ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: دوساي كەنجەتايۇلى (جالعاسى)
ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قۇرمەتتى قوناعى دوساي كەنجەتايۇلىنا قويىلىپ جاتقان ساۋالداردىڭ دەنى ءدىن تاقىرىبىن قۇرايدى. ءوزى دە وسى مازمۇنداعى ساۋالدارعا ءبىلىمى كەمەل عالىم وقىرمان قاۋىمنىڭ بىلگىسى كەلەتىن قانداي ماسەلەگە بولسا دا ىجداعاتپەن جالعاستى جاۋاپ بەرىپ وتىر.
"اباي-اقپارات"
- قازىرگى تاڭدا يسلامدا بايسالدىلىقتى ساقتاۋ ماقساتىندا مۇسىلمان ەلدەرىندە ءارتۇرلى ساياسي كونتسەپتسيالاردىڭ فورمالارىن جاساۋدا. سول كونتسەپتسيانىڭ ءبىرى "ۋاساتيا" كونتسەپتسياسى. ۋاسات سوزىنە كەلسەك، ماعىناسى "ورتا جول". مۇسىلمانداردى ورتا جولدا ءجۇرۋشى ۇممەت ەتتىك دەيدى قۇراندا. ەندى سول ورتا جولدى يەلەنۋشى، مونوپوليستكە اينالۋشى توپتار پايدا بولدى. ءبىرىنشى توبى - سالافيلەر، ەكىنشىسى، سوپىلىق تاريقاتتار. ەكەۋى دە ءبىر-بىرىنە تاس اتادى. مەنىڭ سۇرايىن دەپ وتىرعانىم، وسى ورتا جولعا ءبىز قالاي ەنە الامىز؟ جانە ءبىزدىڭ ۇسىناتىن قانداي دۇنيەمىز بار؟ ء(دىني تۇرعىدان).
ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قۇرمەتتى قوناعى دوساي كەنجەتايۇلىنا قويىلىپ جاتقان ساۋالداردىڭ دەنى ءدىن تاقىرىبىن قۇرايدى. ءوزى دە وسى مازمۇنداعى ساۋالدارعا ءبىلىمى كەمەل عالىم وقىرمان قاۋىمنىڭ بىلگىسى كەلەتىن قانداي ماسەلەگە بولسا دا ىجداعاتپەن جالعاستى جاۋاپ بەرىپ وتىر.
"اباي-اقپارات"
- قازىرگى تاڭدا يسلامدا بايسالدىلىقتى ساقتاۋ ماقساتىندا مۇسىلمان ەلدەرىندە ءارتۇرلى ساياسي كونتسەپتسيالاردىڭ فورمالارىن جاساۋدا. سول كونتسەپتسيانىڭ ءبىرى "ۋاساتيا" كونتسەپتسياسى. ۋاسات سوزىنە كەلسەك، ماعىناسى "ورتا جول". مۇسىلمانداردى ورتا جولدا ءجۇرۋشى ۇممەت ەتتىك دەيدى قۇراندا. ەندى سول ورتا جولدى يەلەنۋشى، مونوپوليستكە اينالۋشى توپتار پايدا بولدى. ءبىرىنشى توبى - سالافيلەر، ەكىنشىسى، سوپىلىق تاريقاتتار. ەكەۋى دە ءبىر-بىرىنە تاس اتادى. مەنىڭ سۇرايىن دەپ وتىرعانىم، وسى ورتا جولعا ءبىز قالاي ەنە الامىز؟ جانە ءبىزدىڭ ۇسىناتىن قانداي دۇنيەمىز بار؟ ء(دىني تۇرعىدان).
- ول جول بىزدە بار. ءدىن فەنومەنى، ونىڭ ىشىندە يسلامنىڭ قۇقىقتىق قىرىندا - حانافي، اقيدالىق قىرىندا - ماتۋريدي، تاريحي تۇرعىدان ياساۋي ءىلىمىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەرىن الىپ، قوعام قاجەتتىلىگىنە قايتا ۇسىنۋعا بولادى. ال، «ۋاساتيا كونتسەپتسياسى» يسلامنىڭ تابيعاتىندا بار. بىراق، وندا «يفرات جانە تافريت» تۇرعىسىنان ورتا جول ۇسىنىلادى. سونىمەن قاتار، يجمادا سۋنني ءتورت قۇقىقتىق مەكتەپتىڭ ءوزارا تەڭدىگى ماقۇلدانعان. بىراق، بۇگىنگى ۋاساتيا نەمەسە «بايسالدى يسلام» تۇجىرىمىنىڭ استارىندا باتىستىڭ قولتاڭباسى جاتىر. «بايسالدى يسلام» تىركەسى باتىس ەۆروپالىق ساياساتشىلار مەن وريەنتاليستەرىنىڭ تاياۋ شىعىس ءۇشىن ۇسىنىپ وتىرعان ساياسي ويىنى. وسى ۇعىم ارقىلى اراب يسلام ەلدەرىنە ءوز دەگەنىن جۇتقىزىپ وتىر. ونىڭ مازمۇنىنا دا اسەر ەتۋ ارقىلى جاھاندىق ۇدەرىستەردى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاپ وتىر. دەمەك، جاڭا ۇعىم جاڭا قۇندىلىق. جاڭا قۇندىلىق - باتىستىكى، شىعىس تۇتىنۋشى عانا. ونى يەسى قالاي قولدانعىسى كەلەدى - وزى بىلەدى. مىنە، وسىنداي ماقساتى ءبىز ءۇشىن بەيمالىم ۇعىمداردى تارازىلاماي جاتىپ كوشىرە سالساڭىز، بۇل قازاقشا ايتقاندا «بالالىق» بولادى. سوسىن ەرتەڭ «قاشان كەتەر ءبىزدىڭ ەلدەن بالالىق» دەپ زارلاعانمەن كەش بولادى. باتىس وسى انىقتاما، ۇعىمدى سەنىڭ ۇرانىڭا اينالدىرىپ، تاياۋ شىعىستاعى بۇلىكتەردى قازاقستانعا ترانسپورتتاۋعا مۇددەلى. بۇل دا ماسەلەنىڭ ساياسي استارى. دۇرىسى، مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندا يسلامي ءبىلىم مەن عىلىم، ءدىني قۇندىلىقتاردى دامىتۋدىڭ جولدارىن تاريحي ساباقتاستىقتى جاڭعىرتۋ نەگىزىندە، ستراتەگيالىق، جۇيەلى، تۇجىرىمدى مەحانيزم جاساۋ قاجەت.
دۇرىس ايتاسىز، قازاقستاندا ەكى توپ، سالافيلەر مەن سوپىلار اراسىندا ديالەكتيكا باستالدى دا كەتتى. مەملەكەت وسى ەكى توپتىڭ ەشقايسىسىن دا قولداماي، زايىرلىلىق ۇستانىمى نەگىزىندە باقىلاپ وتىرۋى ءتيىس ەدى. بىراق ءبىرىن قاماپ، بىرىنە ەركىندىك بەرىلدى. جالپى، مەملەكەتتىڭ ءرولى وتباسىنداعى «اكە» سياقتى بولۋ كەرەك. ول ەش بالاسىن الالاماي تەپە-تەڭ كورىپ، تاربيەلەۋى ءتيىس. ەندى، مىنە، مەملەكەت «سۋفيزموفوبيا» ىقپالىندا قالىپ، ولاردان قاۋىپتى قۇبىجىق شىعارىپ وتىر. ناتيجەسى قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاقسى بولمايدى دەگەن ويدامىن.
- زايىرلى مەملەكەت دەگەن قازاقستان سياقتى ما؟
- قازاقستان زايىرلى، رەسپۋبليكالىق مەملەكەت رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىققانىنا 20 جىل تولدى. بىراق، زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ ورنى مەن فۋنكتسياسىن ءالى رەتتەپ بولعان جوق. كوش جۇرە تۇزەلەدى. سول كەزدە ءاربىر ءدىني توپتار، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن توزىمدىلىكتە، كونستيتۋتسيالىق شەڭبەردە تاتۋ-ءتاتتى تىرشىلىك ەتەتىن بولادى. ءدىني عىلىم مەن ءبىلىم بەرۋ تەرەڭدەپ، قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ بەلسەندىلىگى ارتادى. ورتاق مۇددە مەن يدەولوگيا قالىپتاسادى. ءدىن مەن مەملەكەت اراقاتىناسى ناقتىلانىپ، تاريحي ساباقتاستىق جالعاسادى. قازاقستاندا قازاق ۇلتىنىڭ دەموگرافيالىق باسىمدىلىعى ارتىپ، ساننان ساپا تۋادى. ءدىني عۇلامالار پايدا بولادى، ءدىن عالىمدارىنىڭ ساپاسى جوعارى بولادى، مۇمكىندىكتەرى دە كەڭەيەدى. ءمۋفتيدى «حازرەت، شايح، قاجى» دەپ سيپاتتاۋ قالادى. قازاقستان مۇسىلماندار ءدىن باسقارماسىنىڭ بەدەلى ارتىپ، قوعامدا ءدىن تۇرعىسىنان بەدەلدى توپ پايدا بولادى. سوندا تولىق ماعىنادا قازاقستان زايىرلى ەل بولادى. بۇگىنگى تاڭدا دەموكراتيالى، زايىرلى ەل بولۋ تاجىريبەسىن ءوز بويىمىزدان وتكىزبەي، سەزىنبەي ەل بولۋ قيىن بولىپ تۇر.
- قازىر سوپىلىق تاناززۋلگە كەتتى دەيدى كەيبىر تەولوگتار بۇعان وي پىكىرىڭىز قانداي؟
- ءمۇفتيات قوعامداعى كەز كەلگەن، ءوزىن مۇسىلمانمىن دەگەن جاماعاتپەن ديالوگتا بولۋى ءتيىس ەدى. سوپىلاردىڭ قۇقىن قورعايتىن بىردەن ءبىر قوعامدىق ۇيىم قمدب بولۋى كەرەك ەدى. بىراق ءمۇفتيات وسى ماسەلەدە ءوز فۋنكتسياسىن سەزىنگىسى كەلمەدى. بۇل تاعدىر عوي. باسقا تۇسىندىرمە ارتىق بولادى. ەندەشە، سوپىلار دا قوعامعا، قازىرگى زامان تالابىنا ساي قىزمەت ەتۋ تەتىكتەرىن ىزدەي تۇرسىن. بىلىمدەرى مەن بىلىكتىلىكتەرىن ارتتىرسىن. قاي قوعامدا قالاي جانە قانداي ءادىس قولدانۋ كەرەكتىگىن ۇيرەنسىن. ويتكەنى اباي ايتپاقشى، «عۇمىردىڭ ءوزى اقيقات». سوپىلىق فيلوسوفيادا سوعان ۇيلەسىمدىلىك شارت. ونىڭ ۇستىنە، بۇل قوعام كەشەگى اتەيستىك قۇندىلىقتار نەگىزىندە تاريحي وتكەنى مەن ءدىني تاجىريبەسىنە جاتتانىپ قالعان. بۇگىنگى قوعامداعى ءدىني احۋالدان كەيىن سوپىلار «تاناززۋل» ەمەس، «ينفيرار» ەتتى دەسە دە بولادى.
- رەسەيدىڭ ءبىراز ءمۇفتياتتارى، داعىستان، شەشەنستان، تاتارستان، وزبەكستان ءتىپتى تۇركمەنستاننىڭ ءدىني باسقارمالارى رەسمي تۇردە سوپىلىقتى اشىق تۇردە ناسيحاتتاۋدا. «اۋىزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» دەيدى. بۇلار ۋاححابتاردان اۋزى كۇيگەننەن كەيىن وسى قادامعا بارىپ وتىر. بىزدىكىلەر نە ىستەپ وتىر وسى؟
- نەگىزىنەن سوپىلىق فەنومەنى ۋاحابيلىك تەندەنتسياعا قارسى تۇراتىن بىردەن ءبىر كۇش ەدى. كەزىندە تۇركيادا ۋاحابيلەر اشىقتان اشىق 20 جىل بويى ۇزدىكسىز ناسيحات جۇرگىزگەن، بىراق ناتيجە الا المادى. سەبەبى، سوپىلىق تاريقاتتار دا سول قارقىنعا ساي جۇمىس ىستەدى. مەملەكەت تەك باقىلاپ قانا وتىردى. قوعامدىق ينتيتۋتتارعا باسىمدىلىق بەردى. سوڭىندا ۋاحابيلىك تانىم قوعامنان ورىن الا المادى. ول ءبىر يدەولوگيا ەدى. قازىر ساۋديانىڭ وزىندە دە ۋاحابيلىك يدەولوگيادان باس تارتۋ باستالدى. قايتادان حانبالي مازحابىنا ورالۋ بەلەڭ الىپ بارادى. سەبەبى، ءححى عاسىردا باتىس پەن شىعىس، سۋىق سوعىس، ۋاحابيزم، كوممۋنيزم سياقتى «يزمدەرگە» نەگىزدەلگەن يدەولوگيالار ءوز ومىرشەڭدىگىن جوعالتتى. ونىڭ ۇستىنە «ۋاحابيزم» ارقىلى ساۋدياداعى، قاسيەتتى مەكەندەگى ەل، قۇبىلامىزدىڭ قاراۋىلى بولىپ وتىرعان ارابتارعا دەگەن وكپە-ناز ۇدەپ بارادى. بۇل دا الەمدىك يسلاموفوبيانىڭ ناتيجەسى ەكەندىگىن ولار ەندى عانا تۇسىنە باستادى. بۇگىنگى تاڭدا جاھاندانۋ ۇدەرىسىنىڭ قىسپاعى دامۋشى ەلدەر نەمەسە ۇلتتىق مەملەكەتتەر ءۇشىن باسقا جولدار مەن تەتىكتەردى ىزدەۋگە يتەرمەلەۋدە.
- دوساي اعا، التىن وردا ەكى جارىم عاسىرعا جۋىق ءومىر ءسۇردى. مۇنداي التىن مەملەكەتتىڭ دىڭگەگى، رۋحاني وزەگى نە بولدى؟ ولاردى ءدىن بىرىكتىردى دەيىن دەسەڭ، سارتاق حريستيان بولعان ەكەن، بەركە حان كۋبراۆيا تاريحاتىنان بولىپتى. وزبەك حان ياسساۋي پىرلەرىن جان-جاعىنا جيناپتى. ونىڭ بالاسى جانىبەك اكەسىنىڭ جولىن بۇزىپ باسقالاردىڭ ىقپالىنا كەتىپتى. مەملەكەتتى ءدىن بىرىكتىرەدى دەگەن پىكىرگە وسىنداي دا قوسىلعىڭ كەلمەيدى ەكەن. سۇراق قويىپ وتىرعان سەبەبىم، ءدىن سالاسىندا قازىر سىزدەن بىلگىر ادام كورىپ وتىرعان جوقپىن.
- بۇل جەردە كەز كەلگەن ءدىن تۋرالى ەمەس، اڭگىمە يسلامنىڭ تاريحى جونىندە بولىپ وتىر. يسلام ءدىنى - ەڭ ءتوزىمدى، تولەرانتتى، جاڭالىققا اشىق، وزگە دىنگە قۇرمەتپەن قارايتىن ءدىن رەتىندە تاريح ساحناسىنا شىقتى. ال ماۋرەنناحر يسلام ءدىن عىلىمدارىنىڭ بەسىگىنە اينالدى. عىلىمدا رەنەسسانس دەڭگەيىنە جەتكەن كەزەڭ التىن وردا بولدى. مەملەكەتتىڭ بارلىق قاباتتارى مەن قۇرىلىمدارى يسلام قۇندىلىقتارى نەگىزىندە تۇلەدى، جاڭعىردى. وردا دا بارلىق ءدىن وكىلدەرى، مەيلى، ول حريستيان بولسىن، ماجۋسي، ياحۋدي بولسىن، تولەرانتتىلىق ۇستەمدىك قۇردى. يسلام الەمى ساياسي جاعىنان ەكىگە ءبولىندى. شىڭعىس حان اۋلەتى جانە قۇرايش اۋلەتى رەتىندە. ال التىن وردا شىڭعىس اۋلەتى نەگىزىندەگى بيلىك بولىپ، وعىزدار، كەرىسىنشە، قۇرايش اۋلەتى نەگىزىندەگى بيلىك رەتىندە وسمانلى حاليفاتىن جالعاستىردى. وسى ەرەكشەلىك التىن وردانى، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، زايىرلى دامۋ قارقىنىنا ۇلاستىردى. جالپى، شىعىس تۇسىنىگىندە جۇيە ەمەس، ادام فاكتورى العا شىعىپ وتىرادى.
- مۇرتازا بۇلۇتاي دەگەن دۇمشە تۋرالى نە ايتاسىز؟ ونىڭ "تۇركىلەر قالاي مۇسىلمان بولدى؟" دەگەن ەڭبەگىمەن تانىسسىز با؟ ونىڭ پىكىرىنشە، تاۋەكەل حان تۇسىندا قازاقتار قارۋ-جاراق جاساۋدى ورىستاردان كوردى. بىراق، ول ءوندىرىستى يگەرە المادى، ويتكەنى وعان سول كەزدەگى قازاق قوعامىنداعى ءدىن كەدەرگى جاساپتى. ول بايعۇستىڭ ويىنشا، عىلىم دەگەن قارۋ-جاراق جاساۋمەن ولشەنەدى ەكەن. عىلىم دەگەنىمىز ادامدى ءسۇيۋ، قۇمەتتەۋ ەمەس پە؟
- مۇرتازا بۇلۇتاي ءدىنتانۋشى، عالىم ادام. دۇمشەلىكتىڭ انىقتاماسى باسقا. ونىڭ ەڭبەگى ءوزىنىڭ دەرەككوزدەرى شەڭبەرىندە جازىلعان قۇندى شىعارما. ال، ادامنىڭ قولى جەتكەن دەرەكتەرى بويىنشا سوسىن، تانىمى مەن مەتودولوگياسى بويىنشا كىتاپتاعى مالىمەتتەرى وزگەرىپ وتىرادى. عىلىم دەگەن ءبىر ورىندا تۇرمايدى. وزىق تەحنولوگياعا قول جەتكىزۋگە يسلام ءدىنى ەشقاشان كەدەرگى بولماعان. ونداي قۇبىلىس تەك حريستيان الەمىندە بولدى. برۋنولار سونىڭ دالەلى. سوسىن ءسىزدىڭ عىلىم تۇسىنىگىڭىز بەن بۇلۇتايدىڭ عىلىم تۇسىنىگى اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق كورىنىپ تۇر. ءسىز عىلىم دەپ ادامدى ءسۇيۋدى ايتاسىز، ول كەزىندەگى ءياسساۋيدىڭ ار ىلىمىنە كەلەدى ەكەن. ال، بۇلۇتايدىڭ عىلىم - تۇسىنىگى پوزيتيۆيستىك عىلىم.
- اسسالاۋماگالەيكۋم! تۇركىنىڭ تاڭىرشىلدىك ءدىنى تۋرالى نە بىلەسىز؟ ادامزاتتان العاش بولىپ كوكتە ءبىر-اق قۇدايدىڭ بار ەكەنىن ايتقان وسى ءدىن ەمەس پە؟ ەندەشە، نەگە بۇل تاڭىرشىلدىكتى كونە ءدىن رەتىندە قاراماسقا؟ بۇگىنگى ۇستانىپ جۇرگەن دىنىمىزدە تاڭىرشىلدىكتىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرى ءجۇر ەمەس پە؟
- ادامزات تاريحىندا مونوتەيستىك ءدىن - تاڭىرلىك ءدىن ەكەندىگى راس. تەولوگيالىق تۇرعىدان، ءجۇز جيىرما ءتورت مىڭ پايعامباردىڭ ءبىرى وسى تۇركىلەرگە كەلگەن بولۋى مۇمكىن. قۇران - زيكر رەتىندە وسى اقيقاتتى ەسكەرتۋ ءۇشىن كەلگەن. قۇرانداعى قيسسالار مەن حيكايالاردىڭ جەلىسى ەسكى تۇركى ميفولوگيالارىندا، شۋمەر جازبالارىندا كەزدەسەدى. تاڭىرلىك ءدىنى - ۇلى تۇركى وركەنيەتىنىڭ وزەگى. ونىڭ ىقپالى قىتاي، مەسوپاتاميا، شۋمەر، سلاۆيان، ەۆروپاعا اسەر ەتكەن. ءال-فارابي كوسمولوگياسىندا دا تۇركىلىك دۇنيەتانىم ايقىن كورىنىس تاپقان. تۇركىنىڭ تاڭىرشىلدىك ءدىنى ءبىزدىڭ ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمنىڭ نەگىزى. تاڭىرلىك ءدىن - ۇلتتىق دىندەر كاتەگورياسىنا كىرەتىن، ءبىزدىڭ ەجەلگى ءدىنىمىز. تۇركىلىك فيلوسوفيا - تەوريا مەن پراكتيكا اراسىنداعى ءاردايىم تىعىز بايلانىس پەن ۇندەستىككە نەگىزدەلگەن. مىنە، وسىنداي تۇركىلىك دۇنيەتانىمدىق ەرەكشەلىكتەر نەگىزىندە قالىپتاسقان ءياسساۋيدىڭ سوپىلىق ىلىمىندە دە راتسيوناليستىك دۇنيەتانىمدىق تابيعات باسىم.
سوندىقتان ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىم - ياساۋي ءىلىمىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى نەگىزگى قۇندىلىقتىق ءارى قۇبىلىستىق (فەنومەنولوگيالىق) باستاۋلاردىڭ تۇعىرى مەن ۇستىندىق نەگىزى. ناتيجەدە ياسساۋي ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىم مەن يسلام مادەنيەتى اراسىندا تەپە-تەڭدىك قويا وتىرىپ، "ەركىن سۇحبات" قۇرا ءبىلدى. ياسساۋي ءىلىمى وزىندىك مەتودولوگيالار جۇيەسى ارقىلى وسى تاريحي، تابيعي سۇحباتتىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنداعى باستى سەبەپ ءارى بۇگىنگى قازاق فيلوسوفياسىنىڭ يسلام جانە تۇركى وركەنيەتتەرىنىڭ ءبىرتۇتاس بولمىستىق ەرەكشەلىكتەرگە يە بولۋىنا ىقپال ەتكەن ارنالى وزەك. بۇل تۋرالى «قوجا احمەت ياسساۋي دۇنيەتانىمى» دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەگىمدە توقتالعانمىن.
- دوسەكە، ءدىن ادامىسىز. "يماندى ادامنىڭ جۇزىنەن نۇر توگىلىپ تۇرادى" دەۋشى ەدى، بىراق ءسىز نەگە ۇنەمى تۇنجىراپ، بەتىڭىزدەن ءزار توگىلىپ تۇرادى. ودان كەيىن ءدىني پىكىرتالاستار كەزىندە ءدىن ادامىنا جاراسپايتىن وتە دورەكى سوزدەر مەن كەكەتۋلەردى، قورلاپ-ماسقارالاۋدىڭ ءتۇر-ءتۇرىن پايدالاناسىز. وقىپ وتىرعان ادام لاس نارسەگە قاراعانداي اسەردە قالادى. وسى پىكىرتالاستاردى سالماقتى، يماندى تۇرعىدان جۇرگىزۋگە بولا ما؟
- بولادى، ونىڭ دا ءوز ۋاقىتى كەلەدى. قازىرگى باس-باسىنا ءمۇفتي بولىپ، ءوزىنىڭ بوس كەۋدەسىن كورسەتىپ جۇرگەن، 5-6 كىتاپ وقىپ الىپ، بىلگىشسىنگەن «عۇلامالارعا» وسىنداي مىنەز كورسەتپەسەڭ، بەتىنەن قايتپاي ءورشىپ، ەلدى ودان سايىن اداستىرۋى مۇمكىن. مۇنداي مەتود تاريحتا كوپ كەزدەسەدى. ءماۋلانا جالالۋددين ءرۋميدىڭ «ماسناۋي» دەگەن ەڭبەگىن وقىپ كورىڭىز. مەنىڭ ايتقاندارىما سوسىن كوزىڭىز جەتەدى. ۋاقىت وتە كەلە شىنايى ءدىن عالىمدارى شىعار، ءدىني احۋال دا رەتتەلەر، سول كەزدە كۇلىپ جۇرەتىن بولامىن، ال قازىر اباي ايتپاقشى «قاينايدى قانىڭ، اشيدى جانىڭ» دەگەندەي حالدەمىز، اينالايىن. ءسىزدىڭ دە ءحالىڭىز مەنىكىندەي سياقتى، ويتكەنى تىلىڭىزدەن بال تامىپ تۇر...
- قازاقتىڭ اراسىندا تاريحتا سوپىلار كەزدەسكەن، بىراق تۇتاس ۇلت سوپىلىقتى ۇستانباعان. دوساي مىرزا، نەگە بۇكىل ۇلت سوپىلىق جولمەن جۇرگەندەي دالەلدەۋگە تىرىساسىزدار. ودان ەشتەڭە ونبەيتىنىن بىلە تۇرا، نەگە داۋ تۋعىزۋعا قۇمارسىزدار. ودان كەيىن ءابساتتار قاجى باسقاراتىن ءمۇفتياتتى جەككورۋدىڭ استارىندا نە بار، ايتساڭىز. تىپتەن سوڭعى كەزدە سوپىلىق حانافي مازحابىندا دەپ بۇرىن-سوڭدى ايتپاعان پىكىردى ايتىپ جۇرسىزدەر. وندا قمدب-نىڭ ەكى جىل بۇرىن سوپىلارعا ارناپ شىعارعان ءپاتۋاسى نە بولدى؟ جالپى، سول قمدب-نىڭ ءسىز ۇستانعان جولعا قاتىستى ءپاتۋاسىنا كەلىسەسىز بە؟
- تاريح ساحناسىنا قازاق بولمىسىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ شىعۋىنا نەگىزگى سەبەپ، يسلام ءدىنى ەكەندىگى بارشامىزعا ايان. يسلام ءدىنى قازاقتا سوپىلىق تانىم ارقىلى قالىپتاستى. نەلىكتەن سوپىلىق تانىم ارقىلى قالىپتاستى دەسەڭىز، سول داۋىرلەردە ءحىى-ءحىح سوپىلىق تانىم وتە ىقپالدى بولدى ءارى ۇستەم تانىم رەتىندە تاريحتان ورىن الدى. بۇل تۋرالى مەنىڭ «يسلامداعى ءدىني تانىم جانە ونىڭ دامۋ ساتىلارى» دەگەن ەڭبەگىمنەن وقۋىڭىزعا بولادى. تۇسىنۋگە جەڭىل بولۋ ءۇشىن سىزگە ءبىر انالوگيالىق قالىپتى ۇسىنايىن: بۇگىنگى زەرتتەۋلەرمەن تانىس بولساڭىز، فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ ينستيتۋتىندا ا.كوسيچەنكو دەگەن فيلوسوف، ءبىر ماقالاسىندا قازاقتاردىڭ 15 پايىزى عانا مۇسىلمان دەپتى. ولشەمى - جۇما نامازىنا باراتىنداردىڭ سانى قازاقتاردىڭ 15 پايىزىن قۇرايدى ەكەن. سىزشە، وسى پىكىرمەن كەلىسۋگە بولا ما? مەنىڭشە جوق. بىرىنشىدەن، حانافي مازحابى بويىنشا «امال مەن يمان» ءبىر ەمەس. ەكىنشىدەن، كۋلتۋرولوگيالىق، سوتسيولوگيالىق جانە ءدىن فەنومەنولوگياسى تۇرعىسىنان ءوزىن قازاقپىن دەگەندەردىڭ بارلىعى (مۇسىلمان) ناماز وقىسا دا، وقىماسا دا يسلام دىنىندە دەپ ەسەپتەيمىن. تۋرا سول سياقتى سوپىلىقتى ۇستانسا دا، ۇستانباسا دا سوپىلىق تانىم ول كەزدە باسىم، دومينانت بولاتىن. كەرەك دەسەڭىز، مۋتاكالليم سۋفي، مۋفاققيح سۋفي، حان سۋفي بولعانىمەن تۇرماي، قازاقتىڭ ءاربىر رۋى تولىعىمەن تۇتاستاي ءبىر شايحتىڭ مۋريتتەرى سانالاتىن. ءاربىر رۋدىڭ ءپىر تۇتاتىن ءوزىنىڭ قوجاسى مەن سۇلتانى بولدى. بۇل ءداستۇر وتكەن عاسىرعا دەيىن، ءتىپتى كەڭەستىك جۇيە كەزىندە دە ساقتالدى. بۇعان تاڭ قالىپ وتىرعان شىعارسىز، يا مەن دە تاڭ قالعانمىن. بىراق بۇل تاريح، بۇل تانىم، بۇل ءدىني تۇسىنىك. امال قانشا، سولاي. ال، بىراق وسى قۇبىلىس سوپىلىق فيلوسوفياسىنىڭ ۇستانىمى مەن تەورياسىنا ساي ما? جوق. بىراق، سولاي ەكەن دەپ تاريحتى داتتاپ، جوققا شىعارۋعا بولا ما? جوق، باۋىرىم، ودان ساباق الۋ شارت! مەن دالەلدەگەندە ءدىني تاريحىمىزدىڭ وسىنداي ەرەكشەلىگى بارىن ايتىپ ءجۇرمىن. مەنىڭ ىزدەگەنىم داۋ ەمەس، تاريحي شىندىق. ءبىزدىڭ مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدەگى نەگىزگى جەلى وسى سوپىلىق تانىم. مىسالى، ابايدى الايىق، سوپىلىقتى جوققا شىعارماعان، قايتا ول جولدىڭ اۋىرلىعىن ايتادى. بۇگىنگى سوپىمىن دەپ جۇرگەندەردى، جاپپاي تاريقاتقا كىرىپ جۇرگەندەردى سىنايدى. سونىمەن قاتار، سوپىلىقتىڭ ۇستانىمى بولىپ تابىلاتىن «ديدار تالاپ» ماسەلەسىن، الالاعان راس بولا ما? اقيقات بولسا، جالپىعا بىردەي بولسىن دەيدى. سونىمەن، اباي سوپى بولعان ەمەس دەيىك. ال، ەندى ارتىنا قالدىرعان مۇراسىن تالداپ كورىڭىزشى، سوپىلىق تانىم سىرەسىپ تۇر. سوپىلىق تانىمدى ەرەكشەلەيتىن ونىڭ تۇسىنىكتەرى، تانىمدىق نەگىزدەرى، ۇعىمدارى، ۇستانىمى مەن يدەيالارى. قاجەت دەپ تاپساڭىز، «قوجا احمەت ياساۋي دۇنيەتانىمى» دەگەن مونوگرافيامدا وسى ماسەلە تالدانعان، وقىرسىز. سوندىقتان بارلىق قىرىنا توقتالا المايمىن. ابايدىڭ «...وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يماني گۇل» دەگەنىنە توقتالايىن. كەزىندە ياسساۋي بابامىز يماندى تورتكە ءبولىپ ءتۇسىندىردى. ولار شاريعات ساتىسىنداعى يمانعا «يماني بوستان», تاريقات ساتىسىنداعى يمانعا «يماني گۇل»، ماعريفات ساتىسىنداعى يمانعا «يماني سىر»، حاقيقات ساتىسىنداعى يمانعا «يماني نۇر» دەپ انىقتاما بەردى. بۇل ادامنىڭ رۋحاني دارەجەسى مەن يماننىڭ كەمەلدەنۋ ساتىسىن كورسەتەدى. بۇل پايعامباردىڭ ارابتىڭ اجامنان ارتىقشىلىعى تاقۋالىعىندا دەگەن پىكىرىنە ساي تۇجىرىم بولاتىن. سەبەبى، ياسساۋيدەن بۇرىنعى «مۋرجيا» دەگەن اعىمنىڭ وكىلدەرى يماندى بولگەندە، يماني اراب، يماني اجام (پارسى), يماني اتراك» (تۇرىك) دەپ يماندى تەگىنە قاراي بولەتىن. بۇل - قۇرانعا دا، پايعامبار سۋننەتىنە دە ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن. ەڭ تومەنگى ساتىدا تۇركىنىڭ يمانى ەسەپتەلەتىن. حوش، اباي دا سول ياسساۋي بابامىزدىڭ يمان گۇل دارەجەسىن وزىنشە ءتۇسىندىرىپ وتىر. ءۇش ءسۇيۋ بۇل عاشىقتىق جولىنداعى سوپىلاردىڭ ۇستانىمى بولاتىن. يدەياسى - اللانىڭ ديدارى. سوپى اللايار، شايري فاريد بۇلار ابايدىڭ ەتالونى. ابايدى مۇرالارىنا قاراپ ناعىز سۋفي بولعان دەپ ايتۋعا بولا ما? ارينە! سوپىلىق اباي ءۇشىن الاتاۋدىڭ شىڭىنداي بولدى، ال سوپىلاردى سىنادى. جالعان سوپىلاردى ياسساۋي دە ولتىرە سىناعان.
سوپىلىق تاريقاتتار يسلام عىلىمىندا ەكىگە بولىنەدى: سۋنني جانە شي. سۋنني تاريقاتتاردىڭ نەگىزگىسى ون ەكى تاريقات. سولاردىڭ باسىندا تۇركىلەر اراسىندا ياسساۋيا تۇر. ياسساۋي تاريقاتى ارقىلى بۇل توپىراققا حانافي مازحابى ورنىقتى. سوپىلىق بولماعاندا شي بولىپ كەتەر مە ەدىك كىم ءبىلسىن. مەن مۇنى شيلەردى مۇقاتۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعام جوق. قازاقتاردىڭ سۋنني حانافي مازحابىندا بولۋىنىڭ باستى سەبەبى دە سوپىلىق تاريقاتتار. ال، ءسىز «سوپىلىق حانافي مازحابىندا دەپ بۇرىن-سوڭدى ايتپاعان پىكىردى ايتىپ ءجۇرسىز» دەيسىز. مەن زەرتتەپ جۇرگەن سالام وسى يسلام فيلوسوفياسى، ياسساۋي بولعاندىقتان ايتىپ وتىرمىن. قازاق مۇسىلماندىق تاريحى مەن ەرەكشەلىكتەرى نەگىزگى زەرتتەۋ اسپەكتىم بولعاندىقتان ايتىپ وتىرمىن. ءياسساۋيدىڭ حانافي مازحابى، ماتۋريدي اقيداسى نەگىزىندەگى تاريقات قۇرعاندىعىن، ديسسەرتاتسيالارىمدا، مونوگرافيالارىمدا تولىق دالەلدەنگەن. مەن بۇل تاقىرىپتى 18 جىل بويى زەرتتەپ كەلەمىن. ال، ءسىزدىڭ باسقا دەرەكتەرىڭىز بولسا، ايتىڭىز تانىسىپ كورەيىك.
ال، ەندى ءمۇفتياتتىڭ سوپىلىق تۋرالى ءپاتۋاسى «بيتكە وكپەلەپ تونىن وتقا جاققانداي» عانا اسەر قالدىردى. كەزىندە يراقتا حاراۋي دەگەن عۇلاما ايتقان ەكەن: «ەگەر سۋفي ءسوزى قۇراندا جوق دەسە، كەلىسۋگە بولادى، ال ەگەر سوپىلىق قۇراندا جوق دەسە، وندا ول ادام اداسىپ ءجۇر. سەبەبى، سوپىلىق يسلامنىڭ ءمانى، سوپىلىق تولىعىمەن مورال، احلاق، پايعامبارلىق مىنەز» دەپ. سول سياقتى ماسەلەگە «قۇراندا بار ما، جوق پا?» دەگەن سۇراق ارقىلى قارايتىن مۇفتياتقا نە دەۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە مۇنداي ۇستانىم ماتۋريديا مەتودىنا دا قايشى كەلەدى. ولاي بولسا، قۇراندا ناماز دا جوق، ورازا دا جوق، پايعامبار دا جوق... قۇراندا سالات بار، ساۋم بار، نابي بار، راسۋل بار. ماتۋريدي اقيداسى مەن ۇستانىمى بويىنشا ماسەلە قۇرانعا قايشى ەمەس پە? دەپ قارايدى. سوندىقتان قمدب-نىڭ سوپىلىق تۋرالى ءپاتۋاسىنىڭ تاريحي تۇرعىدان دا، تانىمدىق تۇرعىدان دا، حانافي شاريعاتى تۇرعىسىنان دا ۇكىمىنىڭ نەگىزى مەن تياناعى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. سوپىلىقتى سۋنني مازحاب ىشىندە تەك حانباليلەر عانا سىناعان، حانافيلەر قولداپ، قۋاتتاعان.
سوسىن باۋىرىم، سوپىلىق «مەنىڭ ۇستانعان» جولىم ەمەس. مەن سوپى ەمەس، سول جولدى زەرتتەپ جۇرگەن عالىممىن. بىراق، سوپى بولۋ ارمانىم. ياسساۋي بابامىز ايتپاقشى، بۇل جول جالپىعا بىردەي جول ەمەس. بۇل جول - تاڭداۋلىلاردىڭ جولى. بۇل جول - اللانىڭ نۇرىنا عاشىق بولعاندارعا عانا ارنالعان. سولار عانا بۇل جولدان ءناسىبىن الا الادى. ودان بۇرىن شاريعات ساتىسىنان جوعىن تاپپاي، كوڭىل دارياسىنداعى تىنشۋ بىتپەس، شەكسىز تولقىندارعا تىنىشتىق ىزدەگەندەر بۇل جولعا ءداتى شىداپ بارا الادى. كەۋدەسىندەگى شىڭعىرىپ تۇرعان مەنمەندىكتى ەزىپ، توپىراق بولۋ ءۇشىن بارادى. ال مەن بولسام، پەندەشىلىگىم باسىم، ول جولعا نە بەتىممەن بارامىن. مەنىڭ قازىرگى حالىمدە شاريعات ساتىسىمەن-اق قاناعات تۇتامىن. سوندىقتان ءياسساۋيدى دارىپتەگەندە، بار قازاق سوپىلىق جولمەن ءجۇرسىن دەگەن ماقساتپەن ەمەس، تاريحىن ءبىلسىن، ياسساۋيگە ۇقساپ باقسىن دەگەن نيەت.
ال، ەندى جالپى سوپىلار ءمۇۋفياتتى نەگە سىنايدى? بۇل جاعىنان ماعان بەلگىلى تانىمدىق، پسيحولوگيالىق ادىستەمەلىك ايىرماشىلىق بار. قالعانىن مۋفتيات ءوزى ويلانسىن. جەكە ءوز باسىم، ءابساتتار دەربىسالى ء(دارۋىش ءالي سوپىلىق تانىمنىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرعان جوق پا) اعامىزدى جەك كورمەيمىن، عالىم ادام، ءمۇفتي رەتىندە سىيلايمىن، قۇرمەتتەيمىن. ول كىسى قاربالاس مۇفتيلىك قىزمەتتە جۇرسە دە، زەرتتەۋلەردەن قول ۇزگەن ەمەس، ياعني، عىلىمعا ادالدىعىمەن تاريحتا قالاتىن، قازاق رۋحانياتىندا دا ءمۇفتي رەتىندە وزىندىك ورنى بار تۇلعا ەكەندىگىن مويىندايمىن. بىراق، بۇل دەگەن ءسوز ءمۋفتيدى سىناماۋ دەگەن ماعىناعا كەلمەيدى. ءبىر-ەكى رەت ءمۇفتيدى سىناعانىمدى بىلەمىن. كەيىنگىسى وسىدان 2 اي بۇرىن فيلوسوفيا ينستيتۋتىندا بۇگىنگى ءدىني احۋالعا قاتىستى كونفەرەتسيا بولعان، سوندا ايتىلدى. وسىدان ەكى جىل بۇرىن مۇفتيمەن تۇركىستاندا داستارحانداس بولىپ قالدىم. داستارحان باسىندا س.پىراليەۆ، اباي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ۋ. بيشيمباەۆ، قازىرگى ءماجىلىس دەپۋتاتى، رايىمبەرديەۆ، ياسساۋي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۆيتسە پرەزيدەنتى جانە ەكس-يمام ا. تولەگەنوۆ تە بار. س. پىراليەۆ سۇحبات بارىسىندا مۇفتيدەن: «ءبىز حانافي جولىمەن جۇرەمىز بە، جوق الدە ياسساۋي جولىمەن بە؟» دەپ سۇرادى. ءمۇفتي: «جوق، ءبىز حانافي جولىمەن جۇرەمىز» دەپ قويىپ قالدى، ار جاعىن تۇسىندىرگەن دە جوق. مەن جاسىمنىڭ كىشىلىگىن ەسىمە الىپ، ونىڭ ۇستىنە ءمۇفتيدى جۇرتتىڭ الدىندا ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرمايىن، كەيىن وزىنە جەكە ايتارمىن دەگەن ويمەن «ءتىلىمدى تىستەپ وتىردىم». بىراق ول ارەكەتىم ۇزاققا سوزىلمادى. سەبەبى، سول كەزدە ەكس-يمام، دۇمشە مولدا اسىلبەك تولەگەنوۆ، سوپىلىقتى قۇرانعا جات، يسلامعا جات اعىم، ءبىر مادەنيەت رەتىندە تانىتىپ، سوزگە ارالاسا بەردى. شىدامنىڭ دا شەگى بار، مەن دە دۇرسە قويا بەردىم. جالپى، بۇل جەردە ءمۇفتي س. پىراليەۆكە «ەكەۋى دە ءبىر جول» دەۋى كەرەك ەدى. ايتپادى. ءبىلىمى جەتپەدى مە? جوق الدە، باسقا دا قىسىم بولدى ما? ول جاعى تۇسىنىكسىز. ءمۇفتي سيپاتىمەن بولماسا دا، عالىم سيپاتىمەن شىندىقتى ايتۋ كەرەك ەدى. وسى سۇحباتتى فيلوسوفتارعا ءدىني احۋالدى تالداۋ كەزىندە الماتىدا ايتىپ بەردىم. سول ءمۇفتيدىڭ قۇلاعىنا جەتكەن بولۋ كەرەك. مەنىڭ دەرتىم باسقادا، مەن ەشكىمدى جەك كورىپ نەمەسە كورە الماعانىمنان ەمەس، ءدىني ماسەلەدە، مۇمكىندىگىنشە ەلگە اقيقاتتى ايتقاندى قالايمىن. بىلسە ءبىر باسقا، بىلمەسە، بىلمەدىم دەسە، ەكى ەسە ساۋاپ الادى. يسلامدا بىلمەگەن ايىپ ەمەس، بىلۋگە ۇمتىلماعان ايىپ. قايتا ءمۇفتي وسى ويىمدى وقىپ، سىننان قورىتىندى شىعارادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. يسلام تاريحىندا «رادديالار»، ياعني، ءوزارا سىن، ءدىني عىلىمداردىڭ جاندانۋىنا سەبەپ بولعانىن، ءابساتتار اعام جاقسى ءبىلۋى ءتيىس.
- دوسەكە ينتەرنەت-كونفەرەنتسياعا شىعىپ، وقىرمانعا اشىق سۇقبات بەرىپ جاتقانىڭىزعا راحمەت. مەنىڭ سىزگە قويار سۇراقتارىم:
ياسساۋي تۋرالى جازعان مونوگرافياڭىزدىڭ العاشقى تاراۋىندا يسلامعا دەيىنگى تۇركىلەردىڭ ءدىني سەنىمى ءسوز بولادى. مەن العاشقىدا مۇنى تۇسىنبەگەن ەدىم. سوڭعى ۋاقىتتا وسى ماسەلەگە ءجىتى نازار اۋدارىپ ءجۇرمىن. جالپى، قۇندىلىق اتاۋلىنىڭ قاينار كوزى ءدىن ەكەنى تۇسىنىكتى. يسلام كەلمەي تۇرىپ تا تۇركىلەردە ار-ۇجدان، ادەپ، يبالىق، يناباتتىلىق، ت.ب. مورالدىق قۇندىلىقتار بولعان. البەتتە، مۇنىڭ ءبارى ءبىر ۋاقىتتارى تۇركىلەرگە دە پايعامبار كەلگەنىن ايگىلەيدى. ونى فولكلورلىق دەرەكتەرگە قاراپ، كەيدە وزعان (وعىز), كەيدە جىلاۋىق پايعامبار،كەيدە قازىعۇرت بابا، كەيدە قورقىت دەپ ءجۇرمىز. قالاي بولعاندا دا يسلامدى تۇركىلەردىڭ جاتسىنباي قابىلداۋىنىڭ استارىندا تەرەڭ ءبىر ۇندەستىكتىڭ جاتقانى انىق. مونوگرافياڭىزدا ەكى ەسكى مادەنيەت پەن جاڭا ءدىننىڭ ترانسفورماتسيالىق قاتىناستا بولعانىن اشۋعا تىرىسقانسىز. دەگەنمەن، ءبىر قايناۋى كەم سياقتى. ياعني، ماسەلە تولىق اشىلماعان ءتارىزدى. بۇعان دەرەكتەر ازدىق ەتتى مە، جوق الدە باسقا ءبىر سىرى بار ما؟
- وتە دۇرىس اڭعارعانسىڭ، راحمەت. دەرەكتىك نەگىزدەر جەتپەدى. يسلامنان بۇرىنعى ءدىنىمىز تۋرالى تاريحي زەرتتەۋلەر مەن دەرەكتەر ساناۋلى-اق. تۇركىلىك دۇنيەتانىمدى قۇراپ تۇرعان ۇعىمدىق كومپونەنتتەر نەگىزىندە ءتاڭىر، ادام جانە الەم تۋرالى تۇسىنىكتەردى شىعاردىم دا ولاردى تاريحي كەڭىستىككە وتىرتۋعا مۇمكىندىك بولمادى. بىراق ءدىن فەنومەنولوگياسى تۇرعىسىنان، ەكى ءدىن اراسىنداعى ۇقساستىقتار مەن مازمۇندىق ايىرماشىلىقتاردى كورسەتۋمەن شەكتەلدىم. ءدىن فەنومەنولوگياسى تۇرعىسىنان قاراعاندا، پايعامبارلىق ينستيتۋتتىڭ ءمانى مەن تابيعاتىن سالىستىرىپ كورسەڭىز، تۇركىلەردىڭ دە ءوز پايعامبارى بولعاندىعى تۇسىنىكتى. كەزىندە اڭىزداردى الىپ گەرمەنەۆتيكالىق تۇسىندىرمە جاساۋعا ۋاقىت تىعىز بولدى. ەندى قازىر قايتا سارالاپ جاتىرمىن.
- ياساۋي جونىندە جازىلعان ەڭبەك - قازاقتىڭ پەشەنەسىندەگى سوڭعى ەلۋ جىلدا جازىلعان 10 ءىرى ەڭبەكتىڭ ءبىرى دەۋگە تولىق نەگىز بار. اسىرەسە، ماعان قازاقتىڭ سال-سەرىلىك ءداستۇرى مەن سوپىلىقتاعى سايرۋ-سۋلۋك ماقامىن سالىستارعانىڭىز قاتتى ۇنادى. راس، سال-سەرىلىك كەرۋەننىڭ باسىنا اسان قايعى، بۇقار، دۋلات، ابايلاردى قوياتىن بولساق، بۇل ءداستۇردىڭ سوپىلىق ىلىممەن ساباقتاسىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. دەسەك تە، بۇل تۇجىرىمعا تەرەڭ ىزدەنىستىڭ ناتيجەسىندە كەلدىڭىز بە، الدە ويلاماعان جەردەن (مىسالى، تەرميندەردىڭ ۇقساستىعى) نەمەسە شابىتپەن ورتاعا شىقتى ما؟
- جالپى مونوگرافيا - فيلوسوفيالىق تالداۋلارعا قۇرىلعان. بۇل تالداۋدىڭ ەرەكشەلىگى ونىڭ دۇنيەتانىمدىق قاباتتاردىڭ ءمانى مەن فورماسىن انىقتاۋدان باستالادى. سوسىن ونىڭ ىشىندەگى قۇراۋشى كومپونەنتتەردى سارالايسىڭ. سوسىن قۇبىلىس، ءمان، الەم، كەڭىستىك، ۇستانىم تەوريا بارلىعى يدەيانى انىقتايدى. ودان كەيىن قولداعى دەرەكتەردى سوعان قاراي جىكتەيسىڭ. وسى مەتولوگيالىق جۇيەم. ارينە، ول الەمگە كىرۋ ءۇشىن دە شابىت كەرەك قوي. سوندا عانا ءلاززات الاسىڭ...
- ەسكى دەرەكتەرگە (مىسالى، ف.كوپىرۇلى) كوز جۇگىرتەتىن بولساق، ياسساۋي تاريحاتىنىڭ سيلسيلاسى ۇزىلگەندىگى ايتىلادى. دەگەنمەن، 19 عاسىردا فەرعانا جازىعىندا شاشتى يشاندار دەگەن اتپەن ياسساۋي تاريحاتىنىڭ قايتا كورىنىس بەرگەنىن كەزىندە بەننيگسون جازىپ قالدىردى. مۋمينوۆ پەن بابادجانوۆ تا اندىجانعا بارىپ، ءياساۋيدىڭ ءمورىن ۇستاعان سوپىلاردى كورىپ قايتقانىن جازدى ۋاقىتىسىندا. ايتسە دە، بۇل دەرەكتەردىڭ ءوزى تاريحاتتىڭ ولمەگەنىنە تولىق دالەل ەمەس. مەنىڭشە، ياسساۋي تاريحاتىنىڭ سيلسيلاسى ۇزىلگەنىمەن، بىراق، قاۋىمداستىقتىڭ قۇندىلىقتارى، جالپى، قازاق حالقىنىڭ ءدىني قۇندىلىعىنا اينالىپ كەتكەن سياقتى. وسى تۇرعىدان العاندا، ياسساۋي تاريحاتىن تىرىلتەمىن دەپ اۋرەلەنگەنشە، سول مادەنيەتتى، قۇندىلىقتى تىرىلتكەن ءجون ءتارىزدى. وسىلاي ەتسەك قانا ءداستۇرلى جولىمىزدى امان ساقتاي الاتىن سياقتىمىز. بۇعان نە دەيسىز؟
قۇرمەتپەن مۇحان يساحان
- وسىعان ۇقساس سۇراققا جوعارىدا جاۋاپ بەردىم. قازاق مەملەكەتى تۇرعاندا، ياسساۋي كەسەنەسى وسى ايبىنىمەن تۇرعاندا، ياسساۋي ءىلىمى مەن مادەنيەتى ولمەيدى. قانشا جەل، داۋىل سوقسا دا. بۇل جول ۇستانىمى، پسيحوتەحنيكاسى، يدەياسى تۇرعىسىنان جانداندى دەپ ەسەپتەيمىن. ال، دامۋ جاعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە. قازاق قوعامىندا سوپىلىقتىڭ ەكىنشى ساتىسى تۇلەپ شىعادى. ترانسفورماتسيالانىپ، دامۋعا مۇمكىندىگى بار. ول ءۇشىن ءبىلىم جانە ءبىلىم، تانىمدىق دەڭگەي شارت. قازىرگى سوپىلار وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن تولىق تۇسىنگەندە عىلىمنىڭ، قوعامنىڭ تالاپتارىن ەسكەرىپ وتىراتىن بولادى دەپ سەنەمىن. سوپىلىقتا اللا، الەم جانە ادام اراسىندا ۇندەستىك شارت ەكەندىگىن بىلەسىڭ.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
