇستى بايراق ساقتالمادى، ال، قارا ءتۇستى شىڭعىس تۋىن ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى زانابازار XVI عاسىرعا دەيىن ارنايى عيباداتحانادا ساقتاعان كورىنەدى. الايدا، XX عاسىردىڭ 30-جىلدارىنىڭ سوڭىندا باستالعان ستاليندىك زۇلمات حان تۋىن عيباداتحاناسىمەن قوسا ورتەپ جىبەرگەنىن اۆتور ەسكە الادى.
شىڭعىس حاننىڭ تاعدىرى تۋرالى وي قاۋزاعان اۆتور ونى پەشەنەسىنە جازىلعان جازمىشپەن ەمەس، ءوزى جاساعان جولمەن جۇرگەن ادام دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. ونىڭ دۇنيەگە كەلگەن ورتاسىنىڭ ءوزى تايپالار مەن ۇلىستار اراسىنداعى جان الىسىپ، جان بەرىسكەن قىرقىستار، توناۋ مەن قاراقشىلىق، زورلىق-زومبىلىق پەن الىمجەتتىك جايلاعان كەزەڭمەن توعىسادى. ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقان كەزىندە اكەدەن ايىرىلعانى ازداي بۇكىل اعايىن-تۋعاندارى ونىڭ وتباسىنان ات توندارىن الا قاشىپ، اناسى، باۋىرلارىمەن بىرگە قۇلا تۇزدە قاڭعىپ قالعان تەمۇجيننىڭ كوز اشقالى كورگەنى زۇلىمدىق بولعانىنا اۆتور نازار اۋدارادى. ءبىر اۋىز قاتتى ءسوزى ءۇشىن تۋعان باۋىرىن اتىپ سالعان ول ءوزى دە ازاپتان كوز اشپادى. دۇشپاندارىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، تۇتقىندالدى، جالشىلىققا جەگىلدى، قۇتىلۋ ءۇشىن قاشتى-پىستى دەگەندەي.
قورقىنىش پەن ۇرەي قۇشاعىندا ءجۇرىپ، ءتىرى قالۋدىڭ قامىمەن عانا ارپالىسقان جاس جەتكىنشەكتىڭ ويىنا ول كەزدە بولاشاقتاعى ۇلى جەڭىس تۋرالى قيالدىڭ ءوزى كىرىپ-شىقپاعانى ايان. قاباعان يتتەردەن جانۇشىرا قاشىپ، جىلاپ-سىقتاپ جۇرگەن بالادا قاي ءبىر ەس بولۋشى ەدى. جاستايىنان كورگەنى، اش-جالاڭاشتىق، تاياق پەن تەپكى، توناۋ مەن قاراقشىلىق.
الايدا، امەريكاندىق عالىم-پۋبليتسيست جاك ۋەتەرفورد ونىڭ ءدال وسى بالالىق شاعىندا تانىسقان ەكى ادامى تەمۇجيننىڭ كەيىنگى ومىرىندە ەرەكشە ماڭىزدى ءرول اتقارعاندىعىنا اسا ءمان بەرەدى. وزىنەن بار-جوعى بىرەر جاس قانا ۇلكەندىگى بار بالامەن تانىسىپ، ومىرلىك دوس-اندا بولۋعا انت-سۋ ىشكەنى، جاس كەزىندە جولداستىق قارىم-قاتىناستارى بەرىك بولعانىمەن كەيىن بىتىسپەس جاۋعا اينالعانىن جالايىر جامۋحامەن اراداعى بايلانىسىمەن ساباقتاستىرادى. ال، ومىرلىك سەرىگى، قوڭىرات تايپاسىنىڭ حاس سۇلۋى بورتەمەن تاعدىرلاس بولعاندىعى بولاشاقتا ەل باسقاراتىن داڭقتى تاريحي حانداردىڭ دۇنيە ەسىگىن اشۋىنا تۇرتكى بولعاندىعىن اۆتور جاراتۋشىنىڭ بەرگەن سىيى دەپ ەسەپتەيدى.
شىڭعىس حاننىڭ جاس شاعىندا قالىپتاسقان دوستاسۋ مەن قاستاسۋ قوسارلانعان قاراما-قايشى سيپاتى ءومىر باقي ونىڭ سوڭىنان قالماي ادامي بولمىسىن ايقىنداپ كەلدى، دەيدى اۆتور. شىن مانىندە، مۇنىڭ ءبارى ءار ادامدا كەزدەسەتىن ادەتتەگى جاعداي. دەگەنمەن، ونىڭ جەكە تۇلعا رەتىندەگى ماقساتى، ارمان-مۇددەسى، ۇرەيى، شالىس باسقان قادامدارىنىڭ ءوزى الەم تاعدىرىنا ىقپال ەتكەنى شىندىق.
جىلدار جىلجىپ وتكەن سايىن ول وزىنەن كۇشى باسىم كوپتەگەن تايپالاردى تىزە بۇكتىرىپ، سايىن دالانى كەڭ جايلاعان كوشپەندىلەردىڭ ءبارىن باعىندىردى. اتاعى ايداي الەمگە جايىلىپ، جاسى ەلۋدى ەڭسەرسە دە ول اتتان تۇسپەدى. شىڭعىس حاننىڭ شاشاقتى بايراعى ءبىر كەزدەرى كوشپەندىلەردى الىمسىنباي مۇرىن شۇيىرە قاراعان وتىرىقشى ەلدەر ارمياسىنىڭ زارەسىن ۇشىرا باستادى. ات تۇياعىمەن الەمدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، گوۆ دالاسىن كەسىپ ءوتىپ، سارى وزەننىڭ ارعى جاعاسىنا شىقتى. قىتاي جەرىندەگى حاندىقتاردى تالقانداپ، ورتا ازيا دالاسى ارقىلى تاۋلى اۋعان جەرىن باسىپ ءوتىپ، پارسىلارعا شابۋىلدادى، ءۇندى مۇحيتى ماڭىندا جەڭىسىن تويلاپ، اتاق داڭقىن دۇنيەگە پاش ەتتى.
ول الەمدى ءتاڭىردىڭ جارلىعىنا باعىنۋدى مىندەتتەدى
كوشپەندىلەردىڭ قولى، ۇلى جاساق ءار جورىعىندا سوعىس قيمىلدارىن قۇرلىق ارالىق ءىرى ساپارعا ۇلاستىرىپ، سان مىڭداعان شاقىرىمدىق كەڭىستىككە كەڭەيتە ءتۇستى. شىڭعىس حاننىڭ جاڭاشا تۇردەگى سوعىس تاسىلدەرى ورتا عاسىرداعى ەۋروپا ەلدەرىندەگى رىتسارلار ءداۋىرىنىڭ كەلمەسكە كەتكەنىن دالەلدەدى. ونداي ەسكى ءتاسىلدىڭ ەندىگى جەردە بىرنەشە توپتارعا بولىنگەن، تەمىردەي قاتال تارتىپكە باعىنعان اتتى اسكەردىڭ العا ۇمتىلاتىن شابۋىلدارمەن الماستىرىلعانىن الەمگە كورسەتتى.
ول سونىمەن قاتار قورعانىس، بەكىنىستىڭ دە كۇنى بىتكەنىن دالەلدەپ، ۇرىس الاڭىندا ويعا كىرمەس توسىن ارەكەتتەردى جاساپ، جىلدامدىق پەن العىرلىقتىڭ تاڭداۋلى تاسىلدەرىن قالىپتاستىردى. شىڭعىس حان ءوز جاۋىنگەرلەرىن شالعايعا ساپارلاي ءجۇرىپ، ونداعان جىلدارعا سوزىلعان، ءتىپتى ەكى-ءۇش بۋىن الماسقان ءۇزىلىسسىز شايقاستاردا كۇرەستەن قايتپاۋعا باۋلىدى. كوشپەندى تايپالاردىڭ بىرىككەن وداعى-«مونعول» دەپ اتالعان ساربازدارىنىڭ 25 جىلعا سوزىلعان جورىقتارىندا جاۋلاپ العان ەلدەرى مەن حالىقتارىنىڭ سانى ريمدىكتەردىڭ 400 جىلداعى كورسەتكىشىنەن الدە نەشە ەسەگە اسىپ تۇسكەن ەدى. شىڭعىس حان بالالارى مەن نەمەرەلەرى، كەيىنگى مۇراگەرلەرى ءحىىى عاسىردا حالىق ءجيى ورنالاسقان، ەڭ كوپ تۇرعىندارى بار ەلدەردىڭ سانىمەن دە، جەر كولەمىمەن دە وزگە جورىقشىلار مەن جاۋلاپ الۋشىلاردى شاڭ قاپتىرىپ كەتتى.
تىنىق مۇحيتتان جەرورتا تەڭىزى ارالىعىنداعى بارلىق وزەن، سۋدان كوشپەندى ساربازدارى اتتارىن سۋاردى. كوشپەندىلەر جاۋلاپ الىپ بيلىك جۇرگىزگەن جەردىڭ كولەمىن 11-12 ميلليون شارشى مەتر دەپ مالىمدەگەن امەريكاندىق عالىم ونى قازىرگى افريكا قۇرلىعىمەن سالىستىرادى دا، كاريب تەڭىزى ارالدارى ەلدەرى، ورتالىق امەريكا، كانادا، مەكسيكا، اقش-تى قوسقانداعى وڭتۇستىك امەريكا جەرىنىڭ كولەمىنەن دە اسىپ ءتۇستى دەپ مالىمدەيدى. قار توسەنىپ، مۇز جاستانعان سىبىردەن باستاپ اۋا رايى جۇمساق ءۇندى ءوڭىرى، پاكستاننىڭ كۇرىش القابىنان ماجاردىڭ بيداي ەگىستىگىنە، كورەي جەرىنەن بالقان تۇبەگىنە دەيىنگى ولكەنى مەكەندەيتىن ءۇش ميللياردقا جۋىق ادامنان تۇراتىن 30-دان استام ەلدى كوشپەندىلەر يمپەرياسى باعىندىردى.
راسىندا، تاڭدانارلىق ءبىر جايت بار ەكەن. سول تۇستا كوشپەندى تايپالاردان تۇراتىن مونعول اتتى مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىنىڭ سانى ءبىر ميلليونعا جەتەر جەتپەس عانا بولعان كورىنەدى. قازىرگى امەريكاندىق ءبىر ءىرى كومپانيانىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانى بۇدان الدەقايدا كوپ. ال، شىڭعىس حان ساربازدارىنىڭ سانى ءجۇز مىڭنان اسپاعان. ماسەلە ساندا ەمەس، ساپادا بولسا كەرەك.
شىڭعىس حاندى اۆتور قازىرگى امەريكا ءومىرىنىڭ مىسالدارىمەن سالىستىرىپ تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. ايتالىق، اقش-تى ءبىلىمدى، كوزى اشىق ساۋداگەرلەر مەن باي ەڭبەككەرلەر ەمەس، كەرىسىنشە، دالانىڭ كوشپەندى جۇرتى بىرىكتىرىپ، سىرتقى باسقىنشى كۇشتەردەن ازات ەتىپ، ولارعا حات تانىتىپ، نەگىزگى زاڭىن بەكىتتىرىپ، ءدىني سەنىم-نانىمىنا بوستاندىق بەردى. ەگەر كوشپەندىلەر سوعىس جانە اسكەري ونەردىڭ تىڭ تاسىلدەرىن جاساپ قولدانباعاندا بۇگىنگى اقش كانادادان برازيلياعا دەيىنگى ارالىقتا قول جيناپ، قۇرلىقارالىق ەركىن ساۋدا-ساتتىق ءىسىن جۇرگىزە الار ما ەدى؟ - دەپ ساۋال تاستاعان اۆتور شىڭعىس حان اتقارعان ولشەۋسىز ەڭبەكتى تياناقتى زەرتتەۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ايتادى.
شىڭعىس حاننىڭ اتتى ساربازدارى ءحىىى عاسىردى دۇبىرلەتكەندە الەم ەلدەرى مەن قۇرلىقتار شەكاراسىن جاڭارتىپ، ەلەۋلى وزگەرىس جاساعان ەكەن. جاڭا ەل، جاڭا ۇلت جاسالىپ، پايدا بولدى. سان جىلداردىڭ بەدەرىندە حاندىقتار مەن تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ، كۇشتى دەرجاۆاعا اينالدىردى. ولار شىعىس ەۋروپادا سلاۆيانداردىڭ ونشاقتى كنيازدىقتارىن، بىرنەشە قالالارىن رەسەيگە قوستى. سولتۇستىك ازيادا شىعىستان مانجچۋريا ولكەسىن، باتىستان تيبەت پەن گوۆ دالاسىمەن جالعاسقان تاڭعىت (تانگۋد) ەلىن، شىعىس تۇركىستانداعى ۇيعىر جەرىن ءسۇن مەملەكەتىنىڭ قالدىعىمەن بىرگە قوسىپ قىتاي ەلىن جاساقتادى.
مونعولدار كەزىندە جەرىن كەڭەيتۋ ءۇشىن تاعايىنداعان شەكاراسىنىڭ ارقاسىندا قازىرگى كورەي مەن ءۇندىستان دەربەس ەل بولىپ قالىپتاسقانىن اۆتور شىڭعىس حاننىڭ ەرەن ەڭبەگى دەپ بىلەدى. سونىمەن قاتار كوشپەندىلەر قۇرعان يمپەريا اينالاسىنا، جالپى الەم ەلدەرى ءۇشىن جاڭا وركەنيەت جولىمەن دامۋىنا زور ۇلەس قوسقانىن ايتادى. 1162 جىلى تەمۇجين شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەندە كورشى ەلدەر عانا بولماسا، دۇنيەجۇزى عالامشارداعى وزگە وركەنيەتتەن مۇلدە بەيحابار ەدى. قىتايلار ەۋروپا، ەۋروپالىقتار قىتاي تۋرالى ەستىمەگەن، ولار ءبىر بىرىنە بارىسىپ-كەلىسپەگەن زامان بولعان.
ال، شىڭعىس حان ماڭگىلىككە كوز جۇمعان 1227 جىلى اتالمىش ەلدەر ساۋدا-ساتتىق قاتىناسىن جاساپ، قازىرگى ديپلوماتيالىق بايلانىستىڭ نەگىزىن قالاعان. ول جوعارى دارەجە، مۇراگەرلىك بيلىك، تەكتى تۇقىم سەكىلدىلەردى ءپىر تۇتاتىن فەودالدىق جۇيەنى جويىپ، جەكە تۇلعانىڭ ەڭبەگىن، ادىلدىگىن، جەتكەن جەتىستىگىن نەگىزگە الاتىن جاڭا قۇرىلىمدى دۇنيەگە اكەلدى. جىبەك جولى بويىنداعى ساۋدا-cاتتىق كوڭىلسىز مۇلگىگەن مەكەندەردى وياتىپ، تاريحي ءىرى ەركىن ساۋدا ورتالىقتارىنا اينالدىردى. شىڭعىس حان جۇرتشىلىققا سالىناتىن الىمداردىڭ ءبارىن تومەندەتتى، شيپاگەرلەردى، ۇستازداردى، ءدىندارلاردى، اعارتۋشىلىق قىزمەتتەردى سالىقتان تولىقتاي بوساتتى. ساناق، ەسەپ-قيساپ، ءتىزىم جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن بولىپ، تۇڭعىش رەت ەلارالىق پوچتا قىزمەتى - لاۋ ءىسىن ۇيىمداستىردى. كوشپەندىلەر يمپەرياسى دۇنيە-مۇلىك، قۇندى زاتتار مەن بايلىقتى جيناپ قويۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ونى ساۋدا اينالىمىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن كوپ مولشەردە تاراتۋ، ءبولۋ جۇمىستارىن جاساعان كورىنەدى. ول الەمدە تۇڭعىش رەت حالىقارالىق زاڭدى قابىلداتىپ، بارلىق ادامنىڭ ماڭگىلىك كوك اسپان ءتاڭىردىڭ جارلىعىنا عانا باعىنۋىن مىندەتتەدى. كوپتەگەن ديكتاتورلار وزدەرىن زاڭ-زاكۇن اتاۋلىدان جوعارى قويسا، شىڭعىس حان قابىلداعان زاڭى مەن جارلىعىنا الدىمەن ءوزى ءسوزسىز باعىنىپ، ونىڭ الدىندا بيىك دارەجەلى قولباسشىلاردى، ەل باستاعان نوياندارىن قاراشا حالىقپەن، قاتارداعى مالشىمەن تەڭ دەڭگەيدە ۇستادى. ءدال سونداي تالاپتى بارلىق دەڭگەيدە قاتال قويىپ، قاداعالاي ءبىلدى.
ءتۇرلى ۇلتتاردى تەگىنە، دىنىنە قاراپ الالاۋدان اۋلاق بولدى. ادىلەتتىكتى بارىنەن بىردەي تەڭ تالاپ ەتە وتىرىپ، جالپىحالىقتىق جارعى، ەرەجەلەرگە باعىندىردى جانە جەرىن، ەلىن قاستەرلەۋدى تاپسىردى، دىنگە سەنۋ ەركىندىكتى يەلەنۋىنە كەدەرگى جاسامادى. زاڭ مەن جارلىقتى قۇرمەتتەۋدى ورنىقتىردى، ادامنىڭ ءتانى مەن جانىن قيناۋعا قارسى بولدى دەگەندى اۆتور ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى. راسىندا، شىڭعىس حاننىڭ ساتقىندىقتى كەشپەيتىنى، سوعىس كەزىندە دە ەلشىگە، ارا اعايىنعا، بىتىمگەرگە تيىسپەگەنى، ولارعا ديپلوماتيالىق ەرەكشە مارتەبە بەرگەنى تاريحي شىندىق.
وسىلايشا، شىڭعىس حان كوشپەندىلەر قۇرعان ۇلى يمپەريانىڭ ىرگەتاسىن مىقتاپ قالاعاندىقتان وزىنەن كەيىن 150 جىل بويى كۇشتى مەملەكەت رەتىندە الەمگە كەڭ قۇلاش جايدى. كەلەسى عاسىرلاردا ىدىراپ تاراي باستاعانىمەن ونىڭ ءۇرىم-بۇتاعى، مۇراگەرلەرى بىرنەشە ەلگە بولىنگەن مەملەكەتتەردى - رەسەيدى، تۇرىك ەلدەرىن، ءۇندىستاندى، قىتايدى باسقارىپ كەلگەنى بەلگىلى. ولار ءار ەلدە «يمپەراتور»، «حان»، «سۇلتان»، «شاح»، «ءامىر» جانە «دالاي لاما» دەگەن اتاۋلارمەن بيلىك جۇرگىزگەن. جالپى شىڭعىس مۇراگەرلەرى ۇلى دەرجاۆا وشاعىنىڭ الاۋلى وتىن جەتى عاسىر بويى وشىرمەگەن. بريتاندىقتار ءباھادۇر شاح II-ءنى جاۋلاپ، ەكى ۇلى مەن نەمەرەسىنىڭ باسىن العانعا دەيىن «موعولدار» دەگەن اتاۋمەن ءۇندىستاندى باسقارعانى بىزگە ءمالىم.
شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ قازاق حاندىعى مۇراگەرلەرىن، تورەلەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە كەشەگى بۇحارا ءامىرى ءالىم حاننىڭ ءوزى 1920 جىلى بولشەۆيكتىك قىزىل ارميا جەندەتتەرىنىڭ سالدارىنان بيلىكتەن ايىرىلعانعا دەيىن وزبەكستاندى بيلەدى. شىڭعىس ۇرپاعى ءاليحان بوكەيحانوۆ تا بولشەۆيكتەردىڭ قاندى قىرعىنى بولماعاندا «الاش تۋى استىندا كۇن سونبەسە سونبەس» ەدى.
كەڭەس وداعى ۇلى قاعان ەسىمىنىڭ ۇلىقتالۋىنان قورىقتى
قانشاما جورىقشىلار مەن جاۋلاپ الۋشىلاردى تاريح كەشىرمەگەنىن، ءومىرىنىڭ سوڭىندا قينالىپ جان تاپسىرعانىن ايتىپ تاۋسۋ مۇمكىن ەمەس. ەسكەندىر زۇلقارناي 33 جاسىندا ۆاۆيليوندا بەلگىسىز سەبەپتىڭ سالدارىنان قايتىس بولعان سوڭ قىزمەتشىلەرى ونىڭ وتباسى مۇشەلەرىن قىرىپ، يەلىگىندەگى جەرلەرىن تارتىپ العان. يۋلي تسەزاردى ءوز سەرىكتەرى مەن بۇرىنعى جاقتاستارى ريم سەناتىنىڭ سارايىندا پىشاقتاپ ولتىرگەن. بوناپارت ناپولەون قىرۋار قاستاندىق پەن زۇلىمدىقتى، كوتەرىلىس پەن قاقتىعىستاردى جەڭسە دە ءومىرىنىڭ اقىرعى ساتىندە دۇنيەنىڭ قايسى ءبىر تۇكپىرىندەگى يەن ارالدا جاپادان جالعىز ءجىپسىز بايلانىپ، ىشقۇسا بولىپ كوز جۇمعان.
ال، شىڭعىس حان الپىستىڭ اسقارىن باعىندىرىپ جەتپىسكە تاياعان شاعىندا ءوزى ءۇشىن جان بەرۋگە سەرتتەسكەن، باتىر تەكتى ادال ساربازدارى مەن ساردارلارىنىڭ اراسىندا، ەت-جاقىن تۋىستارى مەن قيماس دوس-جاراندارىنىڭ ورتاسىندا، «ءوز ءۇيى ولەڭ توسەگىندە» (كوشپەلى حان ورداسىندا) تاڭىردەن تىكەلەي كەلگەن اجالىمەن قايتىس بولعان.
تاڭعىت ەلىن باعىندىرعان جورىقتا 1227 جىلى جازدا سارى وزەن بويىندا شىڭعىس حان و دۇنيەگە اتتانعان. ونىڭ ءولىمىنىڭ سەبەبىن كوپ جىلدار بويى قۇپيا ساقتاۋىنىڭ سالدارىنان ءتۇرلى بولجامداردىڭ، اڭىز-ءاپسانالاردىڭ تارالۋىنا جول بەرىلگەن. ولاردى ۋاقىت وتە كەلە تاريحي دەرەك ىسپەتتى تۇسىنەتىندەر پايدا بولدى. كوشپەندى تايپالاردىڭ بىرىككەن مەملەكەتى - مونعول ەلىنە كەلىپ ساياحات جاساعان ەۋروپالىق العاشقى ەلشى پلانو كارپينيدىڭ جازۋىنا قاراعاندا، شىڭعىس حانعا اسپاننان جاي تۇسكەن. شىڭعىس نەمەرەسى قۇبىلاي-شەشەن حاننىڭ تۇسىندا مونعوليانى شارلاعان ماركو پولو ونى تىزەسىنە قادالعان ساداق وعىنىڭ سالدارىنان كوز جۇمدى دەگەن. كەيدە الدە ءبىر دۇشپان قاستاندىق جاسادى دەلىنەدى. تاعى ءبىر كوركەم شىعارمادا تاڭعىت (تانگۋد) حانىنىڭ جاساعان دۋاسىنان ءولدى دەپ سۋرەتتەيدى. ال، قازاقتىڭ اتاقتى جازۋشىسى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ شىعارماسىندا الدە ءبىر ايەل توسەك قاتىناسى كەزىندە ونىڭ جىنىس مۇشەسىن الماسپەن ءتىلىپ جىبەرگەن ەتىپ بەينەلەپ، ايدى اسپانعا ءبىر-اق شىعارادى.
الايدا، پروفەسسور جاك ۋەتەرفورد وسى تاقىلەتتەس ورىنسىز بولجامداردىڭ ءبارىن ەش نەگىزسىز دۇنيەلەر دەپ تۇبەگەيلى جوققا شىعارادى. شىڭعىس ساربازدارى ونىڭ مۇردەسىن تۋعان جەرىنە جەتكىزىپ قۇپيا تۇردە جەرلەگەن. ونىڭ باسىنا ەشبىر بەلگى قويمادى. ول تۇستاعى كوشپەندىلەر ءداستۇرى بويىنشا ولگەن ادامنىڭ دەنەسىنەن ۇشىپ شىققان شىبىن جان عانا قاستەرلى «ارۋاق» سانالعان. ال، سۇيەگى قۇمعا ءسىڭىپ، ءوزى جارالعان توپىراققا قايتادان اينالۋى ءتيىس ەدى. اقىرى، سولاي بولدى دا. ۇلى قاعاننىڭ مۇردەسى ءدال قايدا جەرلەنگەنى ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيا بولىپ قالدى. اڭىز-ءاپسانا بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقانىن پروفەسسور دا تىلگە تيەك ەتەدى.
ەڭ كوپ تاراعان اڭگىمە ۇلى قاعاندى جەرلەۋ ءراسىمىن باقىلاعان ساربازدار قىرىق كۇن بويى جولدا ۇشىراسقان جانداردىڭ ءبارىن قىرىپ تاستاعان دەگەندى بايان ەتەدى. جەرلەنگەن جەردى 800 اتتى اسكەر شاۋىپ ءوتىپ تەگىستەگەن. قۇپيا سىردى اشپاۋ ءۇشىن كەيىن سول ساربازدار دا ولتىرىلگەن كورىنەدى. قالاي بولعاندا دا سول قۇپيا سىر سەگىز عاسىر بويى ساقتالىپ كەلەدى.
شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ كۇللى قۇپياسى سوندا سەكىلدى كورىنەتىندىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارعان پروفەسسور ۇلى مونعول حاندىعى ىدىراعاننان كەيىن جاتجۇرت اسكەرلەرى ەلدىڭ كوپ بولىگىن جاۋلاپ السا دا ءدال سول تەمۇجين كومىلگەن مەكەنگە ات ءىزىن سالماعانىنا قايران قالادى. كەيىن مونعولدار بۋددا ءدىنىن قابىلداسا دا، سول وڭىرگە ەشبىر شىركەۋ، عيباداتحانا سالىنبادى.
كەڭەستىك رەسەي وتارشىلارى حح عاسىردا شىڭعىس حان ەسىمىنىڭ اتالۋىنا تيىم سالىپ، رۋحاني بيىك سانانىڭ ويانىپ كەتۋىنەن، ۇلتشىلدىقتىڭ ءورىس الۋىنان ولەردەي قورىقتى. ونىڭ تۋعان ولكەسىن جەرگىلىكتى اكىمشىلىك جۇيەسىنەن شىعارىپ، ۇكىمەت قۇزىرىنا بەردى دە ونى ماسكەۋ ءوز باقىلاۋىندا ۇستادى. كەڭەس وتارشىلارى شىڭعىس حاننىڭ سۇيەگى جەرلەنۋى ىقتيمال جەرلەردىڭ اينالاسىن جابىق زونا ەتىپ جاريالاعان. كوممۋنيستىك رەجيم تۇسىندا اتالعان مەكەنگە اعىلاتىن قوزعالىستى شەكتەۋ ءۇشىن ۇلان-باتىر مەن اراسىندا جول دا سالماعان. ونىمەن قويماي سول ارالىققا كەڭەس ارمياسىنىڭ اۋە شابۋىلىنىڭ اسكەري ءبولىمىن ورنالاستىرىپ، اينالاعا كۇزەت قويدىرعان. ول جەردە كەڭەس ارمياسى جاۋىنگەرلەرى اسكەري جاتتىعۋ جاسايتىن بولعان.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
