اقيقاتتان الىستامايىق!

ءماشھۇر ءجۇسىپ تاعدىرىن بۇرمالاۋ ۇلكەن كۇنا!

سوڭىنا مول مۇرا قالدىرعان، قازاقتىڭ شەجىرەسى مەن اڭىز اڭگىمەلەرىن، تاريحىن تارقاتقان عۇلاما، قازاقتىڭ دانا اقىنى، اۋليەسى، كورىپكەلى بولعان، تاعدىرى سان الۋان، تىلسىم دۇنيەنىڭ ءبىز بىلمەيتىن سىرىن اڭعارعان ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىزدىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە جانازاسىن وقىتىپ، زيراتىن سالدىرعانى جونىندە قازىرگى كەزدە ينتەرنەت بەتىندە نەشە ءتۇرلى، ءجون-جوسىقسىز، باسى دۇرىس باستالىپ، اياعى قيسىنسىز اياقتالاتىن اڭگىمەلەر تاراپ ءجۇر.

بىرەۋلەر: «ءماشھۇر ءجۇسىپ زيراتىن 1921 جىلى ءوزى قايتىس بولاردان 10 جىل بۇرىن دايىنداتىپتى، اسىن دا 10 جىل بۇرىن بەرگىزگەن-مىس»، دەپ بۇرمالاپ ايتىپ ءجۇر. ەكىنشىلەرى: «دەنەسىن وتىرعىزىپ جەرلەپتى»، دەسە، تاعى بىرەۋلەرى: «جانازاسىن كەلىنى شىعارىپتى»، دەيدى.

وسىنداي ويدان شىعارىلعان، مۇلدەم كەرەعار پىكىر، قيسىنسىز، دەرەكسىز ايتىلعانداردى كورىپ، وقي تۇرا ۇرپاعى رەتىندە ۇندەمەي قالۋدى وزىمە ار ساناپ، ناقتى بىلگەندەرىمدى ورتاعا سالۋدى ءجون كوردىم. سايىپ كەلگەندە شىندىعى تومەندەگىدەي.

ءماشھۇر  بابامىزدىڭ قانداي ادام بولعانىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. اقىن، شەجىرەشى، فولكلوريست، فيلوسوف، تاريحشى، عالىم. ول كىسى 1858 جىلى باياناۋىل اۋدانىنىڭ قىزىلتاۋ دەگەن جەرىندە (باياناۋىلدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعىندا 70 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا ورنالاسقان قازىرگى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ  اتىنداعى اۋىل) تۋعان. قايتىس بولىپ جەرلەنگەن مەكەنى باياناۋىلدىڭ كۇنباتىس جاعىندا، 80 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان ەسكەلدى دەگەن جەر. زيراتىن قالاي سالدىرتقانىن ءوز كوزىمەن كورگەن، 14 جاسىنا دەيىن ءماشھۇر اتاسىنىڭ تاربيەسىندە بولعان نەمەرەسى تولەۋباي، مەنىڭ اكەم بىلاي دەپ جازادى:

1929 جىلى مəشەكەڭ زيراتىن سالدىرۋىن قولعا العىزادى. جالعىزتوبە دەگەن توبەنى بەلگىلەپ، جەرىن قازدىردى، ارتىنان قالاتتى. ەكى بولمەنى ءۇي رەتىندە قالاتىپ شىقتى. توبەسى əينەك، تەرەزەسى ءتور ءۇي بولاتىن جاتاتىن جەرىن كەڭ قازدىرىپ، ىشىنەن ىرگەلەرىن جالاڭ قاباعى جەر بەتىنە شەيىن قارا كىرپىشتەن قالاتتى.

ىرگەدەن توپىراق تۇسپەس ەتىپ، وسىنىڭ ءبəرىن بۇكىل ەلى بولىپ، جابىلىپ ءبىتىردى. اقيرەك، تالپاق جاق – تالاستان ەكى قالاۋشى كەلدى. Əكەسىنىڭ اتتارى ەسىمدە جوق. ءبىرىنىڭ اتى ولجابەك، رۋى - تۇلپار، ەكىنشىسىنىڭ اتى سəرسەمباي. نەگىزى تالاس رۋىنان بولۋ كەرەك. بۇل كىسىلەر əدەيى وزدەرى كەلىپ قالاستى. جەرىن قازعان ادامدار: ۇلكەن نەمەرەسى - شاراپيۇلى باپ، ىسقاقۇلى بازارقان، دۇسجان، سابىرۇلى جانىس، شاتاۇلى ءƏيتىم، ءجۇسىپۇلى شادىم، ماعۇزىمۇلى حاميت، باسقا دا جىگىتتەر بولعان ەدى. بۇلار مəشەكەڭنىڭ بارلىق جۇمىسىنا ەرەن ەڭبەك كورسەتكەن ءوزىنىڭ ناعىز وڭ قولى بولعاندار.

ءبىر باس قوسۋدا ءبىر اقساقال: مəشەكەڭ زيراتىن سالعىزىپ جاتىر دەگەندى ەستىپ، بۇكىل ەل دۇركىرەدى. بايقايمىز زيراتىڭىز ءۇي تۇرىندە سالىنىپ ءبىتتى. بۇل ىسىڭىزگە قايىرلى بولسىن ايتامىز، دەيدى.

مəشەكەڭ: وي، اللا-اي، ساقتاي كور، ماعان ءبىر توبەنىڭ باسىن كوپسىندىڭدەر مە، دەپ قارق-قارق كۇلمەسى بار ما؟ ءمəشھۇر باياعىدا:

جەتپىس ۇشكە كەلگەنشە،
بالتالاساڭ دا ولمەيمىن.
جەتپىس ۇشتەن ارى قاراي
التىن ۇيگە سالىپ اسىراتساڭ دا بارمايمىن، دەگەن جوق پا، دەدى. سول جەتپىس ءۇش جاقىنداپ قالعان جوق پا، دەدى. بۇرىنعىلار ايتقان ەكەن: «جاقسىنىڭ اتتان جىعىلعانى دا جاقسى»، دەپ. وسىنداي سوزدەرى ەسىمىزدە ساقتالىپ قالعان ەدى.

ءƏلى ەسىمدە، قۇسايىننىڭ مəلىگى پار تۇيەمەن ۇلكەن بالاسى قالماي ۇيىنەن بىرنەشە بولمەلى ۇزىن سارى «شكافىن» əكەلدى. بۇعان كورگەندەر تاڭ قالدى. سودان ءتور ۇيىنە وڭتۇستىك قابىرعاسىنا اپارىپ ورناتقىزدى. سويتسە ءوزىنىڭ پارسى ءتىلدى كىتاپتارىن، بۇركىتىنىڭ توماعاسى مەن بالاقباۋىن، يتەلگىسىنىڭ بالاقباۋى مەن توماعاسىن، دويبىسىن، ناسىباي ۇككىش شوقپارىن، وسىلاردى قويعىزۋ ەكەن.

پار اتىنىڭ سايمانىن، سارت ەر-توقىمىن، وسىلاردى باسىنا قويعىزۋ ەكەن. ەسىگىنىڭ بوساعاسىنا 41 كəرىجىلىكتى ءىلدىرىپ قويعىزدى. بۇلارىن ءوزى قايتىس بولعان سوڭ ايتقانى بويىنشا ءبəرىن ورىن-ورنىنا شاراپي اپارىپ قويدى. وڭگە زاتتارى كيىز ءۇي، ءۇي جيھازدارى، توسەك ورنى، كيىم-كەشەكتەرى، جازبا مۇرالارى، كىتاپتارى، ات-ارباسى، ءبəرىن شاراپيگە قالدىردى. بۇلارىنا ءسوز ايتقان جوق.

1931 جىلى دۇنيەدەن قايتقان سوڭ، قاعاز كىتاپتارىنىڭ اراسىنان ۇلكەن قاعاز شايدىڭ بىرجاعىنا قاۋىرسىن قالاممەن باتتيتىپ جازعان قاعازى تابىلدى. وندا: مەنىڭ توسەكتەرىم كەڭ بولسىن دەگەن ەكەن، سودان ەكى بولمەلى ءۇي سالدىردىم، دەپتى.

بۇل وي بىلاي ايتىلعان.

«بىرەۋ كولىگى جۇرە الماي كەلەدى، بىرەۋ جاياۋ شارشاپ كەلەدى، بىرەۋ بوراندا اداسىپ جۇرەدى. سوندا باسىما كەلىپ پانالاپ، امان اتتانىپ، «بۇگىن مəشھۇرگە تۇنەپ شىقتىم»، دەپ ءۇش رەت قۇدايعا راحمەت ايتسا ماعان وسى جەتەدى، دەپتى. «قۇران وقىپ əۋرە بولماي-اق»، دەپتى. بۇل جازعان قاعازىنان 1936 جىلى شاراپي قايتىس بولعاننان كەيىن بəيبىشەسى زەينەپ ايىرىلىپ قالعان كورىنەدى. بۇنى زەكەڭ ءوزى اندا-مۇندا كوشىپ جۇرگەندە ايىرىلىپ قالدىم عوي، دەدى . «اقيقات» كىتابى. «دايك – پرەسس»، 2019 جىل، 285-286 بەتتەر.

تاعى ءبىر دەرەك، تولەۋباي مەن قوناقتان كەيىن تۋعان كەنجە نەمەرەسى كوپەەۆ سۇيىندىكتىڭ جازباسىندا بابامىز 1929 جىلى جاتار ورنىن دايىنداتۋدى قولعا الادى. ۇلكەن كەلىنى زەينەپتىڭ دۇسجان دەگەن ىنىسىنە قازدىرىپ، ءوزى ۇنەمى باسىندا وتىرادى. ەنىن، ۇزىندىعىن، بيىكتىگىن ەكى جارىم كەز ەتىپ الدىرادى دا، ول بىتكەڭ سوڭ، كوڭىلى الدە بىردەڭەگە داۋالاماعانداي تاعى دا ءبىراز تەرەڭدەتۋ كەرەكتىگىن ايتادى. كۇندەگى ادەتىنشە، ەرتەڭگىلىك تاعى دا باسىنا كەلىپ وتىرادى دا، دۇعا ەتەدى. بۇل كەز دۇسجان بىرىڭعاي قيىرشىق تاستى جەر ءۇيىندىسىنىڭ استىنان تۇتاسقان ءبىر اق كۇلگىن ءتۇستى تاستىڭ بەلگى بەرە باستاعانىن بايقايدى. سويتەدى دە:

– موللەكە، مىنا جەردىڭ تاسىنىڭ ءتۇسى وزگەرە باستادى، ءارى تۇتاس جاتقانعا ۇقسايدى، ەندى نە ىستەيىن، بولەكتەپ ۋاقتايىن با، - دەپ جوعارىعا قارايدى.

– جوق، دۇسجان. مەنىڭ دە كۇتكەنىم سول بولسا كەرەك. سىندىرماي تۇتاس ال  دا جوعارىعا شىعار، - دەپ تاعى دۇعا وقيدى. بيىكتىگى ءبىر جارىم، ەنى ءبىر كەزگە تاياۋ، قالىڭدىعى 20-30 سانتيمەتر بۇل تاستى اتى-ءجونىن جازىپ، باسىنا بەلگى ەتىپ قويعىزعان ەكەن كوزى تىرىسىندە. سول تاستىڭ قالدىعى ءالى ساقتاۋلى. ال، زيرات ءۇيىن ەكى بولمەلى ەتىپ سالدىرعان. تورگى بولمەسىنە ءوزىن اشىق قويۋدى وتىنەدى. اۋىزعى بولمەگە ىدىس-اياق، ءتور بولمەگە كىتاپ-قۇراندارىن، ەر-سايمان، كىلەم، ۇككىش ت.ب. پايدالانعان زاتتارىن تۇگەل قويعىزادى. ناسىباي شاقشاسىنا ءاردايىم دايىن ناسىبايدى تولتىرىپ كەتىپ وتىرۋدى وسيەت ەتەدى.

- قىسى بار، جازى بار، ءارى-بەرى وتكەن جولاۋشىلار كەلىپ تۇنەپ قالسا، بارلىق مۇلكىمدى پايدالانسىن. بىراق جۋىپ-تازالاپ قايىرا ورىن-ورنىنا قويىپ كەتەتىن بولسىن. قورىقپاسىن، مەن كوردەن تۇرىپ ەشكىمگە دە باس سالمايمىن، - دەپ تاپسىرادى. بۇل جەردە ءماشھۇر:

– مەن ولگەننەن كەيىن قىرىق جىلعا دەيىن دەنەم بۇزىلمايدى. ءتىرى ادام كوزى كورەدى، سەرت ەتەم. تەك جازدىڭ ىستىق ايلارى اقىرەتىمدى ايىرباستاپ وتىرىڭدار، قىستا كەرەگى جوق. سوندا كوزدەرىڭ جەتەتىن بولادى، - دەپ ۇلكەن بالاسى شاراپيدەنگە شىراقشىلىقتى وسيەت ەتەدى.

ءسويتىپ، ءماشھۇر 1931 جىلدىڭ كۇز ايىنىڭ اياق كەزىندە دۇنيە سالدى. ودان بۇرىن تىرىسىندە وزىنە-ءوزى دۇعا وقىتقىزعان.

«كوپەيۇلى جۇسىپكە قۇداي راحمەت ايلاسىن»، - دەپ، ساق-ساق كۇلەدى ەكەن دە: «ماعان كەلىپ باتا جاساماق تۇگىلى اركىمنىڭ باسىنا تۋار «تۇرىمتاي تۇسىنا» زامان بولادى. مەن كورمەيمىن، سەندەر كورەسىڭدەر، كورەسىزدەر دە كونەسىزدەر»، - دەيدى ەكەن. بۇل قازاق ەلىنە 1923 جىلعى دۇربەلەڭ بولىپ باستالىپ، 1931-1932 جىلعى ادام قىرعىنىمەن، اشتىقپەن اياقتالعان كەزى ەدى عوي. 1952 جىلى كورىن اقتارىپ، ءۇيىن تالقانداپ بۇزىپ تاستاعانعا دەيىن ءماشھۇردىڭ دەنەسى بۇزىلمادى. ونى كەزىندە كوزبەن كورگەن ادامدار كوپ بولدى. 1946 جىلى ءسابيت مۇقانوۆ تا زيرات باسىنا بارىپ، ىشىنە تۇسكەن ەدى. مەن دە 1950 جىلدىڭ جازىندا ىشىنە ءتۇسىپ، دەنەسىن سيپاعان ەدىم. سوندا، جاداعاي جەردە جاتسا دا، ءبىر ءتۇرلى حوش ءيىس شىعىپ تۇردى. ەشبىر قۇرت-قۇمىرسقانىڭ، جابىق كوردى دە جايلاپ الاتىن ساسىق كۇزەن، تىشقاننىڭ ءىزى بىلىنبەدى. ءماشھۇر دۇنيە سالىپ كەتكەننەن كەيىن دە ۇنەمى ۇكىمەت نازارىندا بولدى. ونىڭ مۇردەسىنىڭ بۇزىلماي ساقتالىپ جاتۋى «شەت ەلمەن بايلانىسى بارعا» جاتقىزىلىپ، ۇلكەن كەلىنى زەينەپ ءتورت جىلداي ۇنەمى جاۋاپ ۇستىندە بولعان. بۇل كەزدە ۇلكەن بالاسى شاراپيدەن دۇنيە سالعان (1936) بولاتىن.

كەلىنى زەينەپ: «ءتىرى كەزىندەگىسىندەي ارۋلاعاندا دارەت سۋىن بەرىپ تۇرۋدى عانا ماعان تاپسىردى. باسقا نارسەسىن بىلمەيمىن، بالالارىنا ايتقان بوتەن ءسوزى جوق»، – دەپ وتىراتىن. جالعىز-اق مۇريتتەرىن ءبىر جۇما بۇرىن شاقىرتىپ الىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرىپ، اۋىرماي-سىرقاماي دۇنيەدەن وتكەن.

«قۇداي الامىن دەپ وتىر، شاراپيدەن مەن زەينەپ بەرمەيمىن دەپ وتىر»، – دەپ كۇلەدى ەكەن دە، دۇعا قىلدىرادى ەكەن. «ءماشھۇر-ءجۇسىپ ءومىرى» كوپەەۆ س.ش. «ەكو» عوف باسپاسى، 19-20 بەتتەر.

ماشەكەننىڭ قالاي جەرلەنىپ نار اعاش توسەكتە قالاي جاتقانىن، بەلگىلى حالىق جازۋشىسى ديحان ابىلەۆ تومەندەگىدەي ەسكە الادى.

تاڭەرتەڭ داستارقان باسىندا، شəي ۇستىندە شاراپي اعاعا:

– Əۋەلى مəشەكەڭ زيراتىنا-ماۆزولەيىنە بارىپ، جاتقان ءجəيىن كورىپ كەلسەم، - دەپ ەدىم: «مۇنىڭ بىلگەندىك!» – دەدى شاراپي اعا.

زيرات وسى ءۇيدىڭ وڭتۇستىگىندەگى ءدوڭ ۇستىندە بولاتىن. اۋىز ۇيرەنگەن ءسوز بولعاسىن زيرات دەيمىز عوي، əيتپەسە، ءۇستى ەكى بولمەلى كىرپىش ءۇي، استى مəشەكەڭنىڭ دەنەسى جاتقان كەڭ ساراي – ماۆزولەي! اۋىز بولمەدە – قازاندىق. ساماۋرىن، شəينەك، شەلەك، وجاۋ، تəرەلكە-قاسىقتارعا دەيىن، ءتور بولمەدە – دوڭگەلەك ستول، كىتاپ، جəيما توسەنىش. بوساعا جاق بۇرىشتا ناسىباي ۇككىش، شوقپار، ۇستەل ۇستىندە ءمۇيىزدى قارا شاقشا جاتىر.

– بۇلاردىڭ ءبəرى مولدا اتامنىڭ ءوز ايتۋىنشا وسىلاي قويىلدى، – دەدى شاراپي اعا.

– دەنە؟... – دەدىم ءۇنىم əرەڭ شىعىپ.

– دەنە... تاپ ءتور بولمەنىڭ استى ەسىڭدە شىعار، بىلتىر جازدا مولدا اتاما ءبىر «باتا وقىر» ۇستىنە كەلگەن ەدىڭ عوي. سوندا مولدا اتام ءبəرىمىزدى ءوزى باستاپ كەلىپ، ءوزى قازدىرىپ جاتقان استىڭعى قاباتتاعى «بولاشاق مəڭگىلىك مەكەنجايىم بۇل»، دەپ كورسەتىپ، سىلق-سىلق كۇلگەن ەدى عوي... ەسىڭدە مە؟

– يə! ەسىمدە.

شاراپي اعا ەندى كىدىرمەي ەدەننىڭ كىرەر-شىعار قاقپاق ەسىگىن اشىپ، استىڭعى بولمەگە – مəشەكەڭە باستادى. بولمەنىڭ باتىس ىرگەسىن الا ءبىرجارىم مەترگە جۋىق بيىك نار اعاش توسەك ۇستىندە – ۇستىنە اق جابىلعان مəشەكەڭ. قايران جارىقتىق، مəشەكەڭ جاقسى ءبىر ءتۇس كورىپ ۇيىقتاپ جاتقانعا ۇقسايدى. ءپىشىنى، كەسكىن-كەلبەتى ءتىرى كۇنىندەگىسىندەي سىمباتتى. جۇزىنە كوپ ءۇڭىلىپ، ەدəۋىر تۇرىپ قالعان ەكەم. «اقيقات» كىتابى. «دايك – پرەسس» 2019 جىل 203 بەت.

ال ەندى جانازاسىن كەلىنى زەينەپ شىعارىپتى، دەپ ايتىپ جۇرگەندەردىكى دە وتىرىك، جانازاسىن دوسى ءارى زامانداسى ءابايىلدا قاجىعا شىعارتقان. ءابايىلدا قاجى ماشەكەڭ دوسىنىڭ مۇنىسىنا تاڭ قالىپ: «ماشەكە، ءتىرى ادامعا جانازا شىعارتقاندى ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرمىن، مىناۋىڭىز ادام بالاسىنىڭ تاريحىندا بولماعان نارسە جانە شاريعاتتا دا جوق، مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ بالا-شاعاڭىز، ەل-جۇرتىڭىز بار عوي، ەندىگى جىلى ءوزىڭىز ايتقان ۋاقىتىڭىزدا دۇنيەدەن وتكەنىڭىزدە جانازاڭىزدى شىعارمايمىز با، اسىڭىزدى ەل بوپ بەرمەيمىز بە؟»، - دەيدى.

سوندا ماشەكەڭ: «ەي، ابەكە، مەن مۇنى ەرىككەننەن جاساپ وتىرعان جوقپىن، ەندىگى جىلى الاپات اشتىق كەلە جاتىر، سوندا ۇرەرگە يتتەرىڭ، سىعارعا بيتتەرىڭ قالمايدى، جاعدايىم بارىندا ەل-جۇرتىممەن دۇرىستاپ قوشتاسىپ، جانازامدى شىعارعاندارىڭدى ناقتى ءوز كوزىممەن كورىپ، اسىمدى بەرىپ كەتەيىن دەپ وتىرمىن، ەندىگى جىلى مەن دۇنيەدەن وتكەندە جانازاما كەلە المايتىن جاعداي بولادى»، - دەگەن ەكەن.

«كەلىنى زەينەپكە:«مەن كوز جۇمعاننان كەيىن قانداي جوقتاۋ ايتىپ جىلايسىڭ ماعان»، - دەپ ساۋال قويادى ەكەن.

سوندا كەلىنى: اۋەدە ۇشار لاشىن،
لاشىن جايار قۇلاشىن،
اتامدى العان قۇدايدىڭ،
كەلىنى مەندەي جىلاسىن، - دەپ، كەلىنى كوزىنە جاس العاندا ءماشھۇر قارق-قارق كۇلەدى ەكەن». «ءماشھۇر-ءجۇسىپ ءومىرى» كوپەەۆ س.ش.«ەكو»عوف باسپاسى،49-بەت.

ءماشھۇر بابامىزدىڭ زيراتىنا بالا كەزىندە بىرنەشە رەت بارىپ قالاي جاتقانىن ءوز كوزىمەن كورگەن بەلگىلى جۋرناليست، ەكىباستۇز قالاسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى قاڭتارباەۆ امانگەلدى اعامىزدىڭ ەستەلىگىن كەلتىرەيىك.

1949 جىلى ما ەكەن، الدە 1950 جىلى ما ەكەن، ول كەزدە 6-7 جاسار بالامىن عوي، ناق قاي جىلى ەكەنى ەسىمدە قالماپتى، اكەم «وداق» دەگەن كولحوزدىڭ ءبىر تابىن تايىنشاسىن باعاتىن. ءۇيىمىز ەسكەلدى قىستاۋىندا. بۇل كەزىندە ماشەكەڭنىڭ ء(ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆتىڭ) مەكەنى بولعان جەر. زيراتى دا قىستاۋدان الىس ەمەس، 1,5-2 شاقىرىمداي جەردە، جالپاق سارى ادىردىڭ ۇستىندە.

ەسكەلدى قىستاۋىندا جالعىز ءۇي تۇردىق. اكە-شەشەم، ەكى اپام: نەسىپجان مەن ءبيبىجان جانە مەن، بارلىعى بەس-اق جانبىز. ءۇيىمىز سارىبۇلاق دەگەن بۇلاقتىڭ تەرىستىك باتىسىندا تاياق تاستام جەردە بولدى. ماشەكەڭنىڭ ءۇيىنىڭ ورنى وسى بۇلاقتىڭ تۇستىك جاعالاۋىندا ەدى.

ءالى ەسىمدە وتە كەدەي ەدىك. مال دەگەندە جالعىز جيرەن بيەمىز بەن ەگىز لاعى بار قارا قاسقا ەشكىمىز عانا بولدى. ءبىزدىڭ ۇيدە ىدىس-اياق تا جەتىمسىز ەدى. ءتىپتى بالتامىز دا بولمادى. ونىڭ ءبارى ەسىمدە قالعانى – ۇيگە جولاۋشىلاپ بىرەۋ-مىرەۋ كەلە قالسا، شەشەم مەنى ماشەكەڭدىكىنە (زيراتقا) جىبەرەتىن.

«امانجان، جۇگىر، موللا اتاڭدىكىنە بارىپ كەسە الىپ كەل»، «امانجان، موللا اتاڭنىڭ بالتاسىن سۇراپ الىپ كەل»، - دەيتىن.

مەن اتانىڭ ۇيىنە بارۋعا قۇشتارمىن. ويتكەنى سىرتقى ەسىكتى اشىپ قالعاندا-اق جانىڭا شۋاق قۇياتىن ءبىر حوش ءيىس كەڭسىرىگىڭدى جارىپ جىبەرە جازدايتىن.

سىرتقى ەسىكتىڭ قۇلپىن اشىپ، تابالدىرىقتان اتتاي بەرە: «اسسالاۋماعالەكۋم، اتا! امان جاتىرمىسىز؟» - دەپ سالەم بەرەم. اكەم وسىلاي ۇيرەتىپ قويعان. سودان سوڭ اۋىزعى بولمەدە تەكەمەت ۇستىندە وتىرىپ، «قۇلحۋ-اللانى» سىدىرتا جونەلەم. مۇنى دا ۇيرەتىپ قويعان اكەم. ودان كەيىن «اللاھ تاعالا، موللا اتاما يمان بايلىعىن بەرە گور، ال، اتا، سەن ءبىزدى جەلەپ-جەبەپ جات»، - دەپ بەتىمدى سيپايمىن.

اتامنىڭ ءۇيى ەكى بولمەلى، تورگى ءۇيدىڭ تورىندە كىتاپ شكافى بار. وندا موللانىڭ كىتاپتارى قويىلعان. اۋىزعى ۇيدەن تورگى ۇيگە وتەتىن ەسىكتىڭ تابالدىرىعىنىڭ قاسىندا تاقتاي قاقپاق بولۋشى ەدى. اكەم موللاعا كەلگەن ادامدارعا سول قاقپاقتى اشىپ، اتامنىڭ دەنەسى جاتقان جەرتولەگە ساتىمەن ءتۇسىپ، ىرگەدەگى جاسىل تاستى وتكىر پىشاقپەن جونىپ، ءبىر اتىم ناسىبايداي مولشەردە تۇمارلىق الىپ بەرەتىن.

اۋىزعى ۇيدە كىشكەنتاي پەش، ىدىس-اياق، باسقا دا كەرەكتى زاتتاردىڭ ءبارى تۇراتىن. بۇل وتكەن-كەتكەن جولاۋشىلار بەل سۋىتىپ السىن، زيارات ەتىپ كەلۋشىلەر جاتىپ دەمالسىن، اس-سۋىن دايىنداپ ءىشىپ-جەسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان ءىس-شارا ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى ەدى. سوندىقتان دا مۇندا كەلگەندەر ۇيدەگى نارسەنىڭ ءبارىن پايدالانىپ، سودان سوڭ جۋىپ-شايىپ ورنىنا قويىپ كەتەتىن. «اتانىڭ نارسەسىن الىپ كەتۋگە بولمايدى» دەيتىن ۇلكەندەر. ال مەن الا بەرەتىنمىن. «اتا، - دەيتىنمىن كادىمگى ءتىرى اداممەن سويلەسىپ تۇرعانداي، - اتا، ءزارۋ بولىپ تۇرمىز. بالتاڭىزدى الۋعا كەلدىم. اعاش جارىپ بولعان سوڭ اكەلىپ بەرەمىن». بالتانى الىپ، ەسىكتى قايتا قۇلىپتاپ، ۇيگە كەلەمىن. اكەي، نە شەشەي اعاش جارىپ العان سوڭ بالتانى قولىما بەرەدى. مەن ونى قايتادان ۇيىنە اپارىپ قويامىن. «موللانىڭ نارسەسىن ۇيگە تۇنەتۋگە بولمايدى»، - دەيدى اكەم. ىدىس-اياق الساق تا سويتەمىز.

موللا اتانىڭ باسىنا كەلۋشىلەر جاز، كۇز ايلارىندا كوپ بولادى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى تارشىلىق ۋاقىت بولسا دا توقتى-تورىمىن الا كەلىپ اتاعا ارناپ سويادى دا، اۋىزعى ۇيدەگى پەشكە تاماق ىستەپ، ءوز ۇيلەرىنە كەلگەندەي اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، تۇنەپ شىعادى. اكەم ەكەۋمىز دە قوناقتارمەن بىرگە بولامىز. اۋىرىپ-سىرقاپ كەلگەندەردىڭ كوپشىلىگى تاڭەرتەڭگى شاي ۇستىندە «ماشەكەڭ تۇسىمدە ايان بەردى»،-دەيتىن. وندايدا وتىرعاندار: «جولىڭ بولدى. موللا ايان بەرسە، ەندى جازىلاسىڭ»، - دەسىپ، قۋانىسىپ قالاتىن. «دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان» قاڭتارباەۆ ا. سىتينا ن.ي.جشس باسپاسى،105-106-شى بەتتەر.   

ماشەكەڭنىڭ قالاي دۇنيەدەن وتكەنىن، قالاي جەرلەنگەنىن كوزى كورگەندەر وسىلاي ناقتى دالەلدەرمەن ەسكە الادى. بلوگەرلەردىڭ جارىسا جازىپ ماشەكەڭدى وتىرعىزىپ جەرلەدى دەگەندەرى مۇلدەم وتىرىك، ويدان قۇراستىرىلعان اڭگىمەلەر.

ال ەندى ماشەكەڭ ايتتى دەگەن 70 جىل ەلدى دىنسىزدەر باسقارادى، ودان كەيىن 30 جىل ۇرى قارىلار بىلىقتىرادى، سوسىن «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايدى» دەگەن بولجامى ماشەكەڭنىڭ قولجازبالارىندا، 20 تومدىق ەڭبەكتەرىندە كەزدەسپەدى. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ مىنا زاماندى بولجاعانى تۋرالى اڭگىمەنى ەڭ العاش ەل اراسىندا ايتىپ جۇرگەن ادام باياناۋىل اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا تۇرعان، بابامىزدىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتاتىن تولەپبەرگەن الدابەرگەنوۆ اقساقال بولاتىن. ول كىسى ءماشھۇر اتامىزدىڭ كوشىرى، كومەكشىسى بولعان يمانعالي مانەنۇلىنىڭ ارابجازۋلى قولجازبالارىنان الدىم دەيتىن. جۋىردا يمانعالي اقساقالدىڭ بالاسى قۋاندىق اعامەن حابارلاسىپ، قولجازبالار تۋرالى سۇراستىرىپ ەدىم. ول كىسى:

– اكەمنىڭ ونداي شارۋالارىنا ارالاسقان ەمەسپىن. كوبىنە-كوپ تولەپبەرگەن اقساقال مەن التىنبەك قۇرمانوۆتارعا (ولكەتانۋشى) كورسەتىپ، بىلەتىنىن سول كىسىلەرگە ايتۋشى ەدى. سوڭعى رەت بىرنەشە داپتەرگە جازىلعان ءبىر ۆالەتكا قولجازباسىن ماقسات الپىسبەسكە (تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور) سۇراپ كەلگەسىن بەرگەم. كەيىننەن ماقساتتان وزىمە قايتارىپ بەر دەپ سۇراعانىمدا، ول قولجازبالاردى ارحيۆكە وتكىزدىم دەپ جاۋاپ بەردى. سوندىقتان بىلسە، سول ماقسات، نە التىنبەك ءبىلۋى كەرەك، – دەدى. سول ىزبەنەن التىنبەكپەن حابارلاسقانىمدا، ول «ونداي بولجاۋ ايتقان جازباسىن كەزدەستىرگەنىم جوق. بۇل اڭگىمەنى ايتىپ جۇرگەن تولەپبەرگەن اقساقال ەدى عوي»، دەپ قىسقا قايىردى. سوندىقتان قولىمىزدا ناقتى دەرەك بولماعاندىقتان بۇل تۋرالى كەسىپ ايتۋ مۇمكىن بولماي تۇر. ونىڭ ۇستىنە تولەپبەرگەن اقساقال «قازاققا قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زامان» ناقتى 2021 جىلى بولادى دەپ كەسىپ ايتقان ەمەس.

ال ەندى ءماشھۇر بابامىزدىڭ ءوزىنىڭ 73 مۇشەل جاسىندا 1931-ءشى جىلى دۇنيەدەن وتەتىنىن،1932-ءشى جىلى اشارشىلىق بولاتىنىن، دەنەسىنىڭ 40 جىلعا دەيىن بۇزىلمايتىنىن ايتقانىن 1952-ءشى جىلى كوممۋنيستەر زيراتىن بۇزىپ تاستاعانعا دەيىن بۇكىل ەل كوردى، ونىڭ الدىندا بايلاردىڭ مال-دۇنيەلەرىن ۇكىمەت تارتىپ الىپ كامپەسكەلەيتىنىن كوزبەن كورگەندەي ناقتى بولجاپ ايتقانى ءدال كەلدى. ونى مىنا ولەڭى دالەلدەپ تۇر:

«بايلار اۋ جيعان مالىڭ جاننىڭ قاسى،
بەرىپسىڭ ساداقاڭدى اتاڭ باسى.
بايلاردىڭ جيعان مالى دۇنيەسى،
كەم-كەتىك كەدەيلەردىڭ سىباعاسى»

وسىنداي الداعى بولاتىن وقيعالاردى كوزبەن كورىپ قولمەن ۇستاعانداي ءدال بولجاپ ايتقاندارىن ەستىپ، وقىپ كورگەننەن كەيىن باسقا بولجامدارىنا دا سەنگىڭ-اق، كەلەدى.  ءبىزدىڭ قازاق حالقى نەگىزىنەن بولاشاققا ۇنەمى جاقسى ۇمىتپەن قارايتىن، ءاردايىم اللادان تىلەپ، كەلەشەك ومىردەن جاقسىلىق كۇتىپ جۇرەتىن ىرىمشىل ەلمىز عوي.

ال بىراق تولەپبەرگەن اقساقالدىڭ ايتقان ءماشھۇر بابامىزدىڭ كەيىنگى بولجامدارى ناقتى بار ما، الدە جوق پا، قولدا دالەلدەيتىن قۇجاتتار بولماعان سوڭ بىردەڭە دەپ تە ايتۋ قيىن. مۇنى بولاشاقتا ءماشھۇر بابامىزدىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار مەن تاريحشىلار انىقتاي جاتار.

اباي تولەۋبايۇلى شاراپيەۆ،

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ تۋعان شوبەرەسى

Abai.kz