Wikipedia انىقتاماسى: بيت (لات. Anoplura-pediculus) - ۇساق ەكتوپارازيتتەر توبىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ءبيتتىڭ اۋىز قۇرىلىسى جاندى نارسەنىڭ تەرىسىن تەسىپ قانىن سورۋعا وتە ىڭعايلى. ءبيتتىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرى ءبىر نەمەسە بىرنەشە جاندى-جانۋاردا عانا ءومىر سۇرە الادى. ادامنىڭ بيتتەرى (لات. Pediculus humanus) قىشىما جانە بورتكەن سەكىلدى اۋرۋلاردىڭ تاسىمالداۋشىسى بولىپ تابىلادى. بۇكىل الەمگە تارالعان.
Masa.kz انىقتاماسى: «بيت» (حالىقارالىق اتاۋى. Aرامتاماق-ماڭگۇرت) - جەمقور ماڭگۇرتتەر توبىنىڭ ءبىر ءتۇرى. «ءبيتتىڭ» جۇيكە قۇرىلىسى قانداستارىنىڭ تەرىسىن تەسپەي-اق قانىن سورۋعا ىڭعايلاستىرىلعان. «بيتتەر»  ۇنەمى مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ ەسەبىنەن ءومىر سۇرەدى. «بۇقارانىڭ بيتتەرى» (حالىقارالىق اتاۋى. ساتقىن ماڭگۇرتتەر) بوداندىق جانە الاۋىزدىق سەكىلدى اۋرۋلاردىڭ تاراتۋشىسى بولىپ تابىلادى. قازاق اراسىنا ءجيى تارالعان.
اباي: بۇل ءبيتتىڭ اتاسى تەر، اناسى كىر،
شىققان سوڭ ءوز دەنەڭنەن ءوزىڭدى جەر.
Masa.kz: بۇل ءبيتتىڭ اتاسى كوممۋنيزم، اشكوزدىك اناسى،
كوزدەرىن شەل باسىپ، رۋحسىزدىقپەن ۋلانعان ساناسى.
بيتپەن كۇرەستىڭ جالعىز ءتاسىلى: سىعىپ تاستاۋ.
قۇرمەتتى وقىرمان!

Wikipedia انىقتاماسى: بيت (لات. Anoplura-pediculus) - ۇساق ەكتوپارازيتتەر توبىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ءبيتتىڭ اۋىز قۇرىلىسى جاندى نارسەنىڭ تەرىسىن تەسىپ قانىن سورۋعا وتە ىڭعايلى. ءبيتتىڭ بەلگىلى ءبىر ءتۇرى ءبىر نەمەسە بىرنەشە جاندى-جانۋاردا عانا ءومىر سۇرە الادى. ادامنىڭ بيتتەرى (لات. Pediculus humanus) قىشىما جانە بورتكەن سەكىلدى اۋرۋلاردىڭ تاسىمالداۋشىسى بولىپ تابىلادى. بۇكىل الەمگە تارالعان.
Masa.kz انىقتاماسى: «بيت» (حالىقارالىق اتاۋى. Aرامتاماق-ماڭگۇرت) - جەمقور ماڭگۇرتتەر توبىنىڭ ءبىر ءتۇرى. «ءبيتتىڭ» جۇيكە قۇرىلىسى قانداستارىنىڭ تەرىسىن تەسپەي-اق قانىن سورۋعا ىڭعايلاستىرىلعان. «بيتتەر»  ۇنەمى مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ ەسەبىنەن ءومىر سۇرەدى. «بۇقارانىڭ بيتتەرى» (حالىقارالىق اتاۋى. ساتقىن ماڭگۇرتتەر) بوداندىق جانە الاۋىزدىق سەكىلدى اۋرۋلاردىڭ تاراتۋشىسى بولىپ تابىلادى. قازاق اراسىنا ءجيى تارالعان.
اباي: بۇل ءبيتتىڭ اتاسى تەر، اناسى كىر،
شىققان سوڭ ءوز دەنەڭنەن ءوزىڭدى جەر.
Masa.kz: بۇل ءبيتتىڭ اتاسى كوممۋنيزم، اشكوزدىك اناسى،
كوزدەرىن شەل باسىپ، رۋحسىزدىقپەن ۋلانعان ساناسى.
بيتپەن كۇرەستىڭ جالعىز ءتاسىلى: سىعىپ تاستاۋ.
قۇرمەتتى وقىرمان!
بۇل بيت-سىركە تۋرالى عىلىمي ماقالانىڭ دايەكتەمەسى ەمەس، «بيتتىك» جاساپ وتىرعان ءبىر ارىپتەسىمىزدىڭ، جو-جوق، كەشىرىڭىز «بيتتەپ» كەتكەن تۇتاس ءبىر رەداكتسيانىڭ بيتتەي عانا ويىن - شالدىر-شاتپاق ماقالاسىماعىن سىزدەرگە ۇسىنباس بۇرىن ەنگىزىپ جاتقان كىرىسپەمىز. سەبەبى الگى ماقالانىڭ اياعىنا قاراي اۆتور بىلاي دەگەن:
«الىستا جۇرگەن اعايىندارىمىزدىڭ مەن انا وبلىسقا بارمايمىن، مىنا وبلىسقا عانا بارامىن دەپ مۇرىن ءشۇيىرۋىن، كۆوتاداعى جەڭىلدىكتەردى پايدالانىپ ەلگە كەلىپ الىپ، ىزىنشە كەرى كەتىپ قالۋلارىن تەك وسى ايتىلعاندارمەن عانا تۇسىندىرۋگە بولادى. وبالى نە كەرەك، مىنا جەرگە ۇيرەنە المادىم، بۇرىنعى تۇرىپ كەلگەن جەرىمە قايتپاسام بولاتىن ەمەس، دەپ كەلگەن مەملەكەتتەرىنە قايتا كەتىپ قالعان كەيبىر اعايىنداردىڭ وزدەرى دە شىندىقتى مويىنداپتى. جاڭا جەرگە بىردەن ۇيرەنىسىپ كەتۋدىڭ اۋىر تيەتىنىن، العاشقى كەزدە ءبىراز پروبلەمالاردىڭ ۇشىراساتىنىن تۇسىنەمىز. روبوت سياقتى جۇمىس ىستەيتىن كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ الىستان كەلگەن اعايىندارعا سالقىن قارايتىنىنان، كەيدە سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز اۋرە-سارساڭعا سالىپ قوياتىنىنان دا حاباردارمىز. ونداي كەلەڭسىزدىكتەرمەن جەرگىلىكتى تۇرعىندار دا از ۇشىراسىپ جاتقان جوق. بىراق، حالقىمىزدا «بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا جاقپا» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە...»
ءيا، كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىز ەشقاشان قاپتاعان «يتتەر» مەن وزىڭىزدەي «بيتتەرگە» وكپەلەپ وتانىنا وپاسىزدىق جاسامايدى. وعان ولاردىڭ بويىنداعى ۇلتشىلدىق، مەملەكەتشىلدىك سەزىمدەرى، «جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن تاباندى نامىستارى جول بەرمەيدى.
سونىمەن، نازارلارىڭىزعا اياق استىنان «يتتەر» مەن «بيتتەر» تۋرالى اڭگىمە قوزعاتقان «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2-اقپان كۇنگى سانىنداعى ماقالانى ۇسىنامىز. «بيتتەرگە» نەگە نالىپ وتىرعانىمىزدى ءسىز ءتۇسىنسىن دەپ. ايتپەسە، ءاۋ باستان ەگەمەندىكتى ەلەمەگەن، اسىل ءسوزدى ۇلكەن قارىپپەن، باس ارىپپەن جازۋعا ارلانعان، بۇرىنعى قاندىقول كوممۋنيستەردىڭ قولىنان بۇگىنگى «بيتتەرگە» رۋحى تازارماستان ءوتىپ كەتكەن، الجىعان گازەتتەگى ارزان ءسوزدى وزىمىزگە باسپاس ەدىك. دەگەنمەن، بيلىكتىڭ اۋىزىن اشقاندا كومەيىن كورۋ ءۇشىن «اعا گازەتتى» اقتارامىز. ويتكەنى، بۇل گازەت بيلىكتىڭ ءۇنى عوي.

"ماسا-اقپارات"

سەيفوللا شايىنعازى. ءوز ەلىندە ءوزى قوناق بولعىسى كەلەتىن ورالمان اعايىنداردىڭ ويلاعاندارى نە؟

قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى رەسپۋبليكادان تىسقارى جەرلەردە جۇرگەن وتانداستارىمىزدىڭ اتا-جۇرتقا ورالۋىنا كەڭ جول اشتى. ەگەر دەرەكتەرگە جۇگىنەر بولساق، 1991-2011 جىلدار ارالىعىندا 221,3 مىڭ وتباسى نەمەسە 860,4 مىڭ قانداستارىمىز قازاقستانعا كەلگەن ەكەن.
1993 جىلدان باستاپ كەلۋشىلەر ءۇشىن جىل سايىنعى كۆوتا بەلگىلەنۋى دە اتامەكەنگە ورالام دەۋشىلەر ءۇشىن قولايلى جاعدايلار تۋعىزدى.  ويتكەنى كۆوتاعا ەنگەن ورالماندارعا جاردەماقىلار مەن وتەماقىلار تۇرىندە، سونىڭ ىشىندە تۇرعىن-جاي ساتىپ الۋ ءۇشىن دە، قوسىمشا الەۋمەتتىك كومەكتەر كورسەتىلدى، جاڭا ورىنعا كوشىپ كەلۋىنە بايلانىستى كەتكەن شىعىندارى قايتارىلدى.
ەگەر العاشقى جىلدارى قازاقستانعا قونىس اۋدارۋشىلار قاتارى بىرنەشە مىڭ وتباسىن عانا قۇراسا، 2005 جىلى يمميگرانتتارعا بولىنگەن كۆوتا 15 مىڭ وتباسىنا، ال 2009-2011 جىلدارى 20 مىڭ وتباسىنا دەيىن جەتكىزىلدى.
وسىنداي اڭگىمە ۇستىندە قاي مەملەكەتتەردەن كەلگەندەر كوبىرەك ەكەن دەگەن قىزىعۋشىلىق ساۋالدىڭ تۋاتىنى دا زاڭدى. ەگەر ونداي سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەر بولساق،  ورالمانداردىڭ 60,5 پايىزىنىڭ وزبەكستاننان، 10,4 پايىزىنىڭ موڭعوليادان، 12,4 پايىزىنىڭ قىتايدان، 7,8 پايىزىنىڭ تۇركىمەن-ستاننان، 5,3 پايىزىنىڭ رەسەيدەن كەلگەنىن اتاپ كورسەتەر ەدىك. ال قالعان 4 پايىز وزگە ەلدەردەن كەلگەندەردى قۇرايدى.
ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدىڭ وبلىستار بويىنشا ورنالاسۋىنا كوز جۇگىرتكەن كەزدە مىناداي كورىنىستى بايقاۋعا بولادى. ورالمانداردىڭ 24,3 پايىزى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا، 18,2 پايىزى الماتى وبلىسىنا، 13,3 پايىزى ماڭعىستاۋ وبلىسىنا، 7 پايىزى جامبىل وبلىسىنا قونىستانعان. وسى سانداردى وي ەلەگىنەن وتكىزە وتىرىپ قازاقستاندى وتانىم دەپ كەلگەن باۋىرلارىمىزدىڭ 60 پايىزدان استامىنىڭ ءتورت وبلىسقا عانا قونىستانعانىن كورۋگە بولادى. ونىڭ سىرى نەدە؟
ەندى وتكەن جىلى ەلگە كەلىپ اتباسىن تىرەگەن تۋعاندارىمىزدىڭ ەل وڭىرلەرى بويىنشا ورنالاسۋ جاعدايىنا نازار اۋدارىپ قارايىق. 2011 جىلى رەسپۋبليكاعا شەتەلدەردەن 43960 ادام نەمەسە 14850 وتباسى قونىس اۋدارعان. وسى اعايىنداردىڭ 6700-ءى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىن، 5217-ءىسى ماڭعىستاۋ وبلىسىن، 3648-ءى الماتى وبلىسىن، 3516-سى جامبىل وبلىسىن، 2429-ى شىعىس قازاقستان وبلىسىن وزدەرىنە تۇرعىلىقتى جەر رەتىندە تاڭداعان. بۇل جەردە «تاڭداعان» ءسوزى انشەيىن ايتىلا سالىپ وتىرعان جوق.
«ەلىم» دەپ «ەڭىرەپ» جەتكەن قانداستارىمىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ وبلىستارىن قونىستانۋ جاعدايىنا كوز سالا وتىرىپ نەنى اڭعارۋعا بولادى؟ ول -  الىس-جاقىن شەتەلدەردەن كەلگەن باۋىرلارىمىزدىڭ نەگىزىنەن قازاقستاننىڭ بەس-التى وبلىسىن عانا مەكەن ەتۋدى قالايتىندىعى. ال، ول نەنى بىلدىرەدى؟ اششى دا بولسا ايتايىق، ول جاڭا ءوزىمىز اتاپ وتكەندەي، «ەڭىرەپ» جەتكەن باۋىرلارىمىزدىڭ قازاقستانعا وتانىم دەپ ەمەس، وسىندا بۇرىننان تۇرىپ جاتقان نەمەسە سوڭعى جىلدارى كوشىپ كەلگەن اعايىن-تۋعاندارىن ساعالاپ، كۇنەلتۋ ءۇشىن كەلەتىندىگىن دالەلدەيدى. بۇل رەتتە ءتىپتى قىر-سوڭىمىزدان قالماي قويعان جانى ءسىرى رۋشىلدىقتىڭ دا قىلاڭ بەرىپ جاتقان بولۋى ابدەن مۇمكىن. ايتپەسە قازاق ءۇشىن، اسىرەسە، الىستا،  جات جۇرتتا ءجۇرىپ تۋعان ەلىن اڭساعان قازاق ءۇشىن ۇلان-بايتاق قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن تۇكپىرى وتان ەمەس پە؟ جالپى، وتان دەگەن اسىل ءسوزدى بەلگىلى ءبىر وبلىستاردىڭ شەڭبەرىمەن عانا شەكتەپ،  مىنا جەر جاقسى، مىنا جەر جامان دەپ، اتامەكەندى الالاۋعا بولا ما ءوزى. ولاي بولعان كۇندە، اتا-بابالارىنىڭ كىندىك قاندارى تامعان قاسيەتتى توپىراقتى اڭساپ كەلگەن باۋىرلارىمىزدىڭ كوكسەگەندەرى نە؟ بالكىم ولار ءبىز مىنا شىمكەنت پەن جامبىل ءوڭىرى ءتارىزدى كۇنشۋاقتى ايماقتاردا قولىمىزدى جىلى سۋعا مالىپ وتىرا بەرەيىك، ال انا، اۋا رايى قىتىمىر سولتۇستىك پەن باتىستاعىلار بۇرىنعىسىنشا ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورە بەرسىن دەپ ويلايتىن بولار؟ ولار سول وڭىرلەرگە ۇيرەنگەن، ولار اتا-بابالارىنان قالعان جەرلەر، سوندىقتان ونداعىلاردىڭ تۇرا بەرەتىنىنە ەش كۇمان دا جوق. ماسەلە وندا ەمەس، ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز باسقا. اتاجۇرت دەپ اسىعىپ كەلگەن، ساعىنىپ كەلگەن اعايىندارىمىز بويلارىندا قازاقتىڭ قانى بار ەكەنىن، ازاماتتىعىن كورسەتىپ، تىزەسىن ەندى تىكتەپ جاتقان جاس مەملەكەتتىڭ قولتىعىنان دەمەۋدىڭ ورنىنا، جىلى جەرگە تۇمسىقتارىن سۇعىپ بۇعىپ وتىراتىن بولسا، ونداي قانداستاردان قازاقستانعا نە پايدا؟ ەلگە جاندارى اشىمايتىن، كەلمەي جاتىپ تالاپ قوياتىن قازاقتاردى شاقىرىپ، قۇشاق جايا قارسى الۋ قانشالىقتى دۇرىس دەگەن ساۋال دا وسىندايدا تۋىندايدى. ءبىز بۇل جەردە تيەسىلى كۆوتانى الىپ، سوعان سايكەس بەلگىلى ءبىر جەڭىلدىكتەردى پايدالانىپ، ارتىنشا كەلگەن جاقتارىنا قايتادان قاشىپ كەتكەن قازاقتار تۋرالى ءتىپتى ايتىپ تا وتىرعان جوقپىز. ال، وندايلار جەتىپ-ارتىلادى. مىنە، تۋعان جەردى ساعىنۋدىڭ، قۇرمەتتەۋدىڭ ءبىر كورىنىسى.
ەندى ورالماندار ازىرەيىلدەي كورەتىن ەلىمىزدىڭ باتىس جانە سولتۇستىك وبلىستارىنا كەلەر بولساق، بۇل وڭىرلەردە حالىق ەجەلدەن سيرەك قونىستانعان. سول سيرەك قونىستانعان حالىقتىڭ اراسىندا قازاقتار تىپتەن از. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، جۇمىس كۇشى دە ءدال وسى وبلىستاردا جەتپەي جاتىر. ۇشىنشىدەن، جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرى سانىنىڭ ازدىعى اتالعان وڭىرلەردە انا ءتىلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە دە ەلەۋلى نۇقسان كەلتىرىپ وتىر. وسى ايتىلعانداردى جانە كەڭ-بايتاق قازاقستاننىڭ بارلىق جەرلەرىنىڭ دە قازاقتار ءۇشىن وتان بولىپ تابىلاتىنىن ەسكەرە كەلگەندە، الىستا جۇرگەن اعايىندارىمىزدىڭ ءبىرتۇ-تاس قازاق ەلىنىڭ كەيبىر وڭىرلەرىنە مۇرىندارىن شۇيىرە قاراۋىن ءتۇسىنۋ دە، ءتۇسىندىرۋ دە وتە قيىن.
وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن قىزمەت بابىمەن گەرمانيادا بولعان كەزىمدە، ەگدە جاستاعى نەمىس ايەلىنىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەنىم بار. بۇل ەلدىڭ دە قازاقستان سياقتى ەلگە ورالعان ءوز وتانداستارىن ىقى-لاسپەن قابىلداپ جاتقانى بەلگىلى. اڭگىمە دە ءدال سول ماسەلە توڭىرەگىندە ءوربىدى، ياعني جاڭاعى كىسىگە گەرمانياعا ورالىپ جاتقان نەمىستەرگە قانداي جاقسىلىقتار مەن جەڭىلدىكتەر جاسالۋدا دەگەن ساۋال قويىلدى. بۇل ساۋالعا الگى نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلى سىرتتان كەلگەن نەمىستەرگە نەلىكتەن جاقسىلىق جاسالۋى ءتيىس، ولاردىڭ بۇگىنگى گەرمانيانىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە قانداي ەڭبەكتەرى ءسىڭدى. جاقسىلىق وسى ەلدى دامىتۋعا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن نەمىستەرگە جاسالۋى كەرەك، ال ەندى عانا كوشىپ كەلىپ جاتقانداردىڭ بىزگە قانداي دا ءبىر تالاپتار قويۋلارىنا قۇقىلارى جوق، الدىمەن ەڭبەكتەرىن ءسىڭىرسىن، سودان كەيىن عانا تالاپ قويسىن دەپ جاۋاپ بەردى. ءبىز سياقتى كولگىرسۋدى، جىلتىر ءسوزدى بىلمەيتىن، ءومىر ءسۇرۋ ءتاجى-ريبەلەرى مول، سالتىنا بەرىك، وركەنيەتكە جەتكەن، سوندىقتان دا ءار نارسەنى ءوز اتىمەن اتايتىن نەمىس حالقىنىڭ وكىلى وسىلاي دەيدى. دالەلىمەن كەلتىرىلگەن بۇل سوزگە قارسى داۋ ايتۋ قيىن.
بىراق قازاقستان مەملەكەتى دە، قازاقتار دا الىستان كەلگەن اعايىندارعا مۇنداي تىك مىنەز كوزقاراس تانىتىپ وتىرعان جوق. كەرىسىنشە، قانداستارىمىزدىڭ ەلگە كەلۋىن جەڭىلدەتۋدە جانە ولاردى جاڭا جاعدايلارعا بەيىمدەۋدە مەملەكەت تاراپىنان بەلگىلى ءبىر شارالار دا قابىلداندى. ورالمانداردىڭ قازاقستان قوعامىنا تەزدەتىپ كىرىگىپ كەتۋلەرى ءۇشىن 2007 جىلدان باستاپ ولار كوبىرەك قونىستانعان وڭتۇستىك قازاقستان، ماڭعىستاۋ وبلىستارىندا  جانە قاراعاندى قالاسىندا بەيىمدەۋ جانە كىرىكتىرۋ ورتالىقتارى اشىلدى.  بۇل ورتالىقتاردا قۇقىقتىق ماسەلەلەر، مەملەكەتتىك ءتىلدى، قاجەت بولعان جاعدايدا ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋ باعىتىندا تەگىن اقىل-كەڭەستەر بەرىلەدى، كاسىبي دايارلاۋ، قايتا دايارلاۋ جانە بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ جۇمىستارى جۇزەگە اسىرىلادى. ونىڭ سىرتىندا، ءاربىر وبلىستا ورالمانداردىڭ ەلگە كەلگەننەن كەيىنگى العاشقى ۋاقىتتاردا تۇرا تۇرۋلارىنا جاعداي تۋعىزاتىن ۋاقىتشا ورنالاستىرۋ ورتالىقتارى بار. قولدانىستاعى زاڭنامالارعا سايكەس جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارى ورالمانداردى تەگىن مەديتسينالىق جاردەمنىڭ كەپىلدى كولەمىمەن قامتاماسىز ەتەدى، مۇقتاجدارعا مەكتەپتەر مەن بالاباقشالاردان، الەۋمەتتىك قورعاۋ مەكەمەلەرىنەن ورىندار بەرىلەدى، جەكە تۇرعىن ءۇي سالامىن  جانە وندىرىسپەن اينالىسامىن دەۋشىلەرگە مۇمكىندىگىنە قاراي جەر تەلىمدەرى بولىنەدى. ولاردىڭ  قازاقستاندا تۇراقتى تۇرۋلارى جانە قازاقستان ازاماتتىعىن الۋلارى ءۇشىن قاراپايىمداتىلعان پروتسەدۋرالار قاراستىرىلعان. ماسەلەن، ازاماتتىق الۋ ءۇشىن ءوتىنىش بەرگەن كەزدە ول ادامنىڭ قازاقستاندا مىندەتتى تۇردە بەس جىل تۇرۋى تالاپ ەتىلمەيدى. وتكەن 2011 جىلدىڭ وزىندە عانا 35617 ورالماننىڭ، ال تاۋەلسىزدىك جىلدارى ىشىندە 757 مىڭ قانداستارىمىزدىڭ، نەمەسە 1991 جىلدان باستاپ ەلگە ورالعانداردىڭ 90 پايىزىنىڭ  قازاقستان ازا-ماتتىعىن الۋى ءبىزدىڭ بۇل سوزىمىزگە تولىق دالەل.
وسى ورايدا ورالمانداردى ورنالاستىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ ماقساتىندا قازاقستاندا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى قابىلدانىپ، ول بويىنشا جەكەلەگەن تۇرعىن ۇيلەر عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بۇتىندەي ءبىر اۋىلداردىڭ تۇرعىزىلعانىن دا ايتا كەتكەن ورىندى. قازاقستاندى شىنىمەن ەلىم-جەرىم دەپ كەلگەندەر مۇمكىندىكتەرىنشە وسىنداي يگىلىكتەردى پايدالانىپ، ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرىندە ەڭبەك ەتىپ، جاپ-جاقسى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. وسى ايتىلعانعا شاعىن مىسال رەتىندە قوستاناي وبلىسىنىڭ رۋدنىي قالاسىنا وزبەكستاننان قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ سوكولوۆ-سارىباي كەن وندىرىستىك بىرلەستىگىندە وزدەرىنە جۇمىس تاۋىپ، تۇرعىندارىنىڭ 90 پايىزعا جۋىعى ورىستىلدىلەر بولىپ سانالاتىن رۋدنىي قالاسىندا قالىپتى تىرشىلىك كەشىپ جاتقاندارىن ايتۋعا بولادى. بالكىم جاڭادان قونىس اۋدارعاندىقتان تۇرمىستارىندا بەلگىلى ءبىر پروبلەمالاردىڭ دا بولۋى مۇمكىن، بىراق «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەن ماتەلدى ەسكەرسەك، ولاردىڭ دا بىرتىندەپ شەشىم تابارىنا كۇمان جوق. جالپى، قوستاناي وبلىسىنا كوشىپ كەلگەن اعايىنداردى قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگىن نىعايتۋعا وزىندىك دارەجەدە ۇلەس قوسىپ جۇرگەندەر دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
بىرىنشىدەن، ولار وسىنداعى اسا ءىرى كاسىپورىن - سسكوب-كە جۇمىسشى بولۋ ارقىلى جۇمىس كۇشىن سىرتتان ىزدەمەي، ءوز قانداستارىمىزدىڭ كومەگىمەن-اق ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە جاعداي تۋعىزىپ وتىر. ەكىنشىدەن، تۇرعىندارى 140 مىڭ ادام بولاتىن رۋدنىي قالاسىندا كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە نەبارى 9 پايىزداي عانا قازاقتار تۇرعاندىقتان قازاق مەكتەبى مۇندا مۇلدە بولعان ەمەس. ال بۇگىندە قالادا ءتورت قازاق مەكتەبى بار كورىنەدى. بۇل ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردەن ءبىرجولا قول ءۇزىپ قالۋعا جاقىنداعان قالا ءۇشىن ۇلكەن جەتىستىك. ول جەتىستىككە وسى ءوڭىردى جاتسىنباي، ەلىم-جەرىم دەپ كەلگەن ورالمان اعايىنداردىڭ ارقاسىندا قول جەتىپ وتىر.
ەرتەرەكتە ءبىلىمدى، كوزدەرى اشىق ازاماتتارمەن اڭگىمە بارىسىندا وسى ءبىزدىڭ حالىقتا پاتريوتتىق رۋح كۇشتى دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قالاي بولار ەكەن دەگەن ءبىر ەكىۇشتى ساۋالدىڭ تاستالعانى ەسىمدە. سوندا اڭگىمەگە قاتىسىپ وتىرعانداردىڭ بىردە-ءبىرى جوق، ولاي ەمەس دەپ قارسىلىق بىلدىرە قويعان جوق، ءبارى دە ايتىلعان پىكىرمەن كەلىسكەندەي سىڭاي تانىتتى. ەگەر تەرەڭىرەك ويلاپ قاراساق، پاتريوتيزم دەگەن سەزىمنىڭ ءوزى دەربەس مەملەكەتى بار حالىقتاردا عانا بولۋعا ءتيىس سياقتى. ويتكەنى ونداي سەزىم تۋعان حالقىڭنىڭ بويىنداعى ونى جەر جاھانعا تانىتقان ەرەكشەلىكتەرىنە، مەملەكەتىڭنىڭ الەم ەلدەرى اراسىنان وزىنە لايىق ورىن الا وتىرىپ، العا باسقان قادامدارىنا دەگەن ماقتانىشتىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولادى. مەنىڭ ەلىم وسىنداي، مەنىڭ حالقىم  وسىنداي، مەن سول ەلدىڭ ازاماتىمىن  دەگەن ويلار ادامنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، كوڭىلىن اسقاقتاتادى.  ادامنىڭ بويىن كەرنەگەن وسىنداي زور ماق-تانىش سەزىمى كەلە-كەلە ءوز وتانىنا دەگەن پاتريوتتىق  سەزىمگە ۇلاسادى. مۇنىڭ ءوزى ءبىر جىل، ەكى جىل ەمەس، ۇزاق ۋاقىتتارعا سوزىلاتىن ۇدەرىس. ارينە، مۇنداي قاسيەتتى بويعا ءسىڭىرۋ ءۇشىن ادام ءوزىنىڭ تۋعان ەلىندە تۇرىپ، ءوز حالقىمەن قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس. جاي عانا ءومىر ءسۇرىپ قويماي، سول ەلدىڭ ىستىق-سۋىعىن سول ەلدە تۇراتىن حالىقپەن بىردەي كورۋى كەرەك. وسىلايشا ەلمەن بىتە قايناسقان ادام عانا سول ەلدىڭ پاتريوتى بولۋعا قابىلەتتى. ال ءومىر بويى سىرتتا جۇرگەن ادامدار تۋرالى ولاي دەپ ايتۋ قيىنىراق. قازاقتا «تاپقان اكە ەمەس، باققان اكە» دەگەن ءسوز بار. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسى ادام قاي جەردە، كىمنىڭ قولىندا وسسە، وعان سول جەر مەن سول ادام ىستىق بولادى دەگەندى بىلدىرەدى.
الىستا جۇرگەن اعايىندارىمىزدىڭ مەن انا وبلىسقا بارمايمىن، مىنا وبلىسقا عانا بارامىن دەپ مۇرىن ءشۇيىرۋىن، كۆوتاداعى جەڭىلدىكتەردى پايدالانىپ ەلگە كەلىپ الىپ، ىزىنشە كەرى كەتىپ قالۋلارىن تەك وسى ايتىلعاندارمەن عانا تۇسىندىرۋگە بولادى. وبالى نە كەرەك، مىنا جەرگە ۇيرەنە المادىم، بۇرىنعى تۇرىپ كەلگەن جەرىمە قايتپاسام بولاتىن ەمەس، دەپ كەلگەن مەملەكەتتەرىنە قايتا كەتىپ قالعان كەيبىر اعايىنداردىڭ وزدەرى دە شىندىقتى مويىنداپتى. جاڭا جەرگە بىردەن ۇيرەنىسىپ كەتۋدىڭ اۋىر تيەتىنىن، العاشقى كەزدە ءبىراز پروبلەمالاردىڭ ۇشىراساتىنىن تۇسىنەمىز. روبوت سياقتى جۇمىس ىستەيتىن كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ الىستان كەلگەن اعايىندارعا سالقىن قارايتىنىنان، كەيدە سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز اۋرە-سارساڭعا سالىپ قوياتىنىنان دا حاباردارمىز. ونداي كەلەڭسىزدىكتەرمەن جەرگىلىكتى تۇرعىندار دا از ۇشىراسىپ جاتقان جوق. بىراق، حالقىمىزدا «بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا جاقپا» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە...
بەس ساۋساقتىڭ بىردەي بولمايتىنى سەكىلدى، ادامداردىڭ دا جاراتىلىسى، مىنەز-قۇلىقتارى ءارتۇرلى. سوندىقتان جۇرتتىڭ ءبارىن ءبىر قالىپقا سىيعىزامىن دەۋ قاتەلىك. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، سىرتتان قونىس اۋدارىپ كەلگەن كوپتەگەن قانداستارىمىزدىڭ قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنەن وزدەرىنە مەكەن تاۋىپ، ەڭبەك ەتۋلەرى ول سوزىمىزگە دالەل. وسى از عانا مىسالدىڭ وزىنەن-اق ەلگە ورالعان وتانداستارىمىزدىڭ ءبارىنىڭ بىردەي وزدەرىنىڭ اتامەكەندەرىنە شەكەسىنەن قارامايتىنىن، اڭساعان قازاقستانىمىزدىڭ ءبىر پۇشپاعىنان ورىن بۇيىرعانىنا تاۋبە دەپ، وزگە جۇرتپەن بىرگە ەڭبەك ەتىپ، تىنىش قانا ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندارىن اڭعارۋعا بولادى.  شىنىن ايتساق، قازاقستاندا ءومىر بويى تابان اۋدارماي تۇرىپ كەلگەن جانە ەلدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇلەستەرىن قوسقان قازاقتاردىڭ دا مىناداي اۋمالى-توكپەلى نارىق زامانىندا شەكەلەرىنىڭ شىلقىپ تۇرعانى شامالى. تىڭداي بەرسەڭ، ولاردىڭ دا اقتارىپ سالار نازدارى از ەمەس. وكپەلەرىن قولدارىنا ۇستاپ جۇرگەن اعايىنداردىڭ ەكى قولعا ءبىر جۇمىس تابا الماي داعدارعان سول قانداستارىنا دا ءبىر قاراپ قويعاندارى ارتىق بولماس ەدى. ال ەندى، ءوز ەلىنە ءوزى بۇلدانبايتىن، ءوز ەلىنە ءوزى قوناق بولمايتىن، مەملەكەت تاراپىنان كورسەتىلگەن كومەكتى قاناعات ەتىپ، ودان ارعىسىن ءوز تىرلىگىمەن جالعاستىرىپ اكەتىپ جاتقان اعايىندارعا قازاقستاندىقتار دا ريزا. قارامىز كوبەيەر ەدى، سونداي اعايىندار كوبىرەك كەلسە ەكەن دەپ تىلەيدى...
سەيفوللا شايىنعازى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى