ستۋدەنت كەزىمنەن بەرى وزىمە ۇناعان گازەت ماقالالارىن قيىپ الىپ ساقتاپ قوياتىن ادەتىم بار ەدى. ولار تاريح كۋاسى عوي. تالاي جىلدان بەرى جينالىپ قالعان سول قاعازداردى اقتارىپ وتىرعانىمدا، ماسكەۋدە فرانتسۋز تىلىندە شىعىپ تۇرعان «Nouvelles de Moscou» («ماسكەۋ جاڭالىقتارى») گازەتىنىڭ 1989 جىلدىڭ 23 شىلدەسىندەگى سانىنان الىنعان قيىندىعا كوزىم ءتۇستى.

سەكسەنىنشى جىلدار ميحايل گورباچەۆتىڭ قايتا قۇرۋ، دەموكراتيا، اشىقتىق ساياساتىنىڭ كەڭ ناسيحاتتالىپ، بۇرىن تىيىم سالىنعان باتىس زەرتتەۋشىلەرى مەن جازۋشىلارىنىڭ كوزقاراستارى كەڭەس وداعى ءباسپاسوزى بەتىندە ارا-تۇرا بولسا دا، جاريالانا باستاعان كەز. مىنا گازەتتەگى شاعىن ماقالادا دا ەسىمى الەمگە ايگىلى فرانتسۋز تاريحشىسى، «سوۆەتولوگ» ەلەن كاررەر د'انكوسس كەڭەس وداعىنداعى ۇلتارالىق قاتىناستارعا ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىرىپتى.

«1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا الماتىدا حالىق ورتالىق بيلىكتىڭ رەسپۋبليكالىق كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلىعىنداعى قازاق قوناەۆتى ورىس - كولبينمەن الماستىرۋ تۋرالى شەشىمىنە قارسى كوتەرىلگەننەن بەرى ۇلتارالىق قاتىناس ميحايل گورباچەۆتىڭ ارەكەت ەتۋ قابىلەتىنە جانە قايتا قۇرۋدىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن سىن بولاتىنىنا ەشكىم كۇماندانبايدى»، - دەپ جازادى ەلەن كاررەر د'انكوسس.

1988 جىلدىڭ اقپانىندا باستالعان ءازىربايجاندار مەن ارميانداردىڭ قاراباقتاعى، 1989 جىلدىڭ ساۋىرىندەگى تبيليسيدەگى، سول جىلدىڭ ماۋسىمىنداعى وزبەكستانداعى قاندى قاقتىعىستاردى ايتا كەلىپ: «ماسكەۋدىڭ شەشىمىنە قارسى باعىتتالعان الماتىداعى كوتەرىلىستەن ايىرماشىلىعى - ولاردىڭ ءبارى دە باسىندا ۇلتارالىق قاقتىعىس سيپاتىندا باستالىپ، تەك كەيىننەن، ماسكەۋ بۇل شيەلەنىستەردىڭ شەشىمىن تابا الماعاندىقتان ورتالىق بيلىككە قارسى باعىتتالعان قوزعالىسقا اينالدى», - دەيدى.

شىنىندا، قازاق جاستارى الاڭعا شىققاندا ورىستارعا قارسى ەمەس، ماسكەۋ بيلىگىنىڭ وكتەم ساياسي شەشىمىنە قارسى بولعاندىقتان شىقتى. بۇل تۋرالى مارقۇم دىنمۇحامەد قوناەۆ تا ءوزىنىڭ «ءوتتى داۋرەن وسىلاي» اتتى ەستەلىگىندە: «الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى ەشكىمنىڭ ارانداتۋىنسىز بولعان جانە ودان ۇلتشىلدىقتىڭ اۋىلى الىس جاتىر ەدى. جاستار قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا رەسپۋبليكادا جان بالاسىنا بەلگىسىز جانە بەدەلى شامالى بىرەۋدىڭ سايلانۋىنا قارسى شىقتى، ودان باسقا زارەدەي بوتەن وي بولعان جوق», - دەپ جازادى.

بۇل قازاق حالقىنا ءتان ۇلتارالىق قاتىناستارداعى پاراساتتىلىقتىڭ، توزىمدىلىكتىڭ مىسالى. ارينە، كوپ اراسىندا قازاقتى ورىستارعا قارسى قويعان ارانداتۋشى ەلىرمەلەر دە بولدى عوي، بىراق قازاق جاستارى اشۋدى اقىلعا جەڭدىرە ءبىلدى.

تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىعى ەلەن كاررەر د'انكوسس ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن «جەلتوقسان وقيعاسى» دەپ، بەت-بەدەرىن «جۇمسارتىپ» ايتىپ جۇرگەن تاريحي وقيعانى سيپاتتاعاندا ۇنەمى «كوتەرىلىس» (soulevement) دەگەن ءسوزدى قولدانادى. كەڭەس وداعى كەزىندە «كوتەرىلىس» دەگەن ءسوزدى ايتۋدىڭ ءوزى قاۋىپتى بولعانى راس. ەندى جالىندى جاستاردىڭ جەلتوقسانداعى توتاليتارلىق بيلىككە قارسى باس كوتەرۋىن جاي عانا «وقيعا» ەمەس، كوتەرىلىس دەپ تۋرا ماعىناسىندا ايتاتىن كەز كەلگەن جوق پا؟..

مارات ەرمۇقانوۆ

Abai.kz