جۋىردا جازۋشىلار وداعىندا 42 اقىن-جازۋشىعا حالىقارالىق الاش سىيلىعى بەرiلدi. ەستۋiمiزشە، بيىلعى جىلعى سىيلىق ءتورت جىلدىڭ توپتاماسى. ءتورت جىل بويى جارىق كورگەن شىعارمالارعا بەرiلدi دەسەك تە، بiردەن 42 قالامگەرگە سىيلىق بەرۋ، ەستiگەن قۇلاققا ءبiرتۇرلi ەستiلەدi ەكەن. ماسەلە سىيلىقتىڭ بەرiلگەنiندە ەمەس. تەك، سىيلىقتى وسىلاي وڭدى-سولدى تاراتا بەرەتiن بولساق، وندا سىيلىق اتاۋلىنىڭ قادiرi قاشپاي ما دەگەن قاۋiپ تە. بiزدi مازالايتىنى دا وسى.

جۋىردا جازۋشىلار وداعىندا 42 اقىن-جازۋشىعا حالىقارالىق الاش سىيلىعى بەرiلدi. ەستۋiمiزشە، بيىلعى جىلعى سىيلىق ءتورت جىلدىڭ توپتاماسى. ءتورت جىل بويى جارىق كورگەن شىعارمالارعا بەرiلدi دەسەك تە، بiردەن 42 قالامگەرگە سىيلىق بەرۋ، ەستiگەن قۇلاققا ءبiرتۇرلi ەستiلەدi ەكەن. ماسەلە سىيلىقتىڭ بەرiلگەنiندە ەمەس. تەك، سىيلىقتى وسىلاي وڭدى-سولدى تاراتا بەرەتiن بولساق، وندا سىيلىق اتاۋلىنىڭ قادiرi قاشپاي ما دەگەن قاۋiپ تە. بiزدi مازالايتىنى دا وسى.
ادەبيەتكە سىيلىق بەرىلگەنى ابزال. ادەبيەتكە بولعاندا، ادەبيەت يەسىنە ەمەس، كوركەم شىعارماعا. قازاق پوەزياسىنا ايتار وكپە جوق. قازاق پوەزياسى قۇلاشتاپ دامۋ ۇستىندە. ال قازاق پروزاسىندا ەلەڭ ەتكىزەر دۇنيە بار ما؟ سوڭعى جىلدارى «قازاق پروزاسى توقىراۋ ۇستىندە» دەيتىندەر كوپ. ادەبيەتتە توقىراۋدىڭ بولۋى جاڭالىق ەمەس. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ءبىر جىلدارى ادەبيەتتىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتسەك، ءبىر جىلدارى تومەن قۇلديلاعان ساتتەر از بولماعان. ول ۋاقىتتىڭ كوشىنە، زاماننىڭ اعىمىنا بايلانىستى تۋىنداعانى دا بەلگىلى. ارينە، قازاق ادەبيەتى مۇلدەم قۇردىمعا كەتتى دەپ، تۇبەگەيلى جوققا شىعارعىمىز دا جوق. بۇگىنگى قالاماقىسى ماردىمسىز ادەبيەتتە تام-تۇمداپ بولسا دا، كوركەم شىعارمالار دۇنيەگە كەلۋدە. سول «تام-تۇمداپ» كەلگەن دۇنيەڭىزدى وقيتىن بۇگىن وقىرمان جوق. نە جەتپەيدى، نە سىن كوتەرمەيدى. كەڭەستىك كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەن ءاربىر شىعارمانى «ولتىرە» سىنايتىن ارنايى سىن ءبولىمى جۇمىس ىستەپتى. سول ولتىرە سىنالعان سىننان شىققان دۇنيە عانا وقىرمانىنىڭ قولىنا جەتىپ، قوعامنان وزىنە لايىقتى باعاسىن الاتىن بولعان. ال، بۇگىندە شە؟ كاسىبي سىن بار ما؟ كاسىبي سىنشى دا، سىنعا لايىقتى شىعارما دا جوقتىڭ قاسى. «بالاپان باسىمەن، تۇرىمتاي تۇسىمەن» دەگەنىمىز وسى. ەندەشە، وسىنداي «توقىراۋدا» تۇرعان ادەبيەتتە «الاش» سىيلىعىنا لايىقتى شىعارمالار قالاي تۋدى؟ ءتورت جىل بويى جينالىپ، توپتاستىرىلدى دەگەننىڭ وزىندە، سىيلىقتى وسىلاي قولدان ۇلەستىرە سالۋ - ونسىز دا بەرەكەسى كەتكەن ادەبيەتتىڭ بەرەكەسىن ودان ارمەن قاشىرعان جوق پا؟ «الاش» سىيلىعىنىڭ اۋەلدەگى باستى كريتەريى قانداي ەدى؟ قازىرگىسى قالاي؟ وعان بۇگىنگى قالامگەردىڭ ءوزى جاۋاپ بەرسىن... ءبىز وسى ساۋالىمىزدى قالامگەرلەرىمىزدىڭ وزىنە تاستادىق.

بەيبىت قويشىباەۆ، جازۋشى:
- 1991 جىلى وداققا حاتشى بولىپ باردىق. ءبىرىنشى حاتشى قالداربەك نايمانباەۆ. سول كەزدە ءبىز ادەبيەت قانداي بولۋ كەرەك دەگەن تۇرعىدا، سىيلىقتىڭ ءمانىن وزگەرتەيىك دەپ، «الاش» سىيلىعىن ويلاپ تاپقان ەدىك. بۇعان دەيىن ادەبيەتتە سالالىق سىيلىقتار بەرىلىپ كەلگەن. ءى.جانسۇگىروۆ، م.اۋەزوۆ، م.ماقاتاەۆ اتىن¬دا¬عى سىيلىقتار بولدى. وسىنىڭ ءبارىن اتىن وزگەرتىپ، ءبىر عانا سىيلىق بەرەيىك دەپ شەشتىك تە، «الاش» سىيلىعىن ۇيىمداستىرعانبىز. سول جولى قالداربەك نايمانباەۆ قولداپ، بۇل سىيلىقتىڭ بەلگىلى ءبىر شارتىن دايىندادىق. العاش رەت 1992 جىلى ءبىر توپ جازۋشىعا بەرىلدى. «الاش اتىنداعى سىيلىق» دەپ بەردىك.
- حالىقارالىق «الاش» سىيلىعى دەپ بىردەن اتالمادى ما؟
- حالىقارالىق دەگەن ات كەيىن بەرىلدى. العاشقى جىلى «الاش» اتىنداعى سىيلىق دەپ اتالدى دا، كەلەسى جىلدان باستاپ، حالىقارالىق سىيلىققا اينالدى. بۇل جىلداعى ادەبي جەتىستىكتەر ءۇشىن بەرىلەتىن سىيلىق. مەملەكەتتىك سىيلىقتان ادەبي سىيلىقتىڭ ەرەكشەلىگى بولۋى كەرەك قوي. بۇل - تازا ادەبي شىعارماشىلىق دەڭگەيىندە باعالاناتىن دۇنيە.
- العاشقى جىلدارى بۇل سىيلىق قانشا ادامعا بەرىلەتىن ەدى؟
- ءدال قازىر ەسىمدە جوق. شامالى عانا ادامعا بەرىلدى-اۋ دەيمىن. كوپ بولسا، ءتورت-بەس قالامگەر بولۋ كەرەك. قازىر توپتاپ بەرىلەتىن بولسا، ارينە قادىرى ءتۇسىپ كەتەدى.
- بۇل جولى ءتورت جىلدىعى توپتاستىرىلىپ وتىر ەكەن...
- ول سىيلىق قاي جىلدارى جاريالانعان شىعارمالارعا بەرىلىپ وتىر، ماسەلە وسىندا. مەنىڭ ويىمشا، قازىر «الاشقا» قويىلاتىن ارنايى كريتەريلەر جوق سياقتى. ويتكەنى قازىر سىيلىقتىڭ اتىنا قىزىعىپ، قالامگەرلەر ءوزى ۇمتىلاتىن سياقتى.
- سوڭعى ۋاقىتتا سىيلىققا لايىق شىعارمالار دۇنيەگە كەلدى دەپ ويلايسىز با؟
- ءوزىم قاداعالاپ جۇرمەگەن سوڭ، بۇعان قالاي جاۋاپ ايتاسىڭ. ءبىردى-ەكىلى دۇنيەلەر شىعىپ جاتىر. سىيلىققا لايىقتى دۇنيەلەر شىقپادى دەپ ايتۋعا تاعى بولمايدى. بىراق ول سىيلىقتى تالداپ، تارازىلاپ جاتقان بىرەۋ بار ما؟ بۇرىندارى جىل قورىتىندىسى بولىپ، سول قورىتىندىدا ادەبي شىعارمالار تالقىعا تۇسەتىن ەدى. قازىر جىل سايىن نە جازىلىپ جاتىر دەپ قاداعالاۋدان دا قالدىق. قالاي بەرەدى، قايتىپ بەرەدى؟ قىرىقتان استام شىعارمانى كوميسسيا قالاي تارازىلاپ ۇلگەردى ەكەن، ماعان وسى تۇسىنىكسىز. جالپى، بۇل سىيلىق بەرىلۋ كەرەك. بەرىلگەنىنە قارسىلىعىم جوق. تەك، ونى توپتاپ، جيناقتاپ بەرىپ، سىيلىقتىڭ قادىرىن كەتىرمەگەن ءجون.

كەنجەحان ماتىجانوۆ، ادەبيەتتانۋشى، سىنشى:
- مەنىڭ پىكىرىمشە، سىيلىق دەگەن ەشنار¬سەنى شەشپەيدى جانە ەشتەڭەنىڭ بەلگىسىن بىلدىرمەيدى. كەڭەس ۋاقىتىنىڭ كەزىندە ءارتۇرلى سىيلىقتارعا يە بولىپ، سول ارقىلى وزىنە جەڭىلدىكتەر جاساۋدىڭ ادەتىنە اينالىپ كەتكەن دۇنيە. سوندىقتان دا ادەبيەتشى بولسىن، جازۋشى بولسىن، سىيلىق ءۇشىن شىعارما جازبايدى. ونىڭ باعاسىن وقىرماندار، ياعني قاراپايىم جۇرتشىلىق بەرەدى. سوندىقتان سىيلىق ادامنىڭ دا، شىعارمانىڭ دا باعاسىن بەرمەيدى دەپ ويلايمىن.
- ەندەشە، ءبىز نەگە جانتالاسىپ سىيلىق الۋعا ۇمتىلامىز؟
- ول قالىپتاسىپ كەتكەن ادەت قوي. قازىر سىيلىق الۋ ءۇشىن، ەڭ جامان ادەت، اركىم ءوزى جۇگىرەتىن بولدى. «مەن مىنا سىيلىقتى الايىن، مەن انا سىيلىقتى الۋىم كەرەك» دەگەنگە باراتىن بولدى. ەگەر الەمدىك سىيلىقتارعا قارايتىن بولساق، ءومىر بويى سىيلىقسىز وتكەن ادامدار دا بار. اباي، شوقان، ءتىپتى مۇقاعاليدىڭ ءوزى سىيلىقسىز كەتتى. ءارى ولار «سىيلىق المادىم» دەپ وكىنىپ كەتكەن جوق قوي. مەنىڭ ويىمشا، سىيلىق ەشتەڭەنىڭ پارقىن انىقتامايدى. تەك قانا بەلگىلى ءبىر ادامدارعا، ەلەۋ ءۇشىن بەرىلەتىن ءجاي عانا ادەتتەگى دۇنيە دەپ ەسەپتەۋ كەرەك.
- سىيلىعىن بۇلداپ، كەۋدە قاعاتىندار شە؟
- وندايلار كوپ قوي. ولار كەۋدەسىن قالاي قاعاتىن بولسا، ادەبيەتشى رەتىندە دە شىعارماشىلىق دارەجەسى سول دەڭگەيدە دەپ ويلايمىن.
- دەمەك، ءسىز سىيلىقتىڭ بەرىلگەنىنە قارسى ەمەسسىز عوي.
- تاعى دا قايتالاپ ايتام، سىيلىق بەرىلسە دە، بەرىلمەسە دە ەشتەڭەنى شەشپەيدى.

قۋاندىق تۇمەنباي، جازۋشى:
- سىيلىقتىڭ قادىرى كەتپەي مە ەمەس، كەتتى قازىر. مىسالى مەن العان كەزدە ءۇشىنشى رەتتە ازەر الدىم. ەكىنشىسىندە، ءبىر داۋىس جەتپەي قالىپ سەكرەتارياتتا. ول كەزدە قالداربەك نايمانباەۆ ءبىرىنشى حاتشى. ەسەنعالي راۋشانوۆ، حاليفا التاي العان سول جولى. «الاش» سىيلىعى دەگەن - مەملەكەتتىك سىيلىقپەن تەڭ دارەجەدە تۇراتىن ۇلتتىق سىيلىق. كەيىن ايتەۋىر، كەڭەس دەيمىز عوي، سوندا قۇلاپ قالعاندار ەرتەسىنە سەكرەتارياتتان الىپ كەتە بەرەتىن بولدى عوي.
- ءسىز العان جىلدارى بۇل سىيلىقتىڭ بەلگىلى ءبىر كريتەريلەرى بولدى ما؟
- بەلگىلى ءبىر كريتەريلەرى بولدى. ماسەلەن مەن پروزا كەڭەسىندە مۇشە بولدىم. بۇل كەڭەستىڭ توراعاسى شەرحان مۇرتازا بولاتىن. ول وتە قاتال قارادى. بالدىق كورسەتكىش بولدى، سوسىن جالپى شىعارماعا بەرىلدى. قازىر سىيلىق ادامنىڭ اتى-جونىنە، تامىر-تانىستىعىنا بەرىلەتىن سياقتى. شەراعاڭنىڭ كەزىندە تەك شىعارماڭ باعالاناتىن. مىسالى مەن العان جىلى جۇماباي شاشتايۇلى، بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ قۇلاپ قالدى. اتى بەلگىلى، قولىنان جازۋ كەلەتىن پروزايكتەر عوي. باللدىق كورسەتكىش بويىنشا، سول كىسىلەر الا الماي قالدى.
- العاشقى كەزدەگى تالاپ باسقا بولدى دەيسىز بە؟
- تالاپ قاتاڭ بولدى. اسىرەسە، پروزا كەڭەسىندە شەراعاڭ قاتتى قارايتىن. سوندىقتان بۇل سىيلىقتى بولاشاقتا جالعاستىراتىن بولسا، ادەبيەتكە تالاپتى قاتتى قويۋ قاجەت. ۇلتتىق سىيلىعىمىز دەگەن دەڭگەيدەن تۇسىرمەۋىمىز كەرەك. كەشەگى ءتىزىمدى مەن دە كوردىم. ۇزىن-سونار ءتىزىم.
- جالپى، سول تىزىمدەگى شىعارمالاردىڭ كوبى سىزگە تانىس پا؟
- شىنىمدى ايتسام، ماعان تانىس ەمەس.
- دەمەك، مۇنى جازۋشى قاۋىم بىلمەسە، وقىرمان مۇلدەم حابارسىز دەگەن ءسوز عوي.
- سىيلىقتىڭ جارعىسى بولادى عوي. جارعى بويىنشا، شىعارما تالقىلانىپ بارىپ، وعان داۋىس بەرۋ كەرەك. قازىر تالقىلانباي، قول كوتەرە سالاتىن سياقتى. سىيلىق بەرۋدىڭ جارعىسى ورىندالماي وتىر. سوتسياليزم كەزىندەگى ادەبيەتكە قويىلاتىن تالاپ بۇگىن قويىلماي وتىر. بۇل دا تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسى شىعار. اياق-قولىمىزدان تۇساۋ كەتىپ، ەركىندىككە شىقتىق قوي. بىراق پروزا كەڭەسىنىڭ باسىندا شەرحان سياقتى ءتۇسى سۇستى، ادەبيەتكە دە سۇسپەن قارايتىن ادامدار كەرەك. تالاپ قويا بىلەتىن، سول تالاپتىڭ ۇدەسىنەن شىققان قالامگەرلەر سىيلىقتى الۋعا لايىق دەپ تانىلعان ءجون.

ءومىرجان ابدىحالىق، جاس پروزايك:
- ءبىر سىيلىقتىڭ قىرىق ەكى (!) ادامعا بەرىلۋى گيننەس رەكوردتار كىتابىنا ەنۋگە ابدەن لايىق ەكەن. البەتتە، سىيلىقتىڭ ءدال وسىلاي بەرىلۋى سىيلىقتىڭ قادىرىن ساي تابانىنا ءتۇسىرىپ قانا قويماي، «الاش» اتىنا تۇسكەن شىركەۋ ەكەنى ءسوزسىز. ەگەر سىيلىقتىڭ اتاۋى باسقاشا بولسا، وندا ءسوز باسقا. «الاشتىڭ» - ۇلتتىڭ اتى ەكەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون. سىيلىقتى تاعايىنداۋشى تاراپ وسى ماسەلەنى مىقتاپ ويلانعانى دۇرىس. ءبىر سىيلىقتىڭ 42 ادامعا بەرىلۋى بىزدەگى ادەبي كوركەم شىعارمالارعا دەگەن كوزقاراستىڭ قانداي دەڭگەيگە تۇسكەندىگىن جانە قالامگەرلەردىڭ ءوزىن جازۋشى رەتىندە باعالاۋى، ۇستاۋى ادام ۇيالارلىق دەڭگەيگە تۇسكەنىن كورسەتەدى. «الاشتىڭ» اتىنداعى سىيلىقتى بۇلاي قورلاۋعا بولمايدى. ءارى وسى سىيلىقتى بەرگەن، العان ازاماتتار وسى ارەكەتتەرى ارقىلى ايبارلى «الاش» اتىن قالاي باعالايتىندارىن دا كورسەتكەن سەكىلدى.
ەكىنشى ءبىر ماسەلە، بىزدەگى قالامگەرلەر سىيلىقتى كوركەم شىعارمانىڭ ولشەمى دەپ تۇسىنەتىن سياقتى. بۇل - ارينە، تۇبىرىمەن قاتە، ەسكى تۇسىنىك. سىيلىق ەشقاشان ادەبي شىعارمانىڭ باعاسى بولا المايدى.
ءبىزدىڭ ەلدەگى سىيلىق الۋ ماسەلەسىندە باقتالاستىق قانا بار-اۋ دەپ ويلايمىن. سەبەبى قالامگەرلەر ءبىر-ءبىرىن تۇقىرتۋ ءۇشىن، ءوزى «مەنەن مىقتى» دەپ ويلايتىن جازۋشىنىڭ ىشىنە كۇيىك سالۋ ءۇشىن بارىن سالىپ سىيلىق الىپ جاتادى. تاعى ءبىر جاعى. بۇل - كەڭەس وكىمەتىنەن قالعان ەسكى اۋرۋ. كەلەسى ءبىر كەسىرلى تۇسى - كوپتەگەن سىيلىقتاردىڭ نەمەسە ونىڭ ۇلەستىرىلۋى قالامگەرلەردىڭ رۋلىق، جەرشىلدىك، توپتىق تارتىسى اراسىنداعى كوكپارعا اينالعاندىعى.
- جالپى، سىيلىقتىڭ تالاپتارىن وزگەرتۋ قاجەت سياقتى. ءسىز وسىعان قالاي قارايسىز؟
- ماعان سالساڭىز، ادەبيەت - سىيلىقتار توڭىرەگىندەگى قالىپتاسقان پسيحولوگيا مەن داعدىدان ارىلۋى ءۇشىن ادەبيەت سالاسىنداعى سىيلىق اتاۋلىنىڭ بارشاسىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا دەيىن الىپ تاستاۋ كەرەك.
«تۇركىستان» گازەتى