اقىمەتتى قاماپ، ەڭبەكتەرىن زىندانعا تاستاعاننان بەرى قىرىق ءتۇرلى الىپپە شىقتى. ال ءبىز ءبىر عاسىردان بۇرىن جازىلعان اقاڭنىڭ الىپپەسىنە قايتا ورالىپ وتىرمىز. ويتكەنى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنا دەيىن جاسالعان رۋحاني دۇنيەلەردىڭ عىلىمي نەگىزى مىقتى بولدى. ول كەزەڭگە دەيىنگى تۋعان وقۋ قۇرالدارىنىڭ مازمۇنىنا ساياسات ءالى ارالاسا قويماعان ەدى. مۇنداي قوسپاسى جوق تازالىق سول كەزدەگى گۋمانيتارلىق باعىتتاعى قازاق عىلىمىنا تۇگەلدەي ءتان. جيىرماسىنشى جىلدىڭ اياعىنان باستاپ كەڭەس ۇكىمەتى بارلىق سالاعا ءوز ساياساتىن تىعا باستادى. باسقانى انىق بىلمەيمىن، قازاق ءتىل ءبىلىمى كەڭەستىڭ ساياساتىنا مالتىققانى سونشا تاۋەلسىز بولعانىمىزعا وتىز جىل بولسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن اقىمەت سالعان ءوزىمىزدىڭ ءتول ارنامىزعا تۇسە الماي جاتىرمىز. 

اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ الىپپەگە قايتا ورالعانداي بولدىق. ونىڭ باعدارلاماسىندا ءالى جەتىلدىرەتىن جەرى كوپ. ازىرگە اقىمەتتىڭ الىپپەسى نەسىمەن ارتىق، سونى ايتايىق:

1, ادامنىڭ وزىندە كامىلدىك بولماعان سوڭ، ىسىندە دە كامىلدىك جوق – دەپ تۇيگەن ۇلى ۇستاز الىپپە جازۋدى ءوزىنىڭ 14 جىل بالا وقىتۋ كەزىندە جيناقتاعان تاجىريبەسى نەگىزىندە قولعا العان. 

2, اقاڭ 1926 جىلعى باكۋدەگى جيىننان كەيىن: «ءبىزدىڭ 10-نىنشى جىلدارى شىعارىپ ەسكى قويماعا تاستاعان نارسەلەرىمىزدى كەيبىرەۋلەر 26-نشى جىلدارعا دەيىن تۇتىنىپ كەلىپ وتىرىپ، سونى وزگەرتۋ نيەتكە جاڭا عانا كىرگەنىن وزدەرىنشە ءبىر ارتىقشا جاڭاشىلدىق دەپ ءبىلىپ، وزدەرىن الدەقانداي وزگەرىسشىل كورىپ ءجۇر ەكەن دەيدى. ياعني بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن وزىق ءالىپبي دە، وزىق الىپپە دە بىزدە بولعاندىعىنان كوبىمىز قازىر حابارسىزبىز.

3, اقاڭ قازاقتىڭ دىبىس جۇيەسىن تارتىپتەگەن العاشقى كىتابىن ورىنبوردا 1912 جىلى شىعاردى. بۇل الىپپەلەر تولىقتىرىلىپ، تۇزەتىلىپ، ءوزى ايدالىپ كەتكەن 30-جىلدارعا شەيىن ورىنبوردا، تاشكەنتتە، قىزىلوردادا 10 شاقتى رەت قايتا-قايتا باسىلىپ تۇردى. ياعني، اقاڭ الىپپەسىن ۇنەمى جەتىلدىرىپ وتىردى.

4, اقاڭنان كەيىن بۇگىنگى «ساۋات اشۋدى» قوسقاندا قىرىق ءتۇرلى الىپپە جازىلدى. بىراق ءتول دىبىستارعا نەگىزدەلىپ قاسىنا مۇعالىمدەرگە ارنالعان «بايانشىسى» بار، ول از دەسەڭىز سويلەۋ، وقۋ، جازۋدى قاتار ۇشتاستىرعان «ءتىل جۇمسارى» تاعى بار، كەشەندى دۇنيە جاسالعان ەمەس.

5, اقاڭ قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن جىلىكتەپ، تالداپ، الەمنىڭ باسقا تىلدەرىنە ارنالىپ جاسالعان ادىستەمەلەردى  قاراستىرىپ (شاعىن ءسوز ءادىسى، جازۋ، وقۋ ءادىسى، ەسكى ەملە ءادىسى، دىبىس ايىرۋ ءادىسى), ولاردىڭ اراسىنداعى تيپتىك ايىرماشىلىقتاردى انىقتاعان. ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىن باعامداي كەلە، قازاق ءتىلىن وقىتۋعا ساي كەلەتىن دىبىستى ءادىستى ءدال تاڭداعان.

6, بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ كەڭىستىگىندە شەتەلدىك جانە وتاندىق ادىسكەرلەر «سىن تۇرعىسىنان ويلاۋ» تەحنولوگياسى، «ينسەرت» ستراتەگياسى سياقتى تاعى باسقا وقىتۋدىڭ ءتۇرلى ادىستەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن ۇستانىمدارىن جاڭاشا باعىت رەتىندە اتايدى. ال تاريحقا ۇڭىلەتىن بولساق، بۇگىنگى جاڭاشىل دەپ تابىلعان وقىتۋ تەحنولوگيالارىنىڭ كوبى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن تابىلادى.

7, ءبىر جۇرتتىڭ ساۋاتتاۋ ىسىنە قولايلى بولعان ءادىس ەكىنشى جۇرتتىڭ دا ساۋاتتاۋ ىسىنە قولايلى بولارعا ءتيىس دەپ ايتۋعا بولمايدى. ەكەۋىنىڭ ءتىلىنىڭ زاڭى، ەملەسىنىڭ جۇيەسى بىردەي بولسا، بىرىنە قولايلى بولعان ءادىس ەكىنشىسىنە دە قولايلى بولۋى مۇمكىن. ەگەر دە ءتىلىنىڭ زاڭى، ەملەسىنىڭ نەمەسە ءارپىنىڭ جۇيەسى باسقا بولسا، وندا بىرىنە جاقسى بولعان ساۋاتتاۋ ءادىسى ەكىنشىسىنە دە جاقسى بولادى دەپ ەشكىم ايتا المايدى دەپ تۇيەدى اقاڭ. ال ءبىز قازىر ءتۇبىن تەكسەرمەي، وزگەگە مايمىلشا ەلىكتەيمىز.

8, بالاعا قارا تانىتۋ كەزىندە عالىم دىبىستى ءادىستىڭ ارتىقشىلىعىن ايتا كەلە،  «جازا ءبىلۋ ءۇشىن تىلدەگى دىبىستاردى اجىراتا ءبىلۋ كەرەك جانە ول دىبىستارعا ارنالعان ارىپتەرىن تاني ءبىلۋ كەرەك. تانىعان ارىپتەرىن جازا ءبىلۋ كەرەك. جازعان ارىپتەرىن دىبىسىمەن اتاي ءبىلۋ كەرەك» دەپ ءارىپ پەن دىبىستى ايىرۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرىن ساتىلاپ كورسەتىپ بەرەدى.

9, تەلجان شونانوۆ احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ الىپپەسىمەن حات تانىپ كەتۋ ءۇشىن نەبارى ءتورت-اق اپتا كەرەك ەكەندىگىن ايتادى. سول كەزدە بۇنداي تەز ساۋاتتانۋعا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تاپقان ادىستەمەسى دەمەۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان ءتىلىمىزدىڭ سىمداي تارتىلعان ىشكى جۇيەسى كومەكتەسكەن. 

بۇگىنگى كەڭەس زارىمەن ۋلانعان الىپبيشىلەر مەن الىپپەشىلەر دە اقاڭ سالعان ارناعا تۇسپەي وڭبايمىز.

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz