اقەدىل تويشانۇلى. تورەعالي، ءتۇن بالاسى جانە تۇركىنىڭ تىلسىم تۇسىنىگى
جىر بايگەسىندە اقبوز ارعىماقتاي كوزگە جارق ەتىپ تۇسپەگەنىمەن قۇمىرسقاداي قىبىرمەن ءھام سابىرمەن ءوز سوقپاعىنان جاڭىلماي سۇلۋلىق مۇناراسىن سومداپ كەلە جاتقان ءبىر اقىن بار.
قاجىلىققا نيەت ەتكەن قۇمىرسقاداي،
بەتكە الدىم ولەڭنىڭ قاعباسىن.
«جەتكىزەر، - دەمە، - بۇل ءجۇرىس قالاي؟»،
جەتە الماسام جولدا ولەرمىن.
جاقسى جىردىڭ جولىندا جان ازابىن كەشكەن اقىن سارقىلماس توزىمدىلىكتى سۇلەيمەن پايعامبارمەن تىلدەسكەن شىمالدان ونەگە ەتەتىندەي:
ۋا، قۇمىرسقا اتىڭ ەنگەن قۇرانعا،
سۇلەيمەنگە تاپتاتقان جوق ءبىر اللا...
ۋا، تاقسىرىم، تۋرا جولدى جۇرتىڭنان،
تاعزىم ەتكەن تاڭىرىگە مۇرتىڭنان،
تاراپ جاتىر دۇنيەگە تاعىلىم،
ءبىلىم جيعان ءبىتتاي ءبىتىم - تۇرقىڭنان.
جىر بايگەسىندە اقبوز ارعىماقتاي كوزگە جارق ەتىپ تۇسپەگەنىمەن قۇمىرسقاداي قىبىرمەن ءھام سابىرمەن ءوز سوقپاعىنان جاڭىلماي سۇلۋلىق مۇناراسىن سومداپ كەلە جاتقان ءبىر اقىن بار.
قاجىلىققا نيەت ەتكەن قۇمىرسقاداي،
بەتكە الدىم ولەڭنىڭ قاعباسىن.
«جەتكىزەر، - دەمە، - بۇل ءجۇرىس قالاي؟»،
جەتە الماسام جولدا ولەرمىن.
جاقسى جىردىڭ جولىندا جان ازابىن كەشكەن اقىن سارقىلماس توزىمدىلىكتى سۇلەيمەن پايعامبارمەن تىلدەسكەن شىمالدان ونەگە ەتەتىندەي:
ۋا، قۇمىرسقا اتىڭ ەنگەن قۇرانعا،
سۇلەيمەنگە تاپتاتقان جوق ءبىر اللا...
ۋا، تاقسىرىم، تۋرا جولدى جۇرتىڭنان،
تاعزىم ەتكەن تاڭىرىگە مۇرتىڭنان،
تاراپ جاتىر دۇنيەگە تاعىلىم،
ءبىلىم جيعان ءبىتتاي ءبىتىم - تۇرقىڭنان.
وسىلايشا قۇيتتاي قۇمىرسقانىڭ تاعدىر-تالەيىنەن سىر ءتۇيىپ «جاۋراتقان جاپىراقتىڭ كولەڭكەسى» دەپ نازىك سەزىمى ۇلبىرەپ، ۇنەمى كىشىلىك پەن كىسىلىكتى ۇلگى ەتكەن شايىر كىم دەسەڭىز، الپامساداي اقىن اعامىز - تورەعالي تاشەنوۆ. اقىن تاعى ءبىر ولەڭىندە «جەر قوزعالار - تورەعالي قوزعالماس» دەپ ءوزىنىڭ ماڭعاز مىنەز-قۇلقىن، اسپايتىن، ساسپايتىن تابيعاتىن ءبىر اۋىز سوزگە سىيدىرادى. ولەڭنىڭ ءورىسى ۇيلەسىم، ۇندەستىك، كەڭىرەك العاندا الدىڭعى بۋىن شايىرلار لەگى، تولقىندى وي الىپتارىمەن ساباقتاستىق - ديالوگ دەسەك، قاراپايىم قالىپ تانىتقانىمەن اۆتور گەتە، ماعجان رۋحىمەن تىلدەسۋگە كىلت اشادى. ونىڭ «ءتۇن بالاسى، سۋ اناسى» دەگەن جىرى ۇلى قالامگەرلەر سومداعان «ورمان پاتشاسى» ولەڭىمەن تىندەس:
جۇلدىز جايناپ، اي تولىسقان كەز ەدى،
گۇر-گۇر ەتىپ تاسيدى تاۋ وزەنى.
جولاۋشىنىڭ استىندا اتى ارعىماق،
جاس بالاسىن كەلە جاتىر الدىنا اپ...
ءتۇن بالاسى تۇڭعيىققا تارتادى،
سۋ اناسى تەرەڭگە ءانىن سارقادى.
ۇلى اقىندار حالىقتىق دەمونولوگيا نەگىزىندە ىڭىردە ءسابيدىڭ جانىن ۇرلاعان «ورمان پاتشاسى» بەينەسىن سومداسا، تورەعالي اقىن وسى كەيىپكەردى سۋ اناسى، ياعني ءبىزدىڭ ەلدىڭ تۇسىنىگىندەگى سۋ پەرىسىنە تاسىمالداپ، قازاقى ءبىتىم دارىتادى. سىر بويىنداعى قازاقتار داريانىڭ استىندا سۋ پاتشاسى ۇببەنىڭ ەلى بار، ول ادامنىڭ اتىن ايتىپ جاڭىلدىرىپ، وزەن تەرەڭىندەگى ءوز ەلىنە الىپ كەتەدى دەپ سەنگەن. ەدىگەنىڭ اتاسى باباي تۇكتى شاشتى ءازىز سۋ پەرىسىنىڭ قىزىنا ۇيلەنگەن دەگەن اڭىز دا بار. مىنە، تورەعالي تاشەنوۆ ۇلى اقىنداردىڭ ويىن جالاڭ قايتالاي بەرمەي ەل اراسىنا جايىلعان وسىنداي ءداستۇرلى نانىمدى تىرەك ەتىپ، كلاسسيكالىق سيۋجەتتى قازاق ولەڭىنە شەبەرلىكپەن جەرسىندىرگەن.
اقىننىڭ جان الەمىنە نۇر قۇياتىن تۇراقتى ءرامىز تۇنگى اي.
جۇلدىز ويعا شىرمالىپ كوپ،
جاتام كەيدە قالعىماي.
ءتۇن ۇيقىمدا ۇرلانىپ كەپ،
باعادى ىلعي اڭدىپ اي.
التىن ساۋلە تەرەزەمنەن،
جۇزىمە ءۇنسىز قۇيىلىپ.
سيقىرلى ويۋ شەگەر ەدى،
زەرلى ءجىبىن ءيىرىپ.
تۇركى جۇرتىنىڭ تۇسىنىگىندە اي مەن كۇن ءبىر زامانداردا جەر بەتىندە ءومىر ءسۇرىپ، كەيىننەن ءبىر-بىرىمەن باقتالاس بولعان سوڭ اسپانعا كوشىپ كەتكەن سۇلۋ قىزدار. سول سەبەپتەن دە اقىن ايدى زەرلى كەستە توقىعان سۇلۋعا تەڭەپ سىر ايتادى. كەلەسى ءبىر شۋماقتاردا اي ساۋلەسىنەن قاراڭعى تۇندە التىن قوڭىز ۇشىرادى. جالپى قارا تۇندە ۇشقان التىن قوڭىز - باتىس پەن شىعىس اقىندارىندا ادامنىڭ ءۇمىتىنىڭ ۇشقىنى سونبەيتىنىن سەزدىرەتىن بەينە. وسى تۇسپال تورەعالي جىرىندا وزىنە ءتان ماشىقپەن جاڭعىرتىلعان:
تۇندە وتىرىپ الادى،
كىرپىگىمنىڭ شەتىنە.
ايدان ىرشىپ قونادى،
التىن قوڭىز بەتىڭە.
قاي جىرىن الساق تا قاراتاۋدىڭ شەرتپە كۇيىندەي قوڭىر اۋەندى قۇلاقبۇراۋ ەتكەن اقىننىڭ نەگىزگى سۇيەنەرى - ۇلتتىق تانىم مەن تامىر. «قامشى تارتۋ»، «ادىراسپان»، «ۇشكىرۋ»، «قارا شاڭىراق»، «تال بەسىك» سەكىلدى كوپتەگەن ولەڭىنىڭ ۇلتتىق بوياۋى ەرەكشە اجارلى:
وزەگى بار ءور قامشى،
ون ەكى تاسپا ەر قامشى.
شەمەن قاتقان شەر قامشى،
توبىلعى ساپ تەر قامشى.
التى تۇتام ات قامشى،
جەتى تۇتام جار قامشى.
قارا باسى حان قامشى،
جىلانبۋىر سار قامشى،
جىگىت بولساڭ جانعا الشى!
اقىننىڭ بۇل جىرى وقىرمانعا دوسمامبەت جىراۋ تولعاعان: «قاراعايلى كودىك بويىندا، قامشىم قالدى ويىندا. بۇلدىرگەسى بۇلان تەرىسى، ءورىمى قۇنان ءپىلدىڭ قايىسى» دەگەن تولعاۋىن ەسكە بىردەن تۇسىرەدى.
البەتتە، قامشى ءسوزىنىڭ تۇپكى ءمانى - «قام-شى»، ياعني تۇركىنىڭ قامدارى، باقسىلارى ۇستايتىن ريتۋالدىق قۇرال دەگەن ماعىنا بەرەتىن كونتسەپت، ۇلتتىق كود ەكەنى زەرتتەۋلەردە بەلگىلى بولعان. دوسمامبەتتىڭ قولىنان قامشىسىنىڭ قامىسقا ءتۇسۋى، سونىمەن بىرگە تاعى باسقا دا باتىرلاردىڭ قارا تۇندە قالىڭعا قامشىسى، نەمەسە نايىسى ءتۇسىپ كەتۋى، ونى باتىر قايتار جولدا تاۋىپ الۋى - ءباحادۇردىڭ زەرەكتىگى مە قۇت-كيە يەسى ەكەندىگىن كورسەتەتىن داعدىلى ەمەۋرىن. دوسمامبەتتىڭ قامشىسىنىڭ ءتۇسۋى - ونىڭ قارۋىنان ايىرىلىپ، ارۋاعى قاشىپ، اجالعا تاپ بولۋىن، وكىنىشىن يشارالاعانداي. ال پروزاداعى ورالحان بوكەي قامشىسى («قامشىگەر») قازاقتىڭ باحادۇرلىگىنىڭ قايتالانباس ءبىرتۋار ءرامىزى. الايدا ەكەۋى دە وتكەن ءىس، ەكەۋى دە وكىنىش، ەلەگيالىق سارىن. ال ازات الاشتىڭ ەركىن ويلى اقىنى قامشىنى باقسىنىڭ دۋالى قارۋى، باتىردىڭ قۋاتتى جاراعى، ءبيدىڭ اق سويلەر قۇرالى ەكەندىگىن باسا دارىپتەيدى بۇگىنگى كۇننىڭ ۇددەسىنەن. ول الدىڭعى ەكى اۆتوردان ولەڭىن باسقاشا تۇيىندەيدى، بۇل تورەعالي اقىننىڭ ىلگەرگى بۋىندى ۇلگى تۇتقانىمەن ونى جالاڭ قايتالاي بەرمەيمەي جاڭاشا ءىز سالاتىن جامپوز شايىر ەكەنىن بايقاتقانداي. اقىن قامشىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ۇقتىرا كەلە بوستان ەلدىڭ بوزتايلاق ۇرپاعىنا «مەن سالمادىم، سەن سالشى» دەپ قامشى اماناتىن ارقالاتادى:
باستىقپاعان اساۋىن،
باسا تارتىپ جىبەرگەن.
قۇداي قوسقان قوساعىن،
قوسا تارتىپ جىبەرگەن.
ءتىل الماعان تەنتەگىن،
تىلە تارتىپ جىبەرگەن...
يەسى بولعان ءدۇر قامشى!
كيەسى بولعان ءپىر قامشى!
مەن سالمادىم، سەن سالشى...
اقەدىل تويشانۇلى،
فولكلورتانۋشى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
«اباي-اقپارات»
قۇلاققاعىس:
24 - اقپان كۇنى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ادەبيەتشىلەر ۇيىندە اقىن تورەعالي تاشەننىڭ «جاۋراتقان -جاپىراقتىڭ كولەڭكەسى» اتتى مەرەيتويلىق شىعارماشىلىق كەشى وتەدى.
