سان عاسىرلار بويى ەسىمى تاريحتان وشپەي كەلە جاتقان ءبىر ەسىم بار. ول – شىڭعىز حان. ونىڭ ءومىرى، تاريح جولى، ءومىرى مەن ءولىمى تۋرالى قانشاما كىتاپتار جازىلدى دەسەڭىزشى.

تاريحتىڭ ءىزىن كەسۋشى ادامدار كوپ. ويتكەنى تاريحي تانىم جىل سايىن ءوسىپ كەلەدى.

جاقىندا قولىمىزعا «شىڭعىز  حان» دەگەن كولەمدى كىتاپ ءتيدى. عىلىمي-تانىمدىق، جاستارعا ارنالعان.

قوس اۆتوردى تانىسترا كەتەيىن. ءبىرى -  ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ گەنەرالى. ساياسات عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، مەملەكەت جانە قوعام  قايراتكەرى ەرجان بەكباۋۇلى يساقۇلوۆ تا،  ەكىنشىسى وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى تۇركىتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا-عىلىمي قىزمەتكەرى، اراب، فارسى، شاعاتاي تىلدەرىنىڭ مامانى، قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسى عۇلامالار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى – ءزارىپباي جۇمانۇلى ورازباي مىرزا.

ۇلتتىق جاڭعىرۋ كەزەڭىندە جازىلىپ، وقىرمانعا جول تارتقان «شىڭعىز حان» كىتابىن ءارى قىزىعا، ءارى نە جاڭالىعى بار ەكەن؟ – دەپ قاراعانىمدى جاسىرا المايمىن.

كىتاپتىڭ اۋەلى مازمۇنىن قاراپ شىقتىم. فورماسى، ارحيتەكتونيكاسى بولەك ەكەن.

ويتكەنى كىتاپ ءتىنى راشيد  اد-دين ءحامادانيدىڭ «جاميع ات – تاۋاريح» (تاريحتار جيناعى) مەن شاراف اد-دين  ءيازديدىڭ «زافار ناما» (الەمدى جەڭىپ الۋشىنىڭ تاريحى) اتتى كىتاپتارىنا تۇسىندىرمە تۇرعىسىندا جازىلىپتى. بۇل كونە زامانداردان كەلە جاتقان فورما. كىتاپ تۋرالى – كىتاپ.

«شىڭعىز حان» كىتابى دا «جاميع ات-تاۋاريح» كىتابىنداعى تۇركى تاريحى جانە شىڭعىز حاننىڭ شىعۋ تاريحى، ورتاسى تۋرالى ءبىز بىلە بەرمەيتىن قۇندى دەرەكتەر مەن ماعلۇماتتارعا  سۇيەنگەن زەرتتەۋ ەكەن.

اۆتورلار «جاميع ات-تاۋاريحتىڭ» تىكەلەي قازاق حالقىنىڭ تاريحىمەن تەرەڭنەن اتتاسىپ جاتقانىن زەرتتەپ، ساراپتاما جاسايدى.

فورمالىق جاعىنان عىلىمي شەشىم تاپقان. ماسەلەن، اتالمىش كىتاپتان مىسال الىنىپ، وعان  جان-جاقتى تۇسىندىرمە بەرىلەدى.

ايتا كەتەلىك، وسىدان 700 جىل بۇرىن جازىلعان تاريح كىتابى قازاقشا بىردە ءبىر رەت باسىلىم كورمەگەن ەكەن. تەك 2018-2019 جىلدارى عانا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ عىلىمي جوباسى رەتىندە  راشيد اد-دين ءحامادانيدىڭ «جاميع ات-تاۋاريحى» مەن شاراف اد-دين الي ءيازديدىڭ «زافار ناماسى» تۇڭعىش رەتىندە قازاق تىلىندە   جارىق كورىپتى.

«شىڭعىز حان» كىتابى 124 تارماقشادان تۇرادى. قورىتىندىنىڭ ءوزى 187 بەتتى قۇرايدى. وعان جۇزدەگەن سىلتەمەلەر مەن ونداعان گەوگرافيالىق كارتالاردى قوسىڭىز. وسىدان-اق كىتاپتىڭ عىلىمي اقپاراتىنىڭ مىقتى ەكەنىن كورۋگە بولادى.

ءسوزىمىزدى «جاميع ات-تاۋاريح» اتتى  كىتاپتىڭ جازىلۋ بايانىنان باستايىق.

راشيد ات-دين حاماني تۇركى دەگەن ەلدىڭ ەڭ اۋەلى  تۇراق مەكەنىن انىقتاۋدان باستايدى. جانە ولاردى «جەيحۋن مەن سەيحۋن» باستاۋىنان شىعىس ەلدەرى  شەكارالارىنىڭ شەگىنە دەيىن،  دەشتى قىپشاقتان  جۇرشا مەن قىتاي  ءۋالاياتتارىنىڭ شەكارالارىنا دەيىن ەدى...

... كونە جازبالاردا ولاردىڭ تىرشىلىگى جايلى جەتكىلىكتى دەرەككوزدەر جوق، ال كەي كىتاپتا ولار تۋرالى شامالى دەرەكتەر عانا كەلتىرىلگەن...

دەگەنمەن، تۇركى مەن مۇعۋلداردىڭ تايپالارى مەن رۋلارىنىڭ ءبارى ءبىر-بىرىنە ۇقساس جانە ولاردىڭ تىلدەرىنىڭ  نەگىزى (شىعۋ ءتىلى) دە تۇگەلدەي  ءبىر، تەك مۇعۋلدار تۇركىلەردىڭ ءبىر توبى عانا بولىپ تابىلادى...

... عاسىردان عاسىرعا ولاردىڭ (مۇعۋلدار مەن تۇركىلەردىڭ) شىنايى تاريحي بولمىسى انىق تۇردە  مۇعۋل تىلىندە جانە مۇعۋل جازۋىمەن جازىلعان».

ۇزاق مىسالدى وسى جەردەن ۇزەيىك. بۇگىنگە دەيىن مۇعۋل جازۋىن – كونە ۇيعىر جازۋى دەپ كەلدىك. جانە سولاي دەپ جازىپ ءجۇرمىز. بۇعان  ەرجان يساقۇلوۆ پەن ءزارىپباي ورازباي كەلىسپەيدى. ولار ءوز پىكىرلەرىن مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريح – ي راشيدي» كىتابىنان مىسال الىپ، دالەل ۇسىنادى. وسىعان نازار اۋدارالىق; «توعىلىق تەمىر وسى ناقتى توعىز ارتىقشىلىقتى دالەلدەيتىن جارلىققا  قول قويدى. مەن سول  توعىلىق تەمىرحاننىڭ جارلىعىن كورگەن ەدىم...

...جارلىق كوكتەم مەزگىلىندە ، دوڭىز جىلى قۇندىزدا موعول تىلىندە  ءارى موعول جازۋىمەن جازىلعان ەدى...»

شىنىندا، بۇل نازارعا الارلىق دەرەك قوي دەپ ويلايمىن. اۆتورلار شاعاتاي مەن ۇگەتاي بىتىكشىلەر، ياعني حاتشىلار ۇستاعانىن جانە ولار تاريحي وقيعالاردى شىڭعىز حاننان بەرگى كەزەڭدى جازدىرىپ وتىرعان دەگەن پىكىر ايتادى.

سونداي بىتىكشىلەردىڭ ءبىرى – وتىرارلىق ۇيعىر، بىتىكشى  شىڭقاي دەگەن كىسى ەكەن. بۇل دەرەك «جاميع ات-تاۋاريحتا» بار. وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، اۆتورلار «... قاعاننىڭ جارلىقتارىن جانە مەملەكەتتىڭ قۇپيالارىن تەك مۇعۋل تىلىندە جازىپ وتىرعان»، - دەپ قورىتىندى جاسايدى.

اۆتورلار كەزىندە «جاميع ات-تاۋاريحتىڭ» ورىسشا اۋدارماسىندا قاتەلەر مەن بۇرمالاۋلار  كەتكەنىن جازادى. سودان «مۇعۋل» ءسوزى «موڭعول» دەپ  قاتە اۋدارىلعان دەپ ەسەپتەيدى جانە «جاميع ات-تاۋاريحقا» جۇگىنەدى. دەرەككە نازار اۋدارالىق. تاريحشى بىلاي دەپ جازادى.

«قازىرگى كەزدە (ىشتەي كوپ تارماققا ءبولىنىپ) «مۇعۋل» دەگەن ايگىلى اتپەن بەلگىلى  قاۋىمدار،  مىسالى; جالايىر، تاتار، ويرات، مەركىت پەن باسقا  مۇعۋلدارعا ۇقساعان (تەك) ارقايسىسى ءوزىنىڭ مەملەكەتىن يەلەگەن كەيبىر حالىقتار: كەرەيت،  نايمان جانە ۇڭگىت سياقتى  تايپالار، سولارعا ۇقساس (باسقا دا تايپالار): بايىرعى زامانداردان قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن قوڭىرات، قورالاس ،يكيراس، ەلجىگەن، ۇراڭقاي، كەلەڭگىت دەگەن اتپەن بەلگىلى جانە (وسىلارعا ۇقساس) باسقا دا تايپالار مۇعۋل – دۇرلىككەن دەپ اتالادى».

كەز-كەلگەن عىلىمي پىكىر دەرەكتەر  ناقتىلاۋ ارقىلى كورسەتىلەدى. وسىعان وراي، ە.يساقۇلوۆ پەن ز.ورازباي  «جاميع ات-تاۋاريحتىڭ» ل.ا.حەتاگۋروۆ اۋدارماسىنداعى ورىسشا نۇسقا مەن قازاقشا اۋدارمانى قاتار قويىپ، ونداعى دەرەكتەردى سالىستىرادى.

حەتاگۋروۆ اۋدارماسىندا:

... پو رەكام ي گورام (وبلاستياح) نارودا نايمان، كاك ناپريمەر كوك-يردىش (سيني يرتىش), يردىش، [گورا] كاراكورۋم،  گورى التايا، رەكا ورگان...

...نە ەست لي زدەس پروپۋسك –كارا يردىش،ت.ە.چەرنىي يرتىش،-رەكا،بەرۋششايا ناچالو س التايسكيح گور ي ۆىپادايۋششايا ۆ وز.زايسان؟

...ورگان- «پوۆيديمومۋ، رازۋمەەتسيا ر. ورحون، پراۆىي پريتوك «سەلەنگي» دەپ جازادى.

ەندى ءزارىپباي ورازباي مۇنى: 

«...نايمان قاۋىمىنا  تيەسىلى كوك ەرتىس پەن ەرتىس سياقتى داريالار (ولاردىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى) قاراقۇرىم (ۋ.ق.) ايماعى مەن (ول ايماق ۇشتاساتىن) التاي تاۋلارى، ۇرعان وزەنى» دەپ اۋدارعان.

سونىمەن، ورىسشاعا اۋدارعاندار  قاراقۇرىم دەگەندى قاتەلەسىپ، قاراقورىم دەپ جانە ونى ەرتىستىڭ شىعىسىنان مىڭ شاقىرىم جەرگە اپارىپ قويعان. ۇرعان وزەنىن ورحون دەپ كورسەتكەن – دەپ جازادى اۆتورلار.

ايتۋلارىنشا، ورىسشا اۋدارمادا اۋدارىلماي تاستاپ كەتكەن جەرلەر دە بار ەكەن. مىسالى، حەتاگۋروۆ ۇرعان دەگەن سوزدەن كەيىن «قىرعىز بەن كەم-كەمجۇت ءۋالاياتتارى جانە جايلاۋلارى مەن قىستاۋلارى  كوپ مۇعۋلستان» دەگەن سويلەمدى تاستاپ كەتكەن.

ەكى اۆتور بۇرقان قالدۇن قازىرگى شىعىس قازاقستان جەرىندەگى  بۇقتارما وزەنىنىڭ سولتۇستىگى مەن وڭتۇستىگىن الىپ جاتقان تارباعاتاي (بۇرقان), ليستۆياگا (قالدۇن) دەپ  جورامالدايدى. جانە تۇركىلەردىڭ تاريحىن بۇرمالاۋ «جاميع ات-تاۋاريحتىڭ» كىرىسپە ءبولىمىن بۇرمالاۋدان باستالعان دەپ ەسەپتەيدى.وعان ناقتى دالالدەر كەلتىرەدى.

عىلىم بولعان سوڭ ونىڭ ارقايسىسىنىڭ دەرەككوزدەرىنە قاراپ،  وي ءتۇيۋ كەرەك. سوندىقتان دا ءارتۇرلى پىكىردەن قاشپاي، تەرەڭ بويلاپ، زەردەلەۋ قاجەت. ويتكەنى تۇركى، ونىڭ ىشىندە  قازاق تاريحى بۇرمالانعان. مۇنى قازىر عانا ءبىلىپ ءجۇرمىز عوي.

«جاميع ات-تاۋاريحتىڭ» ورىسشا اۋدارماسىندا  مونگوليا  (مۋگۋليستان) دەپ قوسارلانىپ اۋدارىلعان. كەيىنگى جاريالانىمدا مۋگۋليستان دەگەن ءسوز  تەك مونگوليا دەپ بەرىلگەن. اۋدارماشى مەن ساياساتتان كەتكەن قاتەلىك. ۇلى مۇعۋلستاندى  موڭعول دەپ اتاپ، تاريحي فالسيفيكاتسيا جاسالعانى وكىنىشتى.

اۆتورلار، شىڭعىز حان قۇرعان مەملەكەت استاناسى ەرتىس وزەنىنىڭ بويىنداعى قاراقۇرىم جازىعى دەپ بىلەدى. جانە وعان قاجەتتى دەرەكتەردى كەلتىرەدى.

ورىس سامودەرجاۆيەسى 1761 جىلى تاۋلى التايدى ورىس  يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا  كىرگىزەدى. ال 1918 جىلعى ناۋرىزدا كولچاك باسقارعان ءسىبىردىڭ ۋاقىتشا وكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن تاۋلى التاي بيسك ۋەزىنىڭ قۇرامىنان شىعارىلىپ، قاراقورىم-التاي دەگەن وكرۋگە اينالادى،ونىڭ قۇرامىندا قاراقورىم ۋەزى قۇرىلادى. بىراق،1920 جىلدىڭ قاڭتارىندا سوۆەت ۇكىمەتى ورناپ،قاراقورىم ۋەزىن جويادى،ونىڭ ورنىنا قايتادان تاۋلى التاي ۋەزىن قۇرادى.

قوس اۆتور «جاميع ات-تاۋاريحتىڭ» ءتۇپ-نۇسقا ءماتىنىنىڭ بىردە-ءبىر جەرىندە «موڭعول» دەگەن ءسوز جوق دەپ جازادى. جانە «موڭعول» جاساندى ءسوز، پارسى  تىلىنەن ورىسشا اۋدارعاندا  كەتكەن قاتەلىك دەپ ەسەپتەيدى. ويتكەنى  تۇركى سوزدەرىنىڭ پارسى ارىپتەرى ارقىلى جازىلعان ترانسكريپتسياسىن جاساعاندا  كەيبىر ارىپتەرىنىڭ جازىلۋى مەن وقىلۋى كەزىندە كەتكەن قاتەلىك ەكەنىن  لينگۆيستيكالىق مالىمەت دالەلدەيدى.

مۇعۋلدار –تۇرىكتەر دەگەن ماسەلەگە ۇزاق تالداۋ جاساۋىمىزدىڭ سەبەبىنە كەلەيىك. ول الەمدە اتى  وشپەگەن شىڭعىز حاننىڭ كىم جانە قاي ۇلتقا جاقىن ەكەندىگىن انىقتاۋ ءۇشىن قاجەت بولدى. سونىمەن، «جاميع ات-تاۋاريحتاعى» شىڭعىز حان داۋىرىندە  «مۇعۋل» اتالىپ كەتكەن تۇركى تايپالارىنا بايانىنا نازار اۋدارالىق. 

راشيد اد-دين «ولاردىڭ (تۇركىلەردىڭ) سىرت كەلبەتى مەن ءتىلى مۇعۋلداردىڭ سىرت كەلبەتى مەن تىلىنە ساي، وتە ۇقساس كەلەدى، سەبەبى سول كەزەڭدەردە مۇعۋلدار تۇركى تايپاسىنا جاتاتىن قاۋىم ەدى. قازىرگى كەزدە ولاردىڭ (باسىنا قويعان) باقتىڭ (پاتشالىعىنىڭ) قۇدىرەتتىلىگى مەن ۇلىلىعىنىڭ سەبەبىنەن (تۇركىگە جاتاتىن) باسقا رۋ – تايپالاردىڭ بارشاسى  (مۇعۋل دەگەن) ارناۋلى اتاۋمەن اتالاتىن بولدى».

تاريحشى وسىلاي بىرتەكتى تۇركى مۇعۋلدارىنىڭ تاريحىن باياندايدى. ونى جالايىرلاردان  باستايدى.

راشيد اد-دين جالايىرلاردىڭ شىڭعىز حان داۋىرىنەن بۇرىنعى تاريحتا بار ەكەنىن ناقتىلاپ جازادى. سونداي كونە داۋىرلەردىڭ بىرىندە جالايىرلار مەن قىتايلار شايقاسقا  تۇسەدى. ءسويتىپ كوپ جالايىر شايقاستا  مەرت بولىپ، ءبىرازى قاشىپ قۇتىلادى.

جاۋدان قاشىپ بارا جاتقاندا جالايىرلار  دۋتۋم مانيننىڭ ايەلى نۋمۋلۋندى ءولتىرىپ كەتسە كەرەك. سودان ولاردىڭ ءبىرازىن جالايىرلاردىڭ وزدەرى قىرىپ تاستايدى، ءبىرازى  قايدۋ حانعا قۇل بولىپ، قۇتىلعانى شىڭعىز حاندى پانالايدى. بىرتە-بىرتە شىڭعىز حاننىڭ سەنىمىنە كىرىپ، وزدەرىنىڭ   قادىر-قاسيەتىمەن  شىڭعىز حان سىيلايتىن دارەجەگە جەتەدى.

راشيد اد – دين جازادى: «...ولاردىڭ بايىرعى جۇرتى  (شىڭعىز حاننىڭ اتا جۇرتى بولىپ تابىلاتىن) قاراقۇرىمدا بولعان». مۇنى جالايىرلاردان شىققانى اقتان سوپى قۇتبتىڭ  «ءبىزدىڭ تاريحىمىز» اتتى قولجازباسى راستايدى. ول دەرەك بويىنشا جالايىرلار  ىلە وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنان  مۇزتاۋعا  (التاي -ۋ.ق.) دەيتىن جەرلەردى مەكەندەگەن.

تاريحىمىزعا ورالايىق. «بۇل جالايىر رۋى ءوز الدىنا سانى كوپ حالىققا اينالعان ۇلكەن، ون تارماقتان، ولاردىڭ ءاربىرى  كوپتەگەن قاۋىمنان تۇرادى. ولار كەلەسىدەي ءبولىنىپ، رەتپەن اتالادى: جات، توقىراۋىت، قونساۋىت، قۇمساۋىت، نىلقان، قۇرقىن، تولەڭگىت، ءبورى، شاڭعۇت».

ايتا كەتەلىك،  اقتان سوپى قۇتبتىڭ  «ءبىزدىڭ تاريحىمىز» قولجازباسىنا جۇگىنسەك، شىڭعىز حان جەتىسۋدا  قۇرىلتاي   جاساپ، بارلىق بالالارى مەن تۋىستارىنا، اسكەرىنە ەنشى ءبولىپ بەرگەن. جالايىرلار  دا ەنشى الىپ، بۇگىنگى كۇندە ون ەكى اتا بولىپ وتىر.

«جاميع ات-تاۋاريح» كىتابىندا بىلاي دەپ جازىلعان. «شىڭعىز حان داۋىرىندە جات تارماعىنان شىققان، بارلىق جالايىر رۋى ىشىندە وتە اتاقتى دا ابىرويلى  مۇقالى گويون بولعان. 

شىڭعىز حان اسكەرىنىڭ سول قاناتىنىڭ ءبارى مويىندايتىن ەدى. ونىڭ ۇرپاقتارىن دا «گويون» لاقابىمەن اتايدى، ماعىناسى قىتاي تىلىندە «ۇلى حان» (دەگەندى بىلدىرەدى). شىڭعىز حان ونى اسكەرىمەن بىرگە قاراۋن جيدۋن دەپ اتالاتىن جەردە قالدىرىپ كەتكەن كەزدە قىتايلىقتار وعان وسى لاقاپ اتتى بەرگەن. ونىڭ ۇلى بۇعىل گويون   ۇگەتاي قاعان داۋىرىندە اكەسىنىڭ ورىنباسارى بولعان. وعان مۇنداي اتاۋدى شىڭعىز حان بەرگەن».

راشيد اد-دين جالايىردان كەيىن سۋنيت تايپاسىن اتايدى. سۋنيتتەن ءبولىنىپ شىققان قابتۇران تايپاسى. بۇل تايپادان كوپ امىرلەر شىعىپتى. سولاردىڭ ىشىندە شىرماعۇندى ەرەكشە اتايدى.

ۇگەدەي قاعان شىرماعۇندى ەرلىگى، باتىرلىعى مەن باتىلدىعى ءۇشىن ءتورت تۇمەن (قىرىق مىڭ) اسكەر لاشكەر تامماسى ەتىپ بەكىتەدى.

تاريحتا وسى رۋدان تارايتىن كوپتەگەن اسكەرباسشىلاردىڭ، امىرلەردىڭ اتىن اتايدى.

تۇركى تايپاسىنان كىرەتىن تاعى ءبىر ۇلكەن تارماق بار. ول - تاتارلار.

راشيد اد-دين تاتارلاردىڭ اتتارى «ەجەلگى داۋىرلەردەن ايگىلى بولعان» دەپ جازادى.

تاريحشى دەرەگىنشە، ولار قىتاي  ءۋالاياتىنا جاقىن شەكارالاس جەردە تۇرعان. «ولاردىڭ تۇراقتاۋ ورنى (اتاجۇرتى) ءبۇيىر ناۋر اتالاتىن جەر بولاتىن.»

راشيد اد-دين تاريحشىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا ولار قىتاي پاتشالارىنا  مويىنسۇناتىن جانە ولارعا سالىق تولەپ تۇرعان.

تاتار، دۇربەن،  سالجۇرت، تايپالارى بىرىگىپ وداق قۇرادى. كەمەر وزەنى مەن اڭقۇرا  مۋران وزەندەرى بويلارىن جايلاعان. اڭقۇرا مۋران – ەنيسەي بولسا كەرەك-ءتى. ال كەمەر قازىرگى  اباكان وزەنى سياقتى. تاريحشى، «ول قالا قىرعىزدار ۋايالاتىنا جاتاتىن» دەپ جازعان.

جازباعا قاراعاندا تاتارلار كۇردتەر،  شۋلار، فرانكتەر سياقتى ءبىر-بىرىمەن جانجالداسقان، قىرىق-پىشاق بولعان كورىنەدى.بىراق كەرەك كەزدە تەز بىرىگىپ،جاۋلارىنا قارسى تۇرعان.

راشيد اد-دين «شىڭعىز حاننىڭ جانە ونىڭ اۋلەتىنىڭ  (باسىنا قونعان) باقتىڭ سەبەبىنەن باسقا جالايىر، تاتار، ويرات، وڭعۇت،  كەرەيىت، نايمان، تاڭعۇت سياقتى باسقا تۇركى رۋلارىنىڭ بارلىعى وزدەرىنىڭ (ەجەلدەن) بەلگىلى  اتاۋلارى مەن وزىندىك لاقاپتارى  بولا تۇرا، اتاق-ابىروي ءۇشىن وزدەرىن «مۇعۋل» دەپ اتايدى, - دەپ جازىپتى.

تاريحي دەرەكتەرگە ەرەكشە ءمان بەرىلگەن كىتاپتا  تاتارلاردىڭ كىم ەكەنى تۋرالى ناقتى تۇجىرىم بار. تاتارلار ءبىر تايپانىڭ اتى ەمەس ەكەن. ءسوزىمىزدى دالەلدى بولۋ ءۇششىن  «جاميح ات-تاۋاريح» كىتابىنا جۇگىنەلىك. وندا تومەندەگىشە جازىلعان:

«... قازىرگە دەيىن قىتاي، ءۇندى، سيند ايماقتارىندا ، شىن مەن ماشىندا قىرعىز، قيلار، باشقۇرت ەلىندە  دەشت قىپشاق پەن سولتۇستىك ايماقتاردا، اراب قاۋىمىندا   شامدا، مىسىردا، شىعىستا بارشا تۇركى تايپالارىن تاتارلار دەپ اتايدى».

تاريح كىتابىنا قاراعاندا  «اتاقتى دا داڭقتى تاتار رۋلارى  التاۋ ەكەن. تاراتىپ ايتساق،  تۇتۇعىل-تاتار,  الشى-تاتار, تەرات-تاتار,  بارقى-تاتار. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتىسى، سىيلىسى، بەلگىلىسى تۇتۇعىل رۋى ەكەن.

تاتارلار مەن مۇعۋلدار بىردە تاتۋ، بىردە باتۋ جۇرسە كەرەك. اياعى ءتىپتى جاۋگەرشىلىككە ۇلاسادى.

وعان ءبىر عانا مىسالدى ايتساق تا جەتكىلىكتى.

قابىل حاننىڭ قوڭىراتتان شىققان ايەلى  قۋاقۋ لۇقۋدىڭ تۇعان اعاسى سايىن تەگىن  اۋىرىپ قالادى. ونى ەمدەۋگە مۇعۋلدار  تاتارلاردان جارقىل دەگەن  ەمشىنى الدىرادى. ونى «كامي» دەسەدى ەكەن. ول اۋرۋدى قامشىمەن ەمدەيدى. بىراق، وعان ەم قونباي، سايىن تەگىن ولەدى.بىراق ونىڭ اعا-ىنىلەرى  كەيىن جارقىل ەمشىنى ءولتىرىپ كەتەدى. «سونىڭ سەبەبىنەن مۇعۋلدار مەن تاتارلار اراسىندا جاۋگەرشىلك پايدا بولدى» دەپ جازىپتى  تاريحشى.

قانعا-قان، جانعا-جان. دالا  زاڭى وسى. تاتارلار قامباعاي قاعاندى ۇستاپ الىپ، ونى قىتاي پاتشاسىنا جىبەرەدى.

راشيد اد-دين مۇنى بىلاي دەپ جازادى. «قىتاي پاتشاسى قامباعاي قاعاندى تەمىر شەگەمەن اعاش ەسەككە قاعىپ تاستاۋعا بۇيىرادى. سوندا قامباعاي قاعان بىلاي دەيدى: مەنى سەن ەمەس، باسقالار ۇستادى. مەنىمەن مۇنداي جيىركەنىشتى تۇردە (ەسەپ) ايىرىسۋىڭ ەشبىر ماقتانۋعا لايىق ەمەس. تومەن ءارى بەكزاتتىلىقتان تىس ء(ىس بولىپ تابىلادى). بارلىعى مەنىڭ تۋىستارىم بولىپ كەلەتىن مۇعۋل تايپالارى (مەن ءۇشىن) سەنەن كەك قايتارۋعا  تىرىسادى، سول سەبەپتەن ساعان دا، سەنىڭ مەملەكەتىڭە دە قيىندىقتار كەلەدى».

بىراق التان حان قامباعاي قاعاندى اعاش ەسەككە قاعىپ، قيناپ ولتىرەدى.

بۇل - باسقا دا تاريحي دەرەكتەردە دە ورىن العان اقيقات.

زاۋال كوپ ۇزاماي كەلدى.قابىل حاننىڭ ۇلى قۇتۋلا حان قىتاي اسكەرىن جويىپ، ەلىن قىرعىنعا ۇشىراتادى.بار بايلىعىن  تارتىپ الادى.

بۇدان نەنى ۇعىنۋعا بولادى؟! شىڭعىز حان ۇرپاقتارىنىڭ مۇعۋل ەكەندىگىندە. مۇنى تاريحي ساناعا قۇيىپ قويالىق.

ەندى مەركىت دەپ جۇرگەنىمىز كىم؟ سوعان توقتايىق.

وعان جاۋاپتى راشيد اد-دين كىتابىنان تابامىز.

مەركىتتەردىڭ تاعى ءبىر اتى  ۋدويىت ەكەن.

ۋدويىت-مەركىت رۋى ءتورت تارماقتان تۇرادى. ولار – ۋحاز، مۋدان، تۋداكلين جانە جيۋىن.

تاريحشىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا «مەركىتتەر مۇعۋلداردىڭ ءبىر بولىگى (تايپاسى) ەدى». ولار شىڭعىز حانمەن دە،  وڭمەن دە شايقاسىپ سوعىسقان.

مەركىتتەر قولىنا شىڭعىز حان ويدا جوق تا ءتۇسىپ قالادى. دالا زاڭىنا سايكەس قۇنىن تولەپ، شىڭعىز حان قاماۋدان بوساپ شىعادى.

كەيىن وڭ حان مەن ونىڭ باۋىرى جاعامبۋمەن بىرلەسىپ، شىڭعىز حاننىڭ ءۇيىن توناپ، بايبىشەسى بورتە ءفۋجيندى الىپ كەتەدى. كەيىن بورتەنى قايتارادى. شىڭعىز حاننىڭ ۇلى ومىرگە  كەلەدى. وعان  جوشى دەگەن ات بەرىلەدى.

راشيد اد-دين كىتابىندا  كۇرلەۋىت،تارعۇت، ويرات تايپالارى تۋرالى  كوپ دەرەكتەر بار. باسقا دا رۋ تايپالارى تۋرالى قىزىقتى دەرەكتەر بارشىلىق. دەگەنمەن، كەرەيت تايپاسى تۋرالى ايتا كەتكەن ءجون بولار.

«جاميع ات-تاۋاريحقا» سۇيەنسەك، كونە زامانداردا ءبىر پاتشانىڭ جەتى ۇلى بولىپتى. جۇزدەرى قارا تورى ەكەن. سودان كەرەيت دەپ اتالىپ كەتىپتى.

كىتاپتاعى ۇيعىر، قىرعىز، قارلىق تايپاسى تۋرالى دەرەكتەر دە قىزىق. ەندى قىپشاق تايپاسى تۋرالى ءبىرشاما  شولۋ  جاساي كەتەلىك.

دەرەككە سۇيەنسەك، شىڭعىز حان  داۋىرىندە قىپشاقتاردىڭ كۇنشاق اتتى ءامىرى بولىپتى.

مۇعۋل بولعان تۇركى  تايپالارى تۋرالى  تاريحي  كىتاپتا  كەڭ ايتىلعان. سونىڭ ءبىر ساراسى تومەندەگىدەي.

«نيرۋن مەن قيات رۋىنان ءارى الان قۋاننىڭ تازا اۋلەتىنەن تارايتىن جانە دۇنيەگە ونىڭ تىكەلەي التىنشى ۇرپاعى  قابىل حاننان تاراعان قيات بورجىگەن  اتالاتىندار. ولاردىڭ شىعۋ تەگى كەلەسىدەي. ولار قابىل حاننىڭ نەمەرەسى، شىڭعىز حاننىڭ  اكەسى جەسۋگەي باھادۋردەن تاراعان»، - دەگەن دەرەك  قالىڭ جۇرتتى ەلەڭدەتەتىن شىعار.

جالپى كىتاپتاعى دەرەكتەر مەن اۆتورلاردىڭ تۇسىنىكتەمەلەرى ارقىلى  كونە زامانداردىڭ   كومبەسىن اشقانداي بولاسىڭ.

كىتاپ «شىڭعىز حان» دەپ اتالاتىن بولعاندىقتان، ەندى تىكەلەي ول كىم؟ قانداي رۋ نەمەسە تايپاعا كىرەدى دەگەن ساۋال تۋىندايدى.

اۆتورلار «جاميع ات-تاۋاريحقا» سۇيەنىپ، شىڭعىز حان شەجىرەسىن تومەندەگىدەي تاراتادى.

-شىڭعىز حاننىڭ  اكەسى جەسۋگەي، مۇعۇل تىلىندە  ونى «يچيگا» دەيدى ەكەن. 

-ەكىنشى اتاسى – بارتان باھادۇر، مۇعۇل تىلىندە ونى «يبۋگا» دەپ اتايدى.

ءۇشىنشى اتاسى – قابىل حان، مۇعۇل تىلىندە ونى – «يلينچيك» دەيدى.

ءتورتىنشى اتاسى – تۇمبينە قاعان، مۇعۇل تىلىندە ونى «بۋداتۋر» دەيدى.

بەسىنشى اتاسى – بايسىڭقۇر، مۇعۇل تىلىندە ونى «بۋداۋكۋر» دەيدى.

التىنشى اتاسى – قايدۋ حان، مۇعۇل تىلىندە ونى «بۋرقاي» دەپ اتايدى.

جەتىنشى اتاسى – دۋتۋم مانين، مۇعۇل تىلىندە «دۋتاكۋن» دەيدى.

سەگىزىنشى اتاسى – بودانجار.

اۆتورلار بودانجاردى توعىزىنشى اتاسى دەپ ەسەپتەيدى. بىراق، «جاميع ات-تاۋاريحتا» ول سەگىزىنشى اتا دەپ كورسەتىلەدى.

سونىمەن، شىڭعىس قاعاننىڭ توعىز اتاسىنا دەيىن مۇعۋلدار ەكەنىن بىلدىك. سوندا شىڭعىز حاننىڭ ءتۇبى تۇركى بولماي ما؟

اۆتورلار «جاميع ات-تاۋاريحتاعى» دەرەكتەردى سالىستىرا كەلىپ، شىڭعىز قاعاندى 1155 جىلى تۋىپ، 1227 جىلى 72 جاسىندا دۇنيە سالعان دەپ ەسەپتەيدى. بۇل باسقا دا شىڭعىز حان تۋرالى جازىلعان دەرەكتەرمەن سايكەس كەلەدى.

شىڭعىز قاعاننىڭ اتا-باباسى تۋرالى دەرەكتەر باياندالدى. ال ونىڭ وتباسىلىق جاعدايى قانداي؟ ەندى وسىعان نازار اۋدارىپ كورەلىك.

شىڭعىز حاننىڭ 500-گە جاقىن ايەلدەرى مەن كۇڭدەرى بولىپتى. ولار ءار رۋدىڭ قىزدارى. ەرجان يساقۇلوۆ پەن ءزارىپباي ورازباي  ولاردىڭ ءبىرازىن شىڭعىز حان مۇعۇلداردىڭ داستۇرىنە سايكەس ايتتىرىپ العان دەپ جازادى.

ال كوپشىلىگى جورىقتا تۇسكەن تۇتقىن ايەلدەر سياقتى. دەگەنمەن، شىڭعىز حانىڭ جانىنا جاقىن بەس ايەلى بولعان. سولار تۋرالى دا اڭگىمەلەي كەتەيىك.

ءبىرىنشى ايەلى – بورتە فۋجين, قوڭىرات رۋى پاتشاسى  ءارى كوسەمى داي نوياننىڭ قىزى.باس بايبىشە اتانعان بورتەدەن شىڭعىز قاعان ءتورت ۇل، بەس قىز سۇيەدى.

ۇلكەنى - جوشى. ودان بۇكىل دەشت-قىپشاقتىڭ بارلىق پاتشالارى مەن حانزادالارى تارايدى.

ودان كەيىنگى ۇلى- شاعاتاي.

ءۇشىنشى ۇلى – ۇگەدەي قاعان.

 تورتىنشىسى – تولە.

تولە –مۇعۇلشا – «اينا» دەگەن ۇعىمعا سايكەس كەلەدى. 

شىڭعىس قاعاننىڭ ەكىنشى ايەلى – قۇلان حاتۋن. ول ۋحاز –مەركىت رۋىنىڭ كوسەمى قايىر ۋسۋننىڭ قىزى.

ءۇشىنشى ايەلى – ەسۋعان، تاتار قىزى.

ءتورتىنشى ايەلى – كۇنجۋ حاتۋن. ول قىتاي پاتشاسى التان حاننىڭ قىزى.

بەسىنشى ايەلى – ەسۇلىن, تاتار، ءتورتىنشى ايەلى ەسۋعاننىڭ  تۇعان اكپەسى.

«شىڭعىز حان» كىتابىنداعى تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى دەرەكتى اتتاپ وتۋگە بولمايدى. ول شىڭعىز حان مەن ءامىر-تەمىردىڭ اتالاس، تۋىس ەكەندىگى تۋرالى مالىمەت. 

بۇل تاريحقا قانشالىقتى جاناسىمدى؟ مۇنى ايعاقتاۋ ءۇشىن 1420-1425 جىلدارى شيرازدا پارسى تىلىندە شىققان شاراف اد-دين الي ءيازديدىڭ «زافار ناما» (جەڭىس كىتابى) كىتابىنا جۇگىنگەن ءجون.

«زافار ناما» ەكى بولىمنەن تۇرادى.

ءبىرىنشىسى – «تاريح-ي جاھانگير» (الەمدى جەڭىپ الۋشىنىڭ تاريحى);

ەكىنشىسى – ءامىر-تەمىردىڭ ءومىربايانى مەن ونىڭ ءداۋىرى تۋرالى جازىلعان. بۇل «زافار نامانىڭ» زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلادى.

ءبىرىنشى كىتاپتىڭ مازمۇنى «شىڭعىز حاننىڭ» بايانى مەن اتا تەگىنە ارنالعان. كىتاپتاعى تاريحي دەرەكتەر راشيد اد-دين ءحامادانيدىڭ «جاميع ات-تاۋاريح» اتتى كىتابىنان الىنعانى ءشۇبا كەلتىرمەيدى. ال، يازدي «تاريح ي-جاحانگيردى» العىسوز رەتىندە پايدالانعان.

ءامىر-تەمىر - قاراشار  نوياننىڭ بەسىنشى ۇرپاعى.

ەندى ءامىر-تەمىردىڭ  تەگىن جىكتەپ كورەلىك. ءابۋ مۋزاففار تەمىر گۋرگان (كورەگەن) بين ءامىر تاراعاي بين بەرقۇل بين ەلەنگىر باھادۇر بين ەجىل  نويان بين  قاراشار  نويان بين سۋعۋل شەشەن بين ەردەمجى بارلاس بين قاجۋلا باھادۇر بين  تۋمبينە حان بين  بايسىڭقۇر حان بين  قايدۋ حان بين دۋتۋم مانين حان بين بۇقا قاعان بين بودانجار حان بين الان قۋا.

اۆتورلار ءوز كەزەگىندە سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى تۇرسىن يكرامۇلى سۇلتانوۆ سىندى تاريحشىنىڭ ءارتۇرلى دەرەكتەرگە سىلتەمە جاساپ، ءامىر-تەمىردى ۇگەتايدىڭ  ۇرپاعى دەگەن وي-پىكىرىنە كەلىسپەي، ءوز دەرەكتەرىن قارسى قويادى.

قوس اۆتور دۋلات رۋىن تۋمبينە حاننان تاراتادى. ال تۋمبينە حان شىڭعىز حاننىڭ ءتورتىنشى اتاسى، مۇعۇلشا ءتورتىنشى   اتانى  «بۋداتۋ» دەگەنىن العا تارتادى.

تۋمبينە حاننىڭ التىنشى ۇلى – قابىل حان. 

دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، مىنانى كورەمىز: بودانجار مەن شىڭعىز حاننىڭ ءۇشىنشى اتاسى قابىل حان ءبىر اكە مەن ءبىر  شەشەدەن تۇعان. قابىل حاننان قيات، بودانجاردان دۋلات رۋى تارايدى.

ءامىر-تەمىردىڭ تۇپ-تۇقياننىنان قايدان شىققانىن تابۋ ءۇشىن يازدي  وسىنداي سالىستىرمالى تاريحي ءومىرباياندى ورىندى پايدالانعان.

ءيزديدىڭ تاراتۋىنشا شىڭعىز حان مەن ءامىر-تەمىردىڭ اتالارى ەگىز بولىپتى.ونى تاراتىپ ايتساق تومەندەگىدەي بولىپ شىعادى.

تۋمبينە حاننىڭ قابىل مەن قاجۋلى دەگەن ەگىز ۇلدارى بولىپتى. قابىل شەجىرە، تاريحي دەرەك بويىنشا شىڭعىز حاننىڭ ءۇشىنشى اتاسى. ال قاجۋلى ءامىر-تەمىردىڭ سەگىزىنشى اتاسى.

600 جىل بويى جاسىرىن تاريح ءامىر-تەمىردى وزبەك  دەپ كەلەدى. ەندى تاريح كومبەسى اشىلدى.

«زافار نامادىعى» دەرەكتەر بويىنشا قاراشار بارلاس رۋىنان شىققان. شىڭعىز حاننىڭ ەڭ سەنىمدى ون  اسكەر باسشىسى بولعان. ولار – مۇقالى، بۇقىرشىن،  بورىعۇل،  قۇبىلان، شىلاۋعان،  قاراشار، جيداي، باداي جانە قيشىلىق ەكەن.

«شىڭعىز حان» كىتابىندا كونە تاريحي دەرەكتەردىڭ كوپتىگى سونداي،  ونى وقىرمانعا جەتكىزۋدىڭ ءوزى قيىندىق  تۋعىزادى. سوندىقتان  كوپ ادام بىلە بەرمەيتىن دەرەكتەرگە  سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدى اۋدارىپ وتىرمىن.

ول شىڭعىز حان وتىرار قالاسىن قيراتتى ما، جوق پا؟-  دەگەن سۇراق. بۇل تۇرعىدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءارتۇرلى كوزقاراستار، پىكىرتالاستار بارشىلىق.

وسى سۇراققا ەرجان يساقۇلوۆ پەن  ءزارىپباي ورازباي  «... وتىراردى شىڭعىز حان قيراتىپ تاستادى دەگەن ۇعىم قالىپتاستقانى بەلگىلى. ول شىندىققا جاتپايدى» دەپ تۇجىرىمدايدى. جانە وعان  وزدەرىنىڭ دايەكتەرىن كەلتىرەدى.

سول دەرەكتەردى  سانامالاپ، ساراپتاپ،  تومەندەگىدەي وي تۇيەدى.

«.... شىڭعىز حان وتىرار قالاسىنا حيجرا بويىنشا 616 ، ياعني 1220 جىلى كەلگەن بولاتىن.ودان 289 جىلدان كەيىن كەلگەن بۇرىندىق حان وتىراردى الا الماي كەتكەن. بۇعان رۋزبيحان ءيسفاحانيدىڭ 1509 جىلى جازعان «ميحمان ناما-ي بۋحارا» (بۋحارا  قوناعىنىڭ جازبالارى) دالەل. سوعان سايكەس، شىڭعىز حان وتىراردى قيراتپاعان».

قورىتا ايتقاندا، ەرجان يساقۇلوۆ پەن ءزارىپباي ورازبايدىڭ «شىڭعىز حان» كىتابى ءوزىنىڭ قۇرىلىمدىق جاعىنان قىزىق، دەرەكتەرى مول، تۇركى-مۇعۋلشا سوزدەردىڭ تۇسىندىرمەسى بار، تاعى دا باسقا عىلىمي اقپاراتى باي، ەشكىمدى بەي-جاي قالدىرمايتىن عىلىمي-تانىمدىق ەڭبەك.

وقىپ كورىڭىزدەر،

تالاسىپ كورىڭىزدەر،

يلانىپ كورىڭىزدەر!

بۇل ءبىزدىڭ بۇرمالانباعان تاريح!

ءۋاليحان قاليجان،

ۇعا اكادەميگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

Abai.kz