زارقىن تايشىباي، م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ەتنو-عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، ابىلايتانۋشى عالىم:

«الاش ايناسى» گازەتi مەن قازاق راديوسىنىڭ بiرلەسكەن جوباسى

«ايتوبەل» حابارىنىڭ جازباشا نۇسقاسى

اۆتورى: ەدiل انىقباي

حاباردىڭ تiكەلەي تولقىنداعى ۋاقىتى: 101 عم، سارسەنبى كۇنى ساعات 14:05-15:00

زارقىن تايشىباي، م.قوزىباەۆ اتىنداعى سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ەتنو-عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، ابىلايتانۋشى عالىم:

«الاش ايناسى» گازەتi مەن قازاق راديوسىنىڭ بiرلەسكەن جوباسى

«ايتوبەل» حابارىنىڭ جازباشا نۇسقاسى

اۆتورى: ەدiل انىقباي

حاباردىڭ تiكەلەي تولقىنداعى ۋاقىتى: 101 عم، سارسەنبى كۇنى ساعات 14:05-15:00

– ءححى عاسىردىڭ تاۋەلسىز 21-جىلىنا باسقان ءار قادامىمىزعا اسا ءمان بەرۋ كەرەكتىگىن ءومىر كورسەتىپ وتىر. 20 جىل­دىق بەلەستەن كەيىن باعىتىمىزدى قاي­تا باعامداپ، باياندى باسپالداق­تار­عا بايىپپەن بارۋعا تۋرا كەلگەندەي. وتكەنىمىزدەن وكىنىش ىزدەۋ جاراماس، الايدا العا جىلجۋ ءۇشىن اقيقات­تان اتتاپ كەتۋگە تاعى بولمايدى. اڭگى­مەگە وسى تۇرعىدان كەلسەك...

– ءار جىل ءوزىنىڭ سانىمەن، ساتسىزدىگىمەن، قيىندىعىمەن ءوسىپ-جەتىلىپ، تابيعاتتىڭ زاڭى سياقتى داميدى، جاڭارادى، وزگەرەدى، ءىل­گەرىلەۋ، كەيىندەۋ بولادى. كەيدە بۇل قۇبىلىستارعا ارا تۇراتىن كۇش جوق قوي دەپ ويلايمىن. قوعام دامۋىنداعى ىركىلىس­تەردىڭ سەبەبىن بايقاماي قالىپ: «نەگە ءبىز ىلگەرىلەي بەرمەدىك؟ نەگە ءبىر جەردە تۇرىپ قالدىق؟» دەگەن سۇراقتار تۋادى. وسى تۇر­عى­دان كەلىپ، ماتەريالدىق جاعىنان العان­دا، كوزگە كورىنەتىن، قولعا ۇستايتىن، قالتاعا سالاتىن جەتىستىكتەرىمىز، قۇدايعا تاۋبە. ازعانتاي عانا حالىقپىز. جەرىمىزدىڭ استى-ءۇستى قازىنا، كەنگە باي. مۇنداي بايلىعى جوق ەلدەر دە مەملەكەت بولىپ، ۇرپاق جالعاستىرىپ جاتىر. مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم – رۋحاني بايلىق. دۇنيەنىڭ قوجاسى ادام بولسا، مەملەكەتتىڭ قوجاسى قازاق­ستان­دىقتار جانە ءسىز بەن ءبىز بولساق، رۋحانياتىمىزدى تولتىرۋ، ىزدەنىپ، تەرەڭىرەك ويلانىپ، الدى-ارتىن بولجاپ، بار-جوعىن تۇگەندەۋ باستى مىندەتكە اينالىپ وتىر. استانامىز باستاعان ۇلكەن-ۇلكەن جەتىستىكتەرىمىز، كوشەمىزگە سىيماي كەتكەن اۆتو­كولىك­تەرىمىز، ۇل-قىزدارىمىزدىڭ جاي­ناپ، جارقىراپ كيىنىپ جۇرگەنى، داستار­قانى­مىز­دىڭ مولدىعى، مۇنىڭ بارلىعى – ادام قولى­مەن جاسالعان نارسە، ياعني ادامي كاپيتال. ال رۋحاني بايلىق ەڭ ءبىرىنشى تۇرادى.

– بۇگىنگى جەتىلۋىمىزگە قانداي باعا بەرەسىز؟

– تالاي جىل ۋنيۆەرسيتەتتە قىزمەت ىستەگەندىكتەن، ءبىلىم سالاسىن ايتقانىم ءجون-اۋ. ءبىلىم بەرۋ ىسىندە كوپتەگەن وزگەرىس بول­دى. ول وزگەرىستەر وقىس جاعدايدا، شۇعىل بول­عاندىقتان، كەيبىر جەرلەرى شىتىناپ، وپىرىلىپ، كەيبىر جەرلەرى ورنىنا كەلىپ جاتقان جاعدايلار بار. دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتتىڭ دەڭگەيىنەن قاراپ، ويلانا كەلە تۇيگەنى­مىز – بۇرىنعىشا جۇرە بەرۋگە بولمايدى، جاڭالىق جاساۋىمىز كەرەك ەكەن. سول جاڭا­لىقتار جاسالىپ جاتىر. ماسەلەن، مەكتەپتەردى 12 جىلدىققا كوشىرۋ. وقۋلىق­تاردىڭ جىلدا وزگەرىپ جاتقانىنا وقۋشى­لار، اتا-انالار، مۇعالىمدەر كەيدە رەنجيتىنى بار. وعان رەنجۋگە بولمايتىن شىعار. ويتكەنى ءبىز ىزدەنۋ ۇستىندەمىز، جولدى ءبىر-اق كۇندە تابا المايمىز. ەگەر وقۋلىق­تار، ونىڭ ىشىندەگى قاعيدالار جىلدا وزگەرىپ وتىرسا، ول – زاماننىڭ تالابى-داعى. بىرەۋ­دىڭ قاجەت­سىنگەنىنەن نەمەسە قاجەتسىن­بەگەنىنەن ەمەس دەپ ويلايمىن. ورتا ارنايى وقۋ ورىندارىن قۇرتىپ الىپ ەدىك، ونى كوللەدج دەپ اتاپ قايتا جانداندىرىپ جاتىرمىز. ودان تومەنگى جۇمىسشى ماماندىق­تارىن دايىندايتىن مەكتەپتەر سەلكەۋ تارتىپ قالعان شارۋا ەدى، ونى جوندەۋدەمىز. نەگىزىنەن، بارلىق كۇش جوو-عا ءتۇسىپ تۇرعان سياقتى. مەملەكەتتىڭ قۋاتى، قارجى جاعدايى نىعايىپ، سىرتتاي قارا­عان­دا، سانى جاعىنان بۇكىل ەۋروپامەن تەڭگەرىلىپ بولدىق. دەن­ساۋلىق، ادام اعزاسىنىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن زەرتتەپ، ەمدەيتىن اسپابىمىز تاعى باسقاسى ساقاداي ساي. ەندى سونىڭ مامانى جانە ىستەيتىن قول كەرەك بولىپ تۇر. تەوريا مەن تاجىريبەنى قاتار الىپ جۇرگەن ءجون. جاڭا زاماننىڭ تاۋەلسىز ەلگە قىزمەت ەتپەيتىن تەو­رياسىن مەن مويىندامايمىن.

– ءبىلىم سالاسىنداعى كوڭىلىڭىز تولاتىن جانە تولمايتىن تۇستارىن ايتۋ­عا بولا ما؟

– ايتۋعا حاقىم بار سياقتى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى جوو-دا بولىپ جاتقان بارلىق وزگەرىستەردىڭ كۋاسىمىن. ۇيىقتاپ جاتقاندا وزگەرتىپ كەتپەسە، ەسىمىزدىڭ ءبۇتىن، كوڭىلىمىزدىڭ وياۋ كەزىندە ءبارىن كوردىك، ءتىپتى، بىزگە ۇناسىن-ۇناماسىن ءوزىمىز جاسادىق. ەڭ اياعى قۇجاتتاردىڭ، باعدارلامالاردىڭ جاسالۋى ت.س.س. شارۋالاردى وزگەرتتىك. بىرىنشىدەن، بۇرىنعى كەڭەستىك ءتارتىپ، قازاقى باعى­نىشتىلىق مەنتاليتەت – جوعارى جاقتان ايتىلعاننىڭ بارلىعىن قالتقىسىز وزگەرتە بەردىك، ءالى دە وزگەرتىپ جاتىرمىز. وتكەلدەن وتكەندە قانجىعاڭىز سۋ بولىپ، توقىمعا سۋ شاشىرايتىنى راس. قۇرعاق جەردە كەلە جاتقان جوقپىز، ول وتكەل عوي. سول سياقتى ىزدەنبەي، تالپىنباي، بىردەن داڭعىل جولعا تۇسە كەتپەدىك دەپ وكپەلەۋگە تاعى بولمايدى. قاناعاتشىل، تاۋەكەلشىل، تاۋبەشىل حالىق­پىز. مىنە، قازىر داڭعىل جولعا شىعىپ كەلە جاتقان سياقتىمىز. باعىتىمىز ءتۇزۋ. جاس ۇرپاقتى ءبىلىمدى، زاماننىڭ تالابىنا قاراي جان ساقتاي الاتىن، ەڭ اۋەلى ءوزىن-ءوزى اسىراي الاتىن، سودان كەيىن باسقاعا پايدا كەلتىرەتىندەي ەتىپ تاربيەلەۋ – قاجەتتىلىك. ءىرى ماقساتتارىمىز كوپ. ءبىزدىڭ ماماندارىمىز قازاقستاندى كوركەيتىپ جىبەرسە، عىلىمى­مىزدى، تەحنيكامىزدى ءىلىپ اكەتسە ەكەن دەگەن دە دۇرىس. بىراق ۇستاز رەتىندە ايتارىم، مەنىڭ شاكىرتتەرىم ەرتەڭ ەرجەتىپ، وڭ-سولىن تانىعاننان كەيىن، ءوز-ءوزىن اسىراي ءبىلىپ، شالىس باسپاي، العان ءبىلىمىن ءىس جۇزىندە قول­دانىپ، تاماعىن تويدىرىپ، كيىمىن ءبۇ­تىندەپ، وتباسىن اسى­راۋعا ۇيرەنسە، ءاربىر قازاقتىڭ بالاسى وسىن­دايعا جەتسە، قازاق­ستان قامسىز، مۇڭ­سىز بولار ەدى. بىزدە ۋنيۆەرسيتەتتەر كوپ، حالىق سانى از دەگەن جاع­دايلار بار. سولاي ەكەنى راس، بىراق قازاق­ستاننىڭ جاع­دايىندا بۇعان بايقاپ قاراۋ كەرەك. سەبەبى الما­تىداعى تەحنيكا­لىق، اگرار­لىق ت.ت. ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەردى ءبىتى­رىپ شىققان مىقتى مامان اقتوبەگە، ورال­عا، سولتۇستىك نەمەسە شىعىس قازاق­ستانعا، وسكەمەنگە بارمايدى. قازىرگى زاماننىڭ ءۇردىسى سولاي. ماسەلەن، قازاقستان بويىنشا مىڭدا­عان دارىگەر جەتىسپەيدى. بالكىم، ۇكىمەت تاعى دا مەدي­تسينالىق وقۋ ورىندارىن اشۋ كەرەك شىعار. مەن تۇراتىن سول­تۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 300 دارىگەر جەتىسپەيدى. جەكەلەگەن مامان­دىقتار جاعى­نان دارىگەر ءمۇل­دە جوق. ال اۋرۋحانالاردىڭ جاراق­تالۋى، ولار­دىڭ عيماراتتارى كەرەمەت، بىراق سولاردى ۇستاي­تىن مامان جوق. سوندىقتان قازاق­ستاننىڭ جاعدايىندا ايماقتىق جوو -لار ۇستاۋ كەرەك. ويتكەنى بىزدە الەۋ­مەتتىك دامۋ ارتەكتەس، جولى قاشىق، كليمات جاع­دايى ءارتۇرلى. ۇكى­مەت، مينيسترلىك ايماقتىق جوو-لاردى جەرگىلىكتى ەرەكشەلىك­كە قاراي بەيىمدەپ، سول وڭىرگە كەرەك مامان­دىقتار دايىنداۋى ءتيىس. باسقا عاجاپ ما­مان­دىق­تاردى سۇراتىپ ال­دىرۋعا بولاتىن شىعار دەپ ويلايمىن.

– جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە ايتتىڭىز: «وقىت­قان شاكىرتتەرىم ءوز باسىن الىپ ءجۇر­سە، سول – ولجا جانە ءبىزدىڭ بايتاق جەرى­مىز بەن حالىق سانى سايكەس كەلمەيدى» دەپ. اقتامبەردى جىراۋ «ون كىسىگە تاتىسا ءبىر كىسىلىك تاباعىم» دەپ ايتقان­داي، بۇل بايتاق جەردى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن شاكىرتتەردىڭ ءبىلىمى، شەتەلمەن سالىس­تىر­عاندا، 10 كىسىگە تاتيتىنداي بولۋى ءبىز قالاماساق تا قاجەت سەكىلدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، جاڭا ايتتى­ڭىز: «جو­عارىدان كەلگەن تاپسىرمالاردى مەيلى دۇرىس، مەيلى بۇرىس بولسىن، باس يزەپ جاساي بەردىك» دەپ. وسى جاپپاي باس شۇلعۋ قانشالىقتى جاقسىلىققا اپارادى؟ ەرتەڭ شاكىرت­تەرىڭىز دە ءبىر جاققا قۇلاپ، باس يزەي بەرسە، دامۋ بولا ما؟ ءارتۇرلى وي، جان-جاقتى پىكىر-كوزقا­راسسىز قايتىپ وركەندەيمىز؟

– جەرىمىز كەڭ، حالقىمىز از. حوش! جەرى­مىزدىڭ جارتىسىن بىرەۋگە بەرە سالايىق پا؟ جوق، جەر بىزگە كەرەك! حالىقتى بىزگە باسقا جاقتان قوسىپ بەرە مە؟ جوق، قوسىپ بەرمەيدى! مىنە، ءوزىڭىز نازار اۋدارىپ وتىرعان ۇلكەن ماسەلە – ۇلان-بايتاق جەرى­مىزدى كو­گەر­تىپ، كوكتەتىپ، كوركەيتىپ، كەلەسى ۇر­پاققا جەتكىزۋ. ۇرپاعىمىز 20, 30, 100 جىلدان كەيىن وسى جەردە تاراي بەرەدى دەگەن نيە­تىمىز بار. بۇل – تابيعي زاڭدىلىق. ءبارى­مىز «ءار قازاقتىڭ نامىسى بولسا ەكەن» دەپ ءجۇرمىز. ەشكىممەن باسەكەلەسپەي-اق، «مەن قازاقتىڭ ازاماتىمىن، بايتاق جەرىم بار، ءتان قۋا­تىمدى جەتكىزدىم، بويىم، ويىم، دەنساۋ­لىعىم بار، ەندى رۋحاني جاعىنان بايۋىم كەرەك، شەتەلدەن كەلىپ جاتقان كەز كەلگەن دۇنيەنى ءبىز دە جاساي الامىز» دەگەندەي سانالى ۇعىمى بار، ساپالى، ءبىلىمدى ۇرپاق دايىنداۋ – جوو-نىڭ مىندەتى. وسى ءمۇم­كىندىكتى پايدالانىپ، قازاقستاننىڭ ەركىن ويلى ازاماتى رەتىندە كوكەيدە جۇرگەن ويىمدى جەتكىزسەم... وسى ۇلان-بايتاق جەرى­مىز­دەن كوپ استىق الدىق دەيمىز. كەلەسى جى­لى قۇرعاقشىلىق بولىپ، مۇنداي استىق الا الماۋىمىز مۇمكىن. سول سەبەپتى: «ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە قانشا استىق كەرەك؟ مەملەكەتىمىزدە قانشا جەر بار؟ سول جەرلەردى كىم كورىنگەن جىرتا بەرۋ كەرەك پە؟ ولار جەرگە ءبىر ءتۇيىر تىڭايتقىش سالىپ وتىر ما؟ ول جەردىڭ كۇتىمى قانداي؟ ول جەردىڭ ءنارىن، ءسولىن سىعىپ الىپ جاتقان جوق پا؟ باسقالار ءونىم ءوندىرىپ جاتقان جەردەن قازاقستانعا پايداسى نە، زيانى نە؟» دەگەن ماسەلەلەر بار. ءبىز جەرىمىزدى جۇدەتىپ، جەر-انامىزدىڭ ەمشەگىن كەرگىلەپ، سوزعى­لاپ جاتىرمىز. 100 جىلدان كەيىنگى ۇرپاعى­مىزعا، ودان كەيىنگىلەرگە نە قالدى­رامىز؟ اباي ايت­پاقشى، ماعان بيلىك قۇزىرەتىن بەرسە، «بوس جەرلەر» مينيسترلىگىن اشار ەدىم. ول مينيسترلىكتىڭ قىزمەتى – بوس جاتقان جەرلەرگە ەشكىمدى تيگىزبەي، سول جەرلەردى تىڭاي­تاتىن، قۇنارلاندى­راتىن وسىمدىكتەر وتىر­عى­زىپ، قورشاپ، قورىپ، قورەكتەن­دىرىپ، ماڭا­يىنداعى اعا­شىن، سۋىن، ءتىپتى جاندىگىنە دەيىن قورعاپ وتىرادى. ۇلكەن ستاتۋس بەرىپ، بيىك ميني­سترلىكتەردىڭ ءبىرى قىلار ەدىم. قازىرگى بىزدەگى ەڭ ناشارى – تابيعاتتى قورعاۋ مينيسترلىگى. ءمينيستردىڭ كىم ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلمەيدى. جەر – قويمامىزداعى باي­لى­عىمىز، قالتامىزداعى التىنىمىز. ال تابيعات – كەڭىرەك تۇسىنىك. تابيعاتتى قور­عاۋدى ءبىزدىڭ ەگىنشىلىككە، جايىلىمعا جارامدى، التىننان قىمبات، قويناۋى قازى­نا-كەنگە تولى، باعاسى شەكسىز جەرىمىز­دىڭ قۇنىمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. ەكىنشىدەن، ەسەپتەيتىن ادام بولسا، قازاقستانعا جىلىنا قانشا التىن كەرەك؟ ىشەتىنىمىز، جەيتىنىمىز، ساتاتىنىمىز، قارىزىمىزدان قۇتىلاتىنى­مىز بار. ودان ارتىق التىندى قازبايمىن، سەبەبى ەرتەڭگى ۇرپاققا قالدى­رۋىم كەرەك. سولارعا كورسەتىپ كەتەمىن. كورسەتىپ كەتپەسەم دە، وزدەرى تاۋىپ الادى. مەن گەولوگ بولماسام دا، ەسەپتەۋىمشە، قازاقستاندا مىڭجىلدىق­قا جەتەتىن ەنەرگەتيكا قورى بار. ۇلكەن قاراعاندى كومىرلى ايماعىنىڭ ۇزىندىعى – 500, ەنى – 500 شاقىرىم. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، وسى كومىردىڭ ءوزى – ۇلكەن بايلىق. ال كومىر بولعان جەردە ءبارى بار. سوندىقتان ەنەرگەتيكا كوزدەرىن ۇنەمدەۋ كەرەك. ۇشىنشىدەن، قازاق ىقىلىم زاماندا-اق ايتقان: «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەپ. مەنىڭشە، بىزدە سۋدىڭ سۇراۋى جوق سياقتى. ەۋروپا مەملەكەتتەرىندە، اقش-تا بولدىم، ساباق بەردىم، لەكتسيا وقىدىم، حالىقپەن سويلەسەمىز. «ۇيدە ەكى شۇمەك تۇرادى. ءبىرى – تۇششى، كادىمگى ءبىزدىڭ ءىشىپ جۇرگەن ارتەزيان سۋى. ەكىنشىسى – تەح­ني­كا­لىق سۋ» دەيدى. بىرىنشىسىنە «ىشۋگە بولادى» دەپ جازىپ قويعان. ەكىنشىسى قاي­تادان تازارتىلىپ كەلگەن، ءسىزدىڭ كىر، ەدەن، ىدىس-اياق جۋىڭىزعا، شومىلۋى­ڭىزعا ت.ت. ىشكەننەن باسقاسىنىڭ بارلىعىنا پاي­دالانۋعا بو­لادى. ەلىمىزدەگى تۇششى سۋدىڭ قورى – مەم­لە­كەت­تىك باعدارلاما بولۋ كەرەك. ارپا-بيداي، التىن-كۇمىسىڭىز جوق دە­سەڭىز دە، سۋى­ڭىز بولسىن. سۋ – بار باي­لىقتىڭ باستاۋى. ءيا، تۇششى سۋدى پايدا­لانۋعا بايلانىستى باع­دار­لاما بار، «ءمولدىر سۋ» ما ەدى؟ ول باع­دار­لاما مىندەتى – سۋدى ۇيىڭىزگە جەتكىزىپ بەرۋ.

– «نەگە بولسىن ۇنەم كەرەك» دەيسىز عوي. زارقىن اعا، ەندى اڭگىمەنىڭ اۋانىن بۇرساق. رۋحانياتىمىزعا «قازاقتىڭ حانى – ابىلاي» اتتى ەكى تومدىق كىتاپ قوسىپ جاتىرسىز. ارينە، ابىلاي حان­نىڭ اۋقىمدى اڭگىمەگە ارقاۋ بولاتىنى راس جانە ەكى كىتاپتى ءبىر حاباردىڭ شەڭبەرىنە سىيدىرۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن عاسىرلار بۇرىنعى ابىلايدىڭ ارمانى، كوكسەگەنى بۇگىننەن تابىلا ما؟

– ابىلاي مەن تاۋەلسىزدىك ءسوزىنىڭ ورتاسىنا تەڭدىك بەلگىسىن قويۋعا بولادى. ابىلاي – تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋىن كوتەرگەن، تاۋەل­سىزدىكتىڭ قۇنىن بىلگەن حان. ابىلاي حان – تاۋەلسىزدىكتىڭ سيمۆولى. مۇنى ءبىز حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن بەرى قاراي ايتىپ كەلەمىز. بار-جوعىن، بۇكىل دەرەگىن اڭىز-اڭگىمەسىنەن ارشىپ، ابىلايدىڭ بەينەسىن بەرۋ كەرەك بولدى. كەلەشەك ۇرپاقتىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىمىز شىعار، وسى شارۋانى قولعا الدىق. مۇندا 500 قۇجات قامتىلعان. ءاربىر قۇجاتتا اتى اتالاتىن كىسىلەرگە تۇسىنىك بەرىلگەن. مىسالى، بوگەن­باي – قاي بوگەنباي نەمەسە قاي قابانباي؟ ولاردىڭ قانداي ەڭبەگى بار ەدى؟ تاعى باسقا حاندار، بيلەر، بۇرىن ىزدەۋشىسى جوق بولىپ كەلگەن كىسىلەر، قىسقاسى، كىتاپتا قامتىلعان وقيعالارعا تۇگەل تۇسىنىك بەرىلدى. ەڭ اياعى جەر اتتارى: اقسۋ، سارىكول، قاراسۋ دەگەن سياقتىلار كەزدەسسە، بۇلار قازىر قالاي اتالادى، قاي جەردە؟ تۇساۋكەسەرىندە پىكىر بىلدىرگەن تاريحشى عالىمدار: «ەنتسيكلوپە­ديالىق سيپاتتا...» دەپ ايتىپ جاتتى. مەنىڭ ويىمشا، ابىلايدىڭ توڭىرەگىندەگى اڭگى­مەلەر مەن جۇمباقتاردىڭ ءبىرتالايى شە­شىل­گەن سياقتى. ءحVىىى عاسىر تۇگەل قامتىل­عاننان كەيىن، اڭگىمە ابىلقايىر حاننان باستاۋ الادى. ابىلقايىردى اينالىپ وتپەيسىز. مامانداردىڭ ايتۋىنشا جانە ءوزىمىزدىڭ جوبالاعانىمىزداي، بۇل كىتاپ  تۇتاس قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزى مەن باتىرلارىن، بيلەرىن قامتيدى، يدەيالىق تۇرعىدان بارلىعى ابىلايدىڭ توڭىرەگىنە شوعىرلان­دىرىلعان، ءىس جۇزىندە دە سولاي بولعاندى­عىنان دەرەك بەرەدى. ەڭ ءبىرىنشى باعالاي­تىنىم – ابىلايدىڭ تۇسىنداعى قازاق حان­دىعىنىڭ شەكاراسى، الدىڭعى جىلى پرەزيدەنتىمىز بەكىتكەن بۇگىنگى قازاق مەملەكەتىنىڭ شەكاراسىمەن شامالاستىعى. ەكىنشىدەن، سول كەزدەگى قازاق حاندىعىنىڭ ساياسي جاعدايى تۋرا ءبىزدىڭ قازىرگىمىزدەي. ونىڭ الدىندا ابىلاي حانعا دەيىنگى، بەرى قويعاندا 100 جىلدىق سوعىستان ازىپ-توزىپ، قاجىپ، مىنەز-قۇلقى وزگەرگەن، بەيبىت كاسىپكە ۇيرەنبەگەن، اتتان تۇسپەگەن، ساۋدامەن اينالىسپاعان قازاق ەدى. ابىلايدىڭ الدىندا ءبىر-بىرىنە باعىنباعان، اركىم ءوز رۋىن زور تۇتقان زامان بولاتىن. سونىڭ ءبارىن ابىلاي حان ءبىر وشاقتىڭ باسىنا جينادى. ءيا، قاتاڭدىق جاساعان جەرلەرى بار، بىراق ول قاتاڭدىق ەمەس، ءتارتىپ دەپ اتالادى. ىشكى جاعدايدى سوعان كەلتىردى، ۇر­لىقق­ا، بارىمتاعا تىيىم سالدى. ابىلاي قازاققا ساۋدانى الىپ كەلدى جانە ونىمەن اينالىسۋدى ۇيرەتتى. ال ساۋدا – الەمدىك وركەنيەت­تىڭ ۇلكەن جەتىستىگى. قازاق قوعامى ابىلاي­دىڭ تۇسىندا ەكونوميكالىق جاعدا­يىنىڭ نەگىزى رەتىندە ولكەمىزگە، سارىارقاعا سىيماي جۇرگەن مالدى كيىمگە، قۇرال-ساي­مانعا، باسقا دا قاجەتتى دۇنيەلەرگە اينالدىرىپ، قىتاي جانە رەسەيمەن ەكىجاقتى ساۋدا ۇيىمداستىردى. ارينە، تاۋەلسىزدىك  تەڭ­دەسسىز، بىراق ءحVىىى عاسىردى قاراساڭىز، دۇنيەجۇزىلىك جەر ءبولىسى بولدى. كىمدى-كىم باسىپ الماي جاتتى. امەريكا اشىلىپ، پورتۋگاليا، اعىلشىندار دۇنيەنى تۋ-تالا­قاي ەتىپ ءبولىپ الىپ جاتقاندا، «قازاققا نەگە تيىسەسىڭ؟» دەپ وكپەلەۋگە بولمايدى. بۇل – تابيعاتتىڭ زاڭى سەكىلدى قۇبىلىس. مىنا جاقتان رەسەي، مىنا جاق­تان قىتاي تونگەن كەزدە، بارلىعىمەن ءتىل تابىسىپ، ەلشىلىك الماسىپ، «سەن جاقسى دا مەن جاقسى» دەپ، قازاقتى امان الىپ قالدى. ابىلاي حاننىڭ تۇسىنىگىندە: «ءيسى قازاقتىڭ ماڭگىلىك جاۋى، ماڭگىلىك دوسى جوق، تەك قازاقتىڭ مۇددەسى بار». ابىلاي حاننىڭ ۇستانعان ساياساتى – وسى. قازىرگى قازاق مەملەكەتىنىڭ ساياساتى دا سول دەپ ويلايمىن. شارت جاساسىپ، ءبىر نارسەگە قول قويىپ جاتساق، ول قازاققا پايدالى بولۋى ءتيىس. كەلىسىم كەزدەرىندە ابىلاي قازاق­قا پايداسى بولماسا، باسقانى كەرەك قىل­ماعان. جەردى قورعاۋ جانە قورعانىس ماسە­لەسىندە ابىلاي شەكارانى قاتتى بەكىتكەن. شەكارا بويىنا مىقتى-مىقتى سۇلتاندار­دى قوي­عان. قىتاي مەن رەسەي شەكارا قىز­مەتىمەن تىكەلەي بايلانىس جاساعان. ءما­سەلەن، قى­زىل­جاردىڭ قازىعىنان بەرى قاراي، ءبىر شاقىرىمعا بىردە-ءبىر ورىستىڭ اياعى تيگەن ەمەس. تارباعاتاي، اياگوز، شىعىس جاعى­مىز­داعى قىتايلار دا سولاي.

1756 جىلى باياناۋىلدى باسىپ، قار­قارالىنى اسىپ، قىتايدىڭ قالىڭ اسكەرى كىرىپ كەلدى عوي. ابىلاي سولاردى تالقانداپ جىبەردى. قىتايلار قايتا كەتتى: «كەلەسى جى­لى كەلەمىز» دەپ. ناقتى دەرەكتەر كىتاپتىڭ ىشىندە بار. قىتايدىڭ يمپەراتورى حات جازىپ: «ءاي، ابىلاي، سەن باي­قا! مەن سەنىڭ ەلىڭدى، جەرىڭدى تىپ-تيپىل ەتىپ جويىپ جىبەرەمىن. سەن مەنىڭ اسكەرىمدى ءسويتىپسىڭ» دەسە، ابىلاي: «ءبىز ءسىزدىڭ اسكە­رى­ڭىز ەكەنىن بىلمەي قالىپپىز... جاڭىل­دىق!» دەپ جەتى ارعىماقتى سىيلىققا جىبەرىپ، وسىلاي قىتايمەن مامىلە جاساس­قان.

– قازاققا قاتىستى اڭىز-ءافسانا­لار­دىڭ نەگىزگى ارقاۋى اقيقات ەكەنىن كەڭەس كەزىندەگى ساياسات تانىتپاي، كەرى­سىنشە، جاعىمدى اڭگىمەلەردى جالعانعا اينالدىردى عوي. ابىلاي توڭىرەگىندەگى اڭىزداردىڭ تاريحي دەرەكتەرمەن ءساي­كەستىگى جونىنەن نە ايتۋعا بولادى؟

– مىنا كىتاپتا اڭىز – دەرەكتەردى، دەرەك اڭىزداردى بايىتادى. ەكەۋى ەكى شارۋا دەپ ءبولىپ تاستاعان جوقپىز. ەكەۋىنىڭ دە انىقتاماسى بار. «كىتاپ – عىلىمي زەرتتەۋ، اڭىز – حالىقتىڭ جادىندا، زەردەسىندە قال­عان جاقسى اڭگى­مەلەر» دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. سودان كەيىن: «ابىلايدىڭ اكە-شەشەسى كىم؟ ونىڭ اكە-شەشەسى كىم؟» دەگەن كەزدەردە ءبىر­تالاي ءدۇدامالدار بار. سول ءدۇدامال­دار­دى، اڭىز-اڭگىمەلەردى ەسەپتەگەننىڭ ءوزىن­دە تاريح الدىندا ابىلاي بىزدەن ۇيال­ماي­دى. ابىلايدىڭ ىستەگەنىنىڭ ءبارى دۇرىس. دۇ­رىسى دا – دۇرىس، بۇرىسى دا – دۇرىس! ابى­لايدىڭ بيىك بەينەسى قازاقتىڭ كوك­جيەگىنەن تومەندەمەيدى.

– دۇرىس ەكەن، زارقىن اعا، ءتۇيىن ءسوز، تىلەگىڭىز...

– تاۋەلسىزدىكتىڭ 21-جىلىنا قادام باسىپ وتىرعاندا كەلەشەكتىڭ تالابى بولەك. يگىلىكتى باستالعان جىل ءوزىنىڭ بەرەكەسىن مولايتا بەرسىن! ەلىمىزگە بەرەكە كەلسىن! تى­نىش­تىق بولسىن! ۇلكەن-كىشى امان بولسىن!

– ءاۋمين! راقمەت سىزگە!

http://alashainasy.kz/person/30508/