وتكەن قاراشا ايىنىڭ 18-ءى كۇنى پارلامەنت سەناتىنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ جانە عىلىم كوميتەتى «ۇلتتىق قۇندىلىقتار – رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ نەگىزى» اتتى تاقىرىپتا دەپۋتاتتاردىڭ، مينيسترىلىك باسشىلارىنىڭ جانە عالىمداردىڭ باسىن قوسىپ، القالى وتىرىس وتكىزدى. سول جيىندا اكادەميك مامبەت قويگەلدى «ۇلت. ەل جانە جەر» تاقىرىبىندا بايانداما جاساپ، ءسوز سويلەدى. ءبىز اكادەميكتىڭ ءماندى، مازمۇندى بايانداماسىن تولىق نۇسقادا جاريا ەتكەندى ءجون كوردىك.

بەلگىلەنگەن تاقىرىپقا بايلانىستى قوعام نازارىن حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىعى – مال ءوسىرۋ كاسىبىنىڭ بۇگىنگى جاعدايىنا اۋدارۋدى ءجون سانادىم. كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق دەڭگەيدە قايتا جاڭعىرۋى ونىڭ اتا كاسىبى مەن مۇمكىندىگىن كۇيزەلتۋدەن ەمەس، جاڭا سۇرانىستارعا ۇيلەسىمدى بەيىمدەۋدەن باستالماق. الەمدىك تاجىريبە سولاي دەيدى. بۇل ۇلت ءومىرىن رەفورمالاۋدىڭ الفا جانە ومەگاسى. ەۋروپالىق كاپيتاليزمنىڭ باستاۋ كوزىندەگى بريتانيا العاشقى قادامىن ەكى ماسەلەنى تۋرا شەشۋدەن باستاعان. ءبىرىنىشىسى، جاس ۇرپاققا زامانا تالابىنا، سۇرانىسىنا لايىق ءبىلىم بەرۋ، ەكىنشىسى، اگرارلىق ماسەلەنىڭ تۋرا شەشىمىن تابۋ بولدى.

وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنداعى قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ەلەۋسىز قالدىرا سالاتىنداي سونشالىقتى تومەن ءوندىرىس سالاسى ەمەس ەدى. ول از دەگەندە ەكى مىندەتتى جەڭىل ورىنداي الاتىن ءوندىرىس باعىتى بولاتىن. بىرىنشىدەن، ول تەز ءوسۋ جولىندا تۇرعان رەسپۋبليكا حالقىن وتاندىق ازىق-تۇلىكپەن، سونداي-اق،ونەركاسىپ پەن قالانى شيكىزاتپەن، جۇمىسشى كۇشىمەن قامتاماسىز ەتە الاتىن بۇلاق كوزى ەدى. بۇعان قوسىمشا ارتىق ءونىمدى شەتكە شىعارىپ ينۆەستيتسيا تارتا الاتىن مۇمكىندىگى جوعارى-تىن. ءبىز، قازاق حالقى، اتا-بابامىزدان بەرى مالشى حالىقپىز. مالشىلىق، ياعني مال ءوسىرۋ – اتا كاسىبىمىز. ۇلت ءومىرىنىڭ تەرەڭ بىلگىرى ءاليحان بوكەيحانوۆ قازاق حالقىنىڭ مال ءوسىرۋ كاسىبىنە بايلانىستى ءتۇرلى پىكىر ايتۋشىلارعا جاۋاپ بەرىپ، حالىقتىڭ ەگىنشى بولۋى نەمەسە مال ءوسىرىپ، مالشى اتانۋى – ءومىر سۇرگەن تابيعي ورتاعا، جەردىڭ قۇنارىنا بايلانىستى، قازاق دالاسىندا قانداي جۇرت ءومىر سۇرمەسىن، ول باسىم تۇردە مال وسىرۋمەن اينالىساتىن بولادى دەگەن.

وسى ارادا مەنىڭ ەسىمە مىناداي ءبىر جاعداي ءتۇسىپ وتىر. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن جاپونيانىڭ حوككايدو ارالىنداعى ساپپورو ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى سلاۆيان زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ شاقىرۋىمەن عىلىمي كونفەرەنتسياعا قاتىسقانىم بار ەدى. سوندا كونفەرەنتسيا قوناقتارىن جاپوندار جاپون تەڭىزى جاعالاۋىنا الىپ شىعىپ، تاريحي ورىندارمەن تانىستىردى. سول تاريحي ورىنداردىڭ ءبىرى قولىنداعى قارماعىمەن تەڭىز جاعاسىندا بالىق اۋلاپ وتىرعان بالىقشىنىڭ كەيپى بەينەلەنگەن ارالداعى ەڭ كونە ەسكەرتكىش – ۇلكەن قويتاس ەدى. جالعىز عانا قويتاس. ەكسكۋرسياعا كەلگەن قوناقتار بيلەت تۇبىرشىگىمەن كىرەتىن مۋزەي – ءۇي. الگى قويتاستا بەينەلەنگەن بالىقشىنىڭ سۋرەتىن جاپون جەرىندەگى تاس عاسىرلار داۋىرىنەن جەتكەن قۇندىلىق رەتىندە مەملەكەت قۇرمەتپەن ساقتاپ، ەل ءومىرى مەن ونىڭ تاريحىنىڭ باستاۋ كوزى ەسەبىندە قوناقتارىن تانىستىرىپ وتىر. جالعىز قويتاستان تۇراتىن مۋزەيدەن ءسال ارىدە، تەڭىز جاعالاۋىندا اشىق اسپان استىندا  تاعى ءبىر اشىق مۋزەي ورنالاسقان. ول نەگە ارنالعان دەيسىزدەر عوي!؟ بالىقشى كاسىبىنە. جاپوندار ەل بولىپ تاريح ساحناسىنا شىعۋىن اتا كاسىبى بالىق شارۋاشىلىعىمەن بايلانىستىراتىندىعى بايقالادى. اسپان استىنداعى اشىق مۋزەيدە نە بار دەيسىز عوي!؟ بالىقشى كاسىبىنە قاتىستى بالىقشىنىڭ ەڭبەك قۇرالدارى، ونىڭ كيىم-كەشەگى، ءتىپتى ۇيىنە دەيىن رەت-رەتىمەن ورنالاستىرىلعان. بالىقشى كاسىبىنىڭ كونە زامانداردان بەرى قانداي قالىپتاسۋ جانە وزگەرۋ جولىنان وتكەنىن كوز الدىڭىزعا كەلتىرۋ مۇمكىندىگىڭىز بار. وسى ەكى مۋزەيمەن تانىسىپ مەنىڭ تۇيگەنىم: جاپون حالقىنىڭ ءتول تاريحىنا، ەڭ نەگىزگىسى ۇلت رەتىندە اتا كاسىبىنە دەگەن قۇرمەتى ەدى.

جاپون حالقىنىڭ بۇگىنگى جەتىستىكتەرى مۇمكىن ءتول تاريحى مەن داستۇرىنە دەگەن قۇرمەتىنە بايلانىستى بولار. بىزدە ا) تاڭبالى تاستار مۋزەيىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە جەردەن جاراقتاۋعا بولار ەدى. ال اتا-كاسىپ – ب)مالشىلار ومىرىنە ارنالعان مۋزەي جاراقتاۋ قولعا الىنباعان كۇيدە قالىپ كەلەدى! قورشاعان ورتامەن، تابيعاتپەن ۇيلەسىمدىكتە ءومىر سۇرگەن قوعام ۇتادى. بۇل رەتتە ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تاجىريبەسى مول.

مەن كاسىبي تۇرعىدان مال شارۋاشىلىعىنان الىس اداممىن. دەگەنمەن، وتان تاريحىن زەرتتەۋشى عالىم رەتىندە بۇل شارۋاشىلىق سالاسىنا قاتىسى بار قايسىبىر فاكتىلەرمەن جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. ماسەلەن، ءبىز، قازاق زيالى قاۋىمى، سوۆەتتىك كەزەڭدە دە، سونداي-اق تاۋەلسىزدىك جىلدارى دا اتا كاسىبىمىز مال ءوسىرۋ ىسىنە قۇرمەت تۋعىزا المادىق. سوڭعى جىلدارى تىپتەن قازاق بالاسىنىڭ ساناسىندا بۇل كاسىپتەن جيرەنۋ، كەتۋ بايقالادى. باسقاشا ايتقاندا، اتا كاسىپكە بايلانىستى ۇرپاقارالىق ساباقتاستىق ءبىرجولا ۇزىلمەسە دە، سوعان جاقىن جاعدايدا. بۇل ءىس، ارينە زيالىلاردىڭ قىزمەتىنە عانا تاۋەلدى ءىس ەمەس. بۇل الدىمەن وكىمەت ءىسى، جالپى قوعام ءىسى.

ناقتى مىسالعا سۇيەنەيىن. مەنىڭ اكەمنىڭ تۋعان اعا-باۋىرى مالشى بولدى، قوي باقتى. ونىڭ ۇلى اكە كاسىبىن جالعاستىردى. ۇلدىڭ ەڭبەك جولىنىڭ اياعى سوۆەت وكىمەتىنىڭ ىدىراۋ جىلدارىنا تۇس كەلدى دە، تاۋەلسىزدىك جىلدارى وسىرگەن مالىنىڭ قىزىعىن كورە الماي، ومىردەن وزدى. ويتكەنى، ونىڭ وسىرگەن مالىنىڭ ونىمدەرىنىڭ (ەتى، ءسۇتى، ءجۇنى، تەرىسى، ج.ب.س.س.) تاۋارلىق قۇنى بولعان جوق. مالشىلىق كاسىپكە بەيىمدەلگەن ءۇشىنشى بۋىن ۇل بۇگىن اۋىلداعى شارۋاسى ساتتىرەك جۇرگەن كاسىپكەردىڭ مالىن باعىپ ءجۇر. الاتىن ايلىق جالاقىسى 80 مىڭ تەڭگە. ونىڭ ەڭبەگى ەشقانداي دا زاڭدىق اكتىمەن قورعالماعان دەپ ايتۋعا بولادى. بۇل، ارينە، جالقى نارسە ەمەس. ول جالپى قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان جاعداي. سوندا قالاي، بىزگە مالشى كاسىبى كەرەك بولماعانى ما؟

تاريحشى رەتىندە مەنىڭ تۇسىنىگىمدە رەفورما قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن، ونىڭ سۇرانىستارىن ەسەپكە العاندا عانا ناتيجەلى بولماق. ەلدەگى رەفورمالىق شارالار قازاق حالقىنىڭ كاسىبي تۇرعىدان بەيىمدىلىگىن ەسەپكە العاندا جەمىسىن ەرتە بەرەتىن ەدى. قورىتا ايتقاندا، سول باياعى «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن سۇراۋعا قايتا ورالامىز. تاريحتان مال ءوسىرۋدىڭ ەكى ءتۇرى ءمالىم. ءبىرى – ءداستۇرلى جايىلىمدا جايىپ باعۋ، ال ەكىنشىسى – دايارلانعان جەم-ءشوپ ارقىلى قولدا ۇستاپ باعۋ.

قازاق جەرىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىگى مەن اۋا رايىنا بايلانىستى بۇل ادىستەردىڭ العاشقى ءتۇرىن مەڭگەرگەن. حالىقتا «جەر مالدى اسىرايدى، مال – قازاقتى اسىرايدى» دەگەن ءسوز بار. جەرىن قىستاۋ، جايلاۋ، كۇزەۋ جانە كوكتەۋ دەپ ءبولىپ، قاي مالدى قانداي جەرگە، قاي ۋاقىتتا جايۋ كەرەك ەكەندىگىن بىلگەن قازاق، جەردىڭ ءشوپ قورىن كاسىبي بيولوگ-بوتانيك دارەجەسىندە مەڭگەرگەن. بۇگىنگى مەديتسينا جايىلىمدا اياعىمەن جايىلعان مال ءسۇتى مەن ەتىنىڭ ادام ورگانيزمىنە پايدالى ەكەندىگىن دالەلدەپ وتىر. ۇسىنىستارىمدى ايتۋمەن شەكتەلەيىن.

1. ءبىز وسىنداي كەڭ دە بەرەكەلى جەرىمىز تۇرعاندا مال شارۋاشىلىعىنان كەتە المايمىز. ولاي بولسا، ءبىز، مۇمكىن، مال ءوسىرۋدىڭ جاڭا كونتسەپتسياسىن دايارلاپ، ونى قوعامدىق تالداۋدان وتكىزۋىمىز كەرەك شىعار.

2. اۋىلعا مال ونىمدەرىن وڭدەيتىن ءوندىرىس ورىندارىن جەتكىزبەي ءىس وڭعا باسپايدى. سوڭعى ۋاقىتتا الماتىدا مال جۇنىنەن تىگىلگەن كيىم ساتاتىن مونعول ەلىنىڭ دۇكەندەرى اشىلا باستادى. ونداي كيىم تۇرلەرى 70-80-گە جەتەدى ەكەن. (فاكتى: منر-دا بۇرىن – 34-40 ملن. مال. قازىر: 70-80 ملن باسقا جەتكىزىپ وتىر. حالىق سانى 3 ملن.)

3. مال ءوسىرۋ ەڭبەگى تارتىمدى، بۇگىنگى سۇرانىستارعا سايكەس بولۋى كەرەك. سول ءۇشىن مال ءوسىرۋ كاسىبىنە دايارلايتىن وقۋ ورىندارى اشىلۋى قاجەت. ەكولوگيا. جاقىندا عانا TV-دان حابار ءجۇردى. نورۆەگيادا، ماسەلەن، بالىقشى كاسىبىن ارنايى اشىلعان كاسىپتىك-تەحنيكالىق وقۋ ورىندارى بەرەدى. بىزدە دە وسىنداي وقۋ ورىندارى ۇيىمداستىرىلسا ورىندى بولار ەدى.

4. وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىندا حالقىمىزدىڭ باي دا باعالى تاجىريبەسى بۇگىنگى سۇرانىسقا سايكەس دارەجەدە كورسەتىلمەي كەلەدى. ماسەلەن، بۇگىنگى قازاق بالاسى ءتورت تۇلىك مالدىڭ كيەسى بار ەكەندىگىن، ولاردىڭ قامبار اتا (جىلقى مالى), شوپان اتا (قوي مالى), ويسىل قارا (تۇيە مالى), زەڭگى بابا(سيىر مالى) اتالاتىنىن بىلە بەرمەيدى. بۇل تاقىرىپقا مەن سىرت كوز تاريحشى رەتىندە توقتالىپ وتىرمىن. ماماندار ماسەلەنى بۇدان دا تەرەڭ اشا الاتىنى، ارينە، كۇمانسىز. وسى اتا-كاسىپكە بايلانىستى پىكىردەن سوڭ، وزىمە جاقىن تاقىرىپقا ويىسايىن.

اباي مەن الاشسىز ۇلتتىق يدەولوگيا جوق 

قوعام اياقتالۋعا بەت العان جىلى ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىعىن اتاپ وتۋدە. وسى ورايدا مەملەكەت باسشىلىعى ءبىراز كەشەندى شارالاردى بەلگىلەپ، تۋرا شەشىم قابىلدادى. بۇل ىسكە اسىرەسە جاس وركەننىڭ تارتىلعانى قاناعات سەزىم تۋدىرادى. سونىمەن بىرگە تاريحشى رەتىندە ءوزىمدى ويدا قالدىرعان ءبىر جاعدايمەن بولىسكىم كەلەدى. وتكىزىلگەن شارالاردىڭ ناتيجەسىندە ءبىز اباي رۋحىنا، ونىڭ مۇراسىنا جاقىنداي تۇستىك پە؟ اباي، ونىڭ مۇراسى وتكىنشى نارسە ەمەس. پرەزيدەنت جانە ۇكىمەت ءال-فارابي مەن اباي جىلىن بەلگىلەي وتىرىپ، اسا ماڭىزدى ماقساتتى – ۇرپاقارالىق ساباقتاستىققا، سول ارقىلى السىرەگەن ۇلتتىق رۋحانياتقا دەم، قۋات بەرۋدى كوزدەدى. سونىمەن بىرگە وسى داتاعا ارنالعان شارالاردى وتكىزۋ بارىسىندا تاقىرىپقا قاتىسى بار ءبىر ىرگەلى نارسە ەسكەرۋسىز، كولەڭكەدە قالىپ قويدى. ول – اباي مەن ونىڭ ءىزىن الا «ويان، قازاق!» دەپ اتوي سالىپ ومىرگە كەلگەن بۋىن اراسىنداعى ءوزارا رۋحاني، شىعارماشىلىق ساباقتاستىق ەدى. ەگەر ومىردە بۇل ۇرپاقارالىق بايلانىس ورىن الماسا، قاتتىراق بولسا دا ايتايىق، وندا ابايدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى تۇل بولار ەدى. ويتكەنى ۇلت ءومىرىنىڭ مازمۇن-مۇراتى مەن ءسولى دە وسى ساباقتاستىقتا. بولشەۆيزمنىڭ سۇڭعىلا ساياساتكەرلەرى ۇلت ومىرىندەگى بۇل ساباقتاستىقتىڭ ماڭىزىن جاقسى ءتۇسىندى.

سوندىقتان دا بولار، بۇل تاقىرىپقا اقىن-جازۋشىلار مەن عالىمدارعا قالام تارتۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تيىم سالىندى. 1951 جىلى ماۋسىمدا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىندا ق.ي.ساتباەۆتىڭ توراعالىعىمەن، پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ءى.وماروۆتىڭ قاتىسۋىمەن اباي مەكتەبىنە ارنالعان ءۇش كۇندىك ديسكۋسسيا ناتيجەسىندە وعان قاتىسقان م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ جانە باسقا بەلگىلى تۇلعالار ۇلت رۋحانياتىنا پايدالى ورتاق باتۋاعا كەلە الماي تارقادى. بيلىكتەگى يدەولوگيالىق اپپارات ونداي ورتاق تۇجىرىمعا كەلتىرمەيتىن دە ەدى. ماسەلە مىنادا. اباي مۇراسىن جالعاستىرۋشى، سول ءبىر قيىن زاماندا ونىڭ مۇراگەرى مەن يەسى مىندەتىن اتقارعان بۋىن – الاشتىق بۋىن ەدى. ال كوممۋنيستىك پارتياعا    الاش اتىن جاعىمدى مازمۇندا اتاۋ، ەسكە الۋ ءوز ۇستانىمىن جوققا شىعارۋمەن تەڭ ەدى. كوممۋنيستىك پارتيا مەن الاش بۇل ەشۋاقىتتا ءوزارا ۇيلەسىمگە كەلە المايتىن اعىمدار بولدى.  وسى رەتتە ەندى بۇگىن بۇل بۋىندار اراسىنداعى رۋحاني ساباقتاستىقتى، ءوزارا تولىق تابيعي جالعاستىقتى ايتىپ، ونى جاس ۇرپاققا قاسيەتتى امانات جانە پارىز رەتىندە جەتكىزۋگە قانداي كەدەرگى بار؟ ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدە ونداي كەدەرگى جوق. بولعان كۇندە ول تابيعيلىققا جات ارەكەت ەسەبىندە باعالانباق. قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى. الاشسىز – اباي تۇل. ال اباي مەن الاشسىز ۇلتتىق يدەيا جوق.

مامبەت قويگەلديەۆ،

اكادەميك

Abai.kz