بۇگىندەرى جيىن-تويدىڭ كوركىنە اينالعان «قارا جورعا» ءانى مەن ءبيى توڭىرەگىندە ءتۇرلى اڭگىمە تۋدا. بۇل ءاننىڭ قازاققا قاتىسى جوق دەگەن پىكىر دە ءبىرلى-جارىم باسىلىم بەتىندە جاريا بولدى. ءتىپتى قازاققا تانىمال سازگەر ۇلىقپان جولداسوۆ تەلەديدار ارقىلى «قارا جورعا» ءبيىن ەلگە كەلگەن ىندەتكە بالادى.
وسى ورايدا ءبىز قىتاي مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، جازۋشى، زەرتتەۋشى-عالىم زەينوللا سانىكتىڭ «قارا جورعا» ءبيىنىڭ تاريحى تۋرالى جازعان زەرتتەۋ ماقالاسىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. ەگەر وسى جاريالانىمعا قاتىستى پىكىرلەر رەداكتسياعا جولدانا جاتسا، ولارعا دا گازەت بەتىنەن ورىن بەرۋگە دايىنبىز.
سوڭعى جىلدارى «قارا جورعا» ءبيى مەن «كەڭەس كۇيى» دۇنيەجۇزىلىك گيننەسس رەكوردتار كىتابىنا ەنىپ، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تارالا باستاعاندىعى جۇرتقا ءمالىم. قازاقستان حالقى دا ءوزىنىڭ ەجەلگى ونەرىمەن قايتا قاۋىشىپ، «قارا جورعانىڭ» ەل ىشىندەگى ناسيحاتى تابيعي سيپات الۋدا. ماسەلەن، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن اتىراۋ قالاسىندا بۇل ءبيدى ءبىر ساتتە 15 مىڭ ادام بيلەگەن-ءدى.

بۇگىندەرى جيىن-تويدىڭ كوركىنە اينالعان «قارا جورعا» ءانى مەن ءبيى توڭىرەگىندە ءتۇرلى اڭگىمە تۋدا. بۇل ءاننىڭ قازاققا قاتىسى جوق دەگەن پىكىر دە ءبىرلى-جارىم باسىلىم بەتىندە جاريا بولدى. ءتىپتى قازاققا تانىمال سازگەر ۇلىقپان جولداسوۆ تەلەديدار ارقىلى «قارا جورعا» ءبيىن ەلگە كەلگەن ىندەتكە بالادى.
وسى ورايدا ءبىز قىتاي مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، جازۋشى، زەرتتەۋشى-عالىم زەينوللا سانىكتىڭ «قارا جورعا» ءبيىنىڭ تاريحى تۋرالى جازعان زەرتتەۋ ماقالاسىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. ەگەر وسى جاريالانىمعا قاتىستى پىكىرلەر رەداكتسياعا جولدانا جاتسا، ولارعا دا گازەت بەتىنەن ورىن بەرۋگە دايىنبىز.
سوڭعى جىلدارى «قارا جورعا» ءبيى مەن «كەڭەس كۇيى» دۇنيەجۇزىلىك گيننەسس رەكوردتار كىتابىنا ەنىپ، بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تارالا باستاعاندىعى جۇرتقا ءمالىم. قازاقستان حالقى دا ءوزىنىڭ ەجەلگى ونەرىمەن قايتا قاۋىشىپ، «قارا جورعانىڭ» ەل ىشىندەگى ناسيحاتى تابيعي سيپات الۋدا. ماسەلەن، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن اتىراۋ قالاسىندا بۇل ءبيدى ءبىر ساتتە 15 مىڭ ادام بيلەگەن-ءدى.
ءبىر قىزىعى - بۇل ءبيدىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى جونىندە مەديتسينا ماماندارى دا اتسالىسىپ، تاماشا پىكىرلەر ايتىپ ءجۇر. بي ماماندارى ورىس ءبيى اياقپەن، وزبەك، ۇيعىر بيلەرى قول-مويىن ارەكەتىمەن، موڭعول ءبيى جاۋىرىنمەن، ال قازاق بيلەرى - ادامنىڭ تۇتاس بۋىندار جۇيەسىمەن ورىندالادى دەپ قارايدى. وسىلايشا بۇل بي بىرتىندەپ وقۋشىلار گيمناستيكاسىنا اينالىپ، «سارىارقا» ءبىزدىڭ كۇيىمىز، قارا جورعا ءبيىمىز» دەيتىندەي، ۇلكەن ۇلتتىق داستۇرگە اينالىپ كەلەدى.
وسى ءبيدىڭ تەگىن زەرتتەي كەلگەندە، ەڭ الدىمەن «قارا» ءسوزىنىڭ ارعى استارىندا ۇلكەن ءمان-ماعىنا جاتقاندىعىن بايقاۋعا بولادى. بۇل «قارا» - «بۇقارا» دەگەن ماعىنا بەرسە كەرەك. قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى - «قارا ورمان» تىركەسىمەن تەڭەسەتىن ۇعىم. سول سياقتى «قارا ءسوز»، «قارا شاڭىراق» دەگەن ۇعىمدارعا ۇقساس قولدانىسقا يە. «قارا ولەڭ» - قازاق ولەڭ-جىرىنىڭ ۇشقان ۇيا، التىن بەسىگى.
«قارا جورعا» - قازاقتىڭ حالىق ءبيى، قازاق ءبيىنىڭ تورەسى، اتاسى. ولاي بولسا، ءبىز حالقىمىزدىڭ قاسيەتتى ءبيى «قاراجورعانى» دا قاستەرلەپ، ونى قازاق بيلەرىنىڭ اتاسى، ەسكىدەن كەلە جاتقان ەجەلگى مۇرامىز دەپ بىلگەنىمىز ابزال. حالىقتىڭ جورعاداي تايپالعان، دۋمانعا تولى ءداستۇرلى ءبيى دەگەندى بىلدىرەدى.
كوشپەندى قازاقتا ەر قاناتى سانالعان ات تۋرالى سونشاما كۇي شىعارعان حالىقتا بىردە-ءبىر بي بولمادى دەۋ اقىلعا سىيمايدى. قازاق ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا «قارا جورعا - قازاقتىڭ حالىق ءبيى...» ەكەندىگى تۋرالى تۇسىنىك بەرىلىپ، ونىڭ 1934 جىلى «ايمان-شولپان» قويىلىمىندا قازاقستان ساحناسىندا دا بيلەنگەنى تۋرالى جازىلعان (قۇە، 5-توم، 571-بەت).
«قارا» ءسوزىنىڭ ءوزى دە وسى ءبيدىڭ تاريحىنىڭ وتە ارىدا جاتقاندىعىن اڭعارتادى. ويتكەنى، «حان»، «قاراشا» سوزدەرى سوناۋ ساق، عۇن، ءۇيسىن زامانىنداعى جازبا دەرەكتەردە دە كەزدەسەدى. جازۋشى سۇلتان جانبولاتوۆتىڭ «ءۇيسىنناما» اتتى كىتابىندا مىناداي دەرەكتەر كەلتىرىلەدى: «ليۋ يۋڭنىڭ سىقىلدى عالىمدار ايتقانداي، ۇلى دالادا (اسىرەسە، ۇيسىندەر ءومىر كەشكەن اۋماقتار) ەڭ العاشقى بي بۇدان 2500 جىل بۇرىنعى جىنىس اعزالارىنا تابىنۋ ءبيى بولعان. ول كەزدە وندىرگىش كۇش وتە تومەن-ءدى. تىرشىلىك ءۇشىن ادامدار توبىنىڭ قارا كۇشىنە سۇيەنىپ، ۇلى تابيعاتپەن كۇرەسۋى قاجەت بولاتىن. سوندىقتان العاشقى تۇرعىندار ەتنوسىنىڭ كوركەيۋىن، حالىق سانىنىڭ ارتۋىن تىلەپ، ەر-ايەل ارا بايلانىستى دارىپتەيتىن جانە وعان ءتاۋ ەتەتىن.
ۇلى دالانىڭ تالاي تۇسىندا (كوبىنەسە كوش جولدارىندا) مۇنداي بيلەر جارتاستارعا دا توركىندەلگەن. كەزىندە جۇرت سول پەتروگليفتەرگە بارىپ تابىناتىن دا بولعان.
مۇنداي پەتروگليفتەردىڭ ەڭ ايقىن ءبىر توبى بارلىق تاۋىنداعى (شاعانتوعايدا) بارقۇل ء(بىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى V عاسىردىكى) مەن قۇتىبي اۋدانىنداعى قىزىلقيادا تۇر. بۇل تاڭبالى تاستارعا ەر-ايەلدىڭ جەكە، توپتىق بيلەرى توركىندەلگەن. بيشىلەر تىرجالاڭاشتانىپ ءوز سىمباتتارىن ايگىلەگەن. ءار الۋان مۇشەلىك قيمىلدارى ارقىلى وزگە جىنىستاعىلاردىڭ سەزىمىن قوزدىرۋعا باۋراعانى بايقالادى».
سوعان قاراعاندا، قازاقتىڭ «ايگولەك»، «قارا جورعا» سىقىلدى بيلەرىنىڭ توركىنى ارىدا جاتىر. جاريالانىپ وتىرعان ايشىقتى فوتو 1998 جىلى شانشي ولكەسىنىڭ فۋچىڭ قالاسىنان تابىلعان «شانشيدىڭ فۋچىڭ ۇڭگىرىندە ساقتالعان يۋان پاتشالىعى داۋىرىندەگى تام قابىرعالارىنا تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر» دەگەن كىتاپتاعى ەرتەدەگى قابىرعا سۋرەتتەن الىنىپتى.
سۋرەتكە «ادامدار بيلەپ، ەڭ ارتقى ادام قوبىز تارتىپ تۇر» دەپ جازىلعان ەكەن. دومبىرا شەرتكەن شوشاق بورىكتىنىڭ الدىنداعى ەكەۋىنىڭ قيمىلى ەرىكسىز قازاقتىڭ «قارا جورعا» ءبيىن ەسىڭىزگە سالادى. جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا، يۋان پاتشالىعى، ياعني شىڭعىسحان داۋىرىندە ورتالىق جۇڭعو، ياعني حىبي، حىنان، شانچي وڭىرىنە كۇشلىك حان اۋلەتتەرى بيلىك جۇرگىزگەندىگى ايتىلادى. ولاردىڭ قۇلپىتاستارى دا وسى وڭىردە.
بۇل كۇندەرى الەم حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن بەكزاتتىق مۇراعاتتاردى تۇگەندەۋ، ونى مەنشىكتەنۋ ناۋقانى كەزىندە مادەنيەتى مەن ادەبيەتى تامىرلاس حالىقتار اراسىندا باسەكە، تالاس تۋىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. بۇل سالاعا بۇرىنىراق ءمان بەرمەگەندىگىمىزدەن قازاق ءوزىنىڭ تاريحي جىرى - «الپامىس» جىرىنان تۇلپار باپتاۋ، توبەت تازى باپتاۋ ونەرىنەن جانە كەيبىر قولونەر مادەنيەتىنەن ايىرىلىپ، ونى باسقا حالىقتار يەمدەنىپ، ولار دۇنيەجۇزىلىك پاتەنت قۇقىعىن الىپ ۇلگەرگەندىگى ءبىزدى قاتتى وكىندىردى. شىعىستاعى ءىشىنارا ەلدەر ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن بەكزاتتىق مۇراعاتتارىن مەملەكەتتىك، ولكەلىك، اۋداندىق تۇرلەرگە ءبولىپ، قورعاۋعا الىپ، ولاردىڭ ارعى تەگىن زەرتتەۋگە، جوعالعانىن تۇگەندەپ، بۇزىلعاندارىن جوندەۋگە كىرىسىپ كەتتى.
ءتىپتى تاريحي مۇراعاتتار، تابيعي قورىقتار سول ەلگە مول كىرىس كىرگىزەتىن تاماشا ساياحات ورىندارىنا اينالىپ، سول ەلدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنان مول سىر شەرتەتىن شەجىرەنىڭ كوزى، اتا تاريحتىڭ ءوزى بولىپ وتىر.
بىراق، وكىنىشكە قاراي، كەيبىر قانداستارىمىز اتا مۇرانىڭ ءبىر قىدىرۋ سالاسىن ۇمىتقان سىڭاي اڭعارتادى. «قارا جورعا» ءبيىنىڭ قايدان كەلگەندىگىن ۇمىتۋ سونىڭ كەرى.
بىزدە ارعى زامانداردان كەلە جاتقان اتا مۇرامىزدى باعالاي الاتىن الكەي مارعۇلان سياقتى عۇلاما عالىمدارىمىزدىڭ جوقتىعى قاتتى سەزىلەدى. مىناۋ جاھاندانۋ زامانىندا كوپتەگەن ۇلتتىڭ سۇڭعىلا عالىمدارى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن، بەكزاتتىق مۇراعاتتارىن تۇگەندەپ جانە ونى عىلىمي جۇيەگە كەلتىرىپ، جاھاندانۋدىڭ سوڭعى كومبەسىنە سول قۇلدىلىقتارىمەن بىرگە بارۋدىڭ قامىن جاساپ جاتىر.
قىتاي كۇڭزىنى زەرتتەۋ ورتالىعىن الەمنىڭ 120-دان استام ەلىندە اشىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى جۇيەگە ءتۇسىرىلدى، ولاردىڭ اراسىندا جۇڭعوشا ەمدەۋ، جۇڭعوشا ءشوپ دارىگەرلىگى، ينەمەن ەمدەۋ ءتاسىلى، ت.ب. مۇرالارى الەم مادەنيەتىنىڭ جاۋھارى قاتارىنا كوتەرىلىپ، ادامزاتتىڭ ورتاق بايلىعى ەكەنىن مويىنداتىپ وتىر.
ءتىپتى بۇل كۇندەرى دۇنيە عالىمدارى ادامزات مادەنيەتىنىڭ ارعى تەگىن ەجەلگى دالا مادەنيەتى، اتاپ ايتقاندا، ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز - تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتىنەن ىزدەپ، تاريحتىڭ تەگىن سونان تاۋىپ جاتقاندىعى ءمالىم بولا باستادى.
حانزۋ عالىمدارىمەن يىق تىرەسە الاتىن ءبىر عالىم موڭعولداردان شىقتى. بۇل كۇندەرى ۇرىمجىدە تۇراتىن، جاسى 80-نەن اسقان موڭعول عالىمى مىڭچىڭبىل «ادامزات تاريحى - دالا مادەنيەتى» دەگەن ءۇش تومدىق كىتاپ جازىپ شىقتى. حانزۋ تىلىندە جازىلعان بۇل كىتاپ حانزۋ عالىمدارىنىڭ، سولار ارقىلى دۇنيە عالىمدارىنىڭ نازارىن اۋدارىپ اكەتتى. وندا ول بۇكىل ادامزات مادەنيەتىنىڭ ارعى تەگى دالا مادەنيەتىنەن باستاۋ الاتىندىعىن دالەلدەپ، ادامزات مادەنيەتىنىڭ العاشقى تاريحىن ەجەلگى كوشپەندىلەر جاراتقان دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن.
سونىڭ ءبىر دالەلىن كەلتىرە كەتەلىك: تاياۋ جىلدارى اقش جيھانكەزدەرى التايدىڭ جارتاس سۋرەتتەرىنەن ادامزاتتىڭ ەجەلگى شاڭعى مادەنيەتىنىڭ ىزدەرىن تاۋىپ، سونىڭ عىلىمي جۇيەسىن جاساپ شىققان. بۇل، ارينە، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ، ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ مادەنيەت ءىزى ەكەندىگى وزدىگىنەن تۇسىنىكتى. وسىعان وراي، تاياۋ جىلدارى قىتاي ۇكىمەتى ءار جىلى قىستا شاڭعى مەرەكەسىن ۇيىمداستىرىپ، ونى ءار جىلى سول شاڭعى مادەنيەتىنىڭ باستالعان جەرىندە وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرىپ كەلەدى. شينجياڭداعى ەجەلگى ساق انا، بوعداحان مەكەندەگەن بوعدا كولى، تۋريستەر باراتىن جولدىڭ كىرە بەرىسىندەگى سانگۇڭ قازاق اۋىلىنان «بوعدا كولى حان سارايى جانە قازاق ەتنوگرافيالىق تاريحي مۇراجايىنىڭ» اشىلىپ، الەم حالىقتارىنىڭ كورىپ، بىلۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزۋ دا سونىڭ ءبىر دالەلى.
مىنە، وسىنداي تاريحي قۇندىلىقتارعا دەن قويعان اقش-تاعى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى شەفي دەگەن عالىم تۇركى حالىقتارى مەن ەجەلگى جۇڭعو اراسىنداعى مادەني قارىم-قاتىناسقا ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، «سامارقاننىڭ التىن شابدالى» اتتى كىتاپ جازىپ شىعىپتى. وسى ءبىر كولەمدى زەرتتەۋدى حانزۋلار ءوز تىلىنە «تاڭ پاتشالىعى داۋىرىندەگى شەتتەن كەلگەن مادەنيەت» دەگەن اتپەن اۋدارىپ باستىرعان.
وسىناۋ ءداۋ ەڭبەكتى كورىپ وتىرىپ، ادامنىڭ قايران قالاتىنى - ءان-كۇي، بي، اڭشىلىق مادەنيەتى، ەگىن، مال شارۋاشىلىق مادەنيەتىنىڭ ءبىر قىدىرۋ سالالارى، جىلقى ءوسىرۋ، ازىق-تۇلىك، ويۋ-ورنەك، قۇرىلىس، قۇس ءوسىرۋ، ەمشىلىك، دارىگەرلىك، بۋددا مادەنيەتى، تاۋىپشىلىك مادەنيەتى جانە ونىڭ سان الۋان جابدىقتارى، ت.ب. مادەنيەتتىڭ كوپتەگەن ۇلگىلەرى تاڭ پاتشالىعىنا تۇركى حالىقتارىنان سىڭگەڭدىگى تاريحي فاكتىلەرمەن دالەلدەنگەن.
تاعى ءبىر مىسال، ءبىز بۇرىن ناۋرىز مەرەكەسىن پارسىلارمەن بايلانىستىرىپ كەلگەن ەدىك قوي. ءىس جۇزىندە، بۇل مەرەكە ەجەلگى ساق، عۇن داۋىرىنەن بەرى تويلانىپ كەلە جاتقاندىعى تاريحي جازبالارعا تۇسكەن. «عۇن بايانى» دەگەن ەستەلىكتە: «عۇننىڭ بارلىق اعامان-اقساقالدارى جاڭا جىلدىڭ (ناۋرىزدىڭ) العاشقى كۇندەرى تاڭىرقۇلتتىڭ ورداسىندا شاعىن ءماجىلىس اشىپ، قۇرباندق شالادى. مامىردا ۇلۋبالىقتا باس قوسىپ، اتا-انالارىنىڭ ارۋاعىنا، جەر-كوككە، يە-كيەلەرگە ارناپ ۇلكەن شەك بەردى... تاڭىرقۇت ءار تاڭدا ورداسىنان شىعىپ، كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇنگە، تۇندە ايعا ءتاۋ ەتەدى» - دەپ جازىلعان («جۇڭعو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر». 1-توم، 80-81-بەتتەر).
ءدال سول سياقتى تاعى ءبىر تاريحي جازبادا: «ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ پاتشالارى ناۋرىزدىڭ العاشقى كۇنى تاڭ بوزىنان تۇرىپ، جاڭادان كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇنگە ءتاۋ ەتەدى. سونان سوڭ كوشپەندىلەردىڭ تاڭىرمەن تىلدەسەتىن اۋليە ابىزى ورتاعا شىعىپ، قوبىزبەن 9 كۇي ورىندايدى. سول ساتتە قىزىلدى-جاسىلدى كيىنگەن 360 ازامات مايدانعا شىعىپ، بيگە باسادى. ونىڭ ارتىنان 360 كۇي تارتىلىپ، ونىڭ سوڭى جالپى حالىقتىق مەرەكەگە اينالادى...» («قازاق كۇيلەرىنىڭ تاريحى». 25-بەت).
مىنە، اعايىن، وسىنداي ۇمىتقان دۇنيەمىز از ەمەس. وكىنەرلىگى - تاياۋدا قازاقستانداعى كەيبىر عالىمدار قازاقتىڭ ەجەلدەن بەرگى «سىن تاس»، «تاڭبالى تاس»، «بالبال تاس» دەپ جۇرگەن تاريحي اتاۋلارىنا قاتە تۇسىنىك بەرگەندىگى جانىمىزدى كۇيدىردى. بۇل ارادا حالقىمىزدىڭ سوناۋ تۇركى زامانىنان بەرى ادامنىڭ تاسقا ويىلعان ءمۇسىن، بەينەلەرىن «سىن تاس» دەپ كەلگەندىگىن، ياعني سىن تاس دەگەنىمىز - ءمۇسىن تاس، بەينەلى تاس ەكەندىگىن بىلگەنىمىز ءجون. ابايدىڭ اتتىڭ سىنى دەگەنى ونىڭ تۇلعاسىنا، سىمباتىنا قاراتىلعاندىعى جۇرتتىڭ بارىنە ءمالىم عوي.
سول سياقتى تاستىڭ بەتىنە تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر مەن جازۋ-سىزۋلارى بار تاستار «تاڭبالى تاس» دەپ، ال جەر بەلگىسى، شەكاراسى رەتىندە قويىلعان دىڭگەك تاستاردى «بالبال تاستار» دەپ اتاعان. شىڭجاڭدا وسىنداي «سىن تاس»، «تاڭبالى تاس»، «بالبال تاس» اتالاتىن ورىندار ەداۋىر بارشىلىق. حانزۋلار سىن تاس بار جەرلەردى ءوز تىلىنە اۋدارىپ «تاس-ادام سايى» دەپ اتاپ ءجۇر. دەمەك، ولار «سىن تاس» دەگەن ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىن ابدەن ءتۇسىنىپ بارىپ اۋدارعان. وسىعان قاراعاندا، اتا مۇرانى ارتقى ۇرپاققا تۇسىندىرەتىن اعا-بۋىندارىمىزدىڭ ءوزى ارعى تەك-تامىرىمىزدى ۇمىتپاعانىمىز ءجون ەدى.
ال «قارا جورعا» ءبيى دە ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدان مۇرا بولعان بي ءداستۇرى. سوندىقتان ءوز قۇندىلىعىمىزدى كورسوقىرلىقپەن قور قىلمايىق.

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 08 (136) 15 اقپان 2012 جىل.