گيتلەر بيلىگى كەزىندە بارلىعى 6 ميلليونعا جۋىق ەۆرەي ءولتىرىلدى. بۇل ەۋروپاداعى بارلىق ەۆرەيلەردىڭ 88%-ىن قۇرايدى. ولاردى تۇتقىندادى، ازاپتادى جانە ءولتىردى.

ياھۋديلەر دەگەن كىم؟ گيتلەر ەۆرەيلەردى نەگە قىرعىنعا ۇشىراتتى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ياھۋديلەردى ورىستار «ەۆرەي» دەپ اتايدى، ال قازاقتار دا ەۆرەي دەپ اتاپ داعدىلانعان. ولار اعىلشىن تىلىندە «ەۆرەي»، نەمىس تىلىندە «Juden»، ال قىتاي تىلىندە «犹太人» دەپ اتالادى.

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 1-عاسىرىندا قازىرگى ءيزرايلدىڭ يەرۋساليم قالاسى ماڭىندا ولار وزدەرىنىڭ دىندەرىن، ياعني ءيۋدايزمنىڭ نەگىزىن قالادى. يۋدەي ءدىنىنىڭ كىتابى تورا (تاۋرات) دەپ اتالادى.

ءبىزدىڭ ەرامىزدىڭ 1-عاسىرىنىڭ اياعىندا ريم يمپەرياسى ءيزرايلدى جاۋلاپ الدى. وسى سوعىستا كوپتەگەن ەۆرەيلەر قازا تاپتى، جانە ءوز وتانىنان بوسىپ كەتتى.

ريمدىكتەر جاۋلاپ العاننان كەيىن ەۆرەيلەر ەۋروپا مەن باتىس ازيانى كەزىپ جۇرەتىن بولدى، ويتكەنى ولار وزدەرىنە تيەسىلى جەرلەرىنەن ايىرىلىپ قالعان ەدى. ولاردىڭ ءوز دىندەرى، ءوز تىلدەرى بولعاندىقتان، ەۆرەيلەردى كەز-كەلگەن جەردە تانۋ قيىن ەمەس بولاتىن.

تاريحتا 962-1806 ج.ج. ارالىعىندا ەۆرەي ۇلتىنىڭ تاعدىرى وڭاي بولماعانى ايتىلادى. ولار ەۋروپا ەلدەرىندە ءارتۇرلى قارا جۇمىستار اتقاردى، كەيىنىرەك ساۋدا، ونەر جانە ءبىلىم سالالارىمەن اينالىستى. 13-15 عاسىرلاردا ەۆرەيلەر دە ءدىني قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى.

ەۆرەيلەر ءۇشىن شىعىس ەۋروپا تەرريتورياسى ءومىر سۇرۋگە سالىستىرمالى تۇردە وڭاي بولعان سەكىلدى. ەسەسىنە باتىس جانە ورتالىق ەۋروپاداعى ەۆرەيلەر ورتا عاسىرلاردا جانە ءدىني قاقتىعىستار كەزىندە قۋعىن-سۇرگىنگە كوپ ۇشىراعان بولاتىن.

كەيىن امەريكانىڭ اشىلۋىمەن ءدىني بوستاندىق ىزدەپ، ەۋروپانىڭ وزبىرلىعىنان قۇتىلۋ ءۇشىن اقش-قا كوپتەگەن ەۆرەيلەر كەلدى.

19-عاسىردىڭ اياعىندا ەۆرەيلەر گەرمانيادا دا وراسان زور كۇشكە يە بولدى. ەۆرەيلەر گەرمانيادا ونەر، عىلىم، ادەبيەت جانە ساياسات سالاسىندا جوعارى كوتەرىلدى.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ەۋروپالىق ەۆرەيلەر وتە باي بولدى.

ولار سوعىستى پايدالانىپ، لوندون جانە نيۋ-يورك بيرجالارىنان وراسان زور اقشا جينادى. ەۆرەيلەر سوعىس كەزىندە گەرمانيا، فرانتسيا، اقش جانە ۇلىبريتانياداعى قارۋ-جاراق شىعاراتىن فابريكالار مەن تىگىن فابريكالارىنان وراسان مول پايدا تاپتى. كوپتەگەن ەۋروپالىق جانە امەريكاندىق بانكتەر ەۆرەيلەرگە تيەسىلى بولدى جانە اقشانى زاڭداستىرۋ فاكتىلەرى اشىق جۇرگىزىلدى.

سونىمەن سوعىس اياقتالعان كەزدە ەڭ باقىتتى ادامدار ەۆرەيلەر بولدى، كەرىسىنشە گەرمانيا، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، اۆستريا جانە اقش-تىڭ كۇشى السىرەسە، ەۆرەيلەردىڭ جاعدايى ولاردان مۇلدەم بولەك بولعان ەدى.

ەۆرەيلەر تۇرعان ەلىنىڭ ۇكىمەتىن اقشا بەرۋ جانە ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ورنىنا، تەك وزدەرى عانا بايىپ جاتىر دەپ حالىق نارازى بولا باستادى. بۇل جاعدايلار ەۆرەيلەردى جاپپاي جەك كورۋگە ۇلاستى.

جالپى ەۆرەيلەردى جالعىز گيتلەر عانا جەك كوردى دەسەك قاتە بولادى. ەۋروپا ەلدەرىندە ەۆرەيلەرگە دەگەن قىزعانىشتىڭ، رەنىشتىڭ جانە جەككورۋشىلىكتىڭ ۇلكەن وتى بولدى، گيتلەر ونى كۇشەيتىپ ۇرلەي ءتۇستى.

تاعى ءبىر سەبەپ، سول كەزدەگى ادامدار ءوز بالالارىنا ەۆرەيلەر تۋرالى ۇرىلار، الاياقتار، وسىمقورلار ت.ب تەك عانا جامان سوزدەر ايتاتىن.

13-عاسىردا شىڭعىس حان ەۋروپاعا باسىپ كىرگەندە، ولار تۋرالى كوپ قاۋەسەت بولعانى سياقتى، ەۆرەيلەر تۋرالى دا كوپتەگەن اڭگىمە-داقپىرتتار ءوربىدى. بۇل قاۋەسەتتى گيتلەر دە بالا كەزىنەن كوپ ەستىدى.

سونىمەن قاتار ونىڭ ەۆرەيلەردى جەك كورۋىنىڭ جەكە سەبەبى دە بار بولاتىن. گيتلەر بالا كەزىنەن اناسىن باي ەۆرەيلەر ۇيىندە جالشىلىققا ۇستاپ، زورلىق-زومبىلىق كورسەتكەنىن كورىپ، ەۆرەيلەرە دەگەن ۇلكەن وشپەندىلىك ورتاسىندا ءوستى. گيتلەردىڭ اجەسى باي ەۆرەيدىڭ وتباسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزدە گيتەردىڭ اكەسىن تۋدى. وسىعان سۇيەنىپ، كەيبىر تاريحشىلار گيتلەردى ەۆرەيدەن شىققان دەپ تە سانايدى.

ەكىنشىدەن، گيتلەردى بالا كەزىندە ەۆرەي ادام سوققىعا جىعىپ، جارالاعان. ونىڭ ارقاسىندا سول سوققىدان تىرتىق قالعان بولاتىن. بۇل تۋرالى ءوزىنىڭ «مەنىڭ كۇرەسىم» (ماين كامف) كىتابىندا جازدى.

ۇشىنشىدەن، گيتلەردىڭ اناسى اۋىر ناۋقاستان ولگەلى جاتقاندا، ەۆرەي دارىگەرلەرى ونى اقشاسى جوق دەپ ەمدەمەي قويعان، سول كۇننەن باستاپ گيتلەر اناسىنىڭ ولىمىنە تەك ەۆرەيلەردى كىنالايدى. گيتلەر ءوزى اۆستريا، ۆەنا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇسىندەۋشى ماماندىعىنا وقۋعا تۇسەر كەزدە ەۆرەيدىڭ ءبىر بويجەتكەنمەن اشىنا بولىپ اقىرى سيفيليسپەن اۋىرعان. بۇل ونىڭ پسيحيكاسىنا اسەر ەتىپ، ول وتە اشۋلانشاق ادامعا اينالدى. ول بۇل تۋرالى ءوزىنىڭ «مەنىڭ كۇرەسىم» كىتابىنىڭ 13-بەتىندە بىلاي دەپ جازدى: «مەرەز - ەۆرەي حالقىنىڭ اۋرۋى. ولار ءبىزدىڭ حالقىمىزدى ۇيالماي وسى اۋرۋمەن لاستاپ جاتىر. نەمىس حالقىنىڭ سالاۋاتتى ءومىرىنىڭ كەپىلى - ەۆرەيلەردى جويۋ ارقىلى وسى اۋرۋدى دا قوسا جويۋ».

گيتلەر بيلىككە كەلگەن كەزدە گەرمانيادا شامامەن 500 000-داي ەۆرەيلەر بولدى. ولاردىڭ ىشىندە اتاقتى عالىمدار، ونەر ادامدارى، بانك يەلەرى دە كوپ بولدى. ول كەزدە ياھۋديلەر نەمىس ونەركاسىبىندە، تەمىرجولدا، بانك سالاسىندا جانە بيزنەستە وراسان زور كۇشكە يە ەدى. گيتلەر بيلىككە كەلە سالىسىمەن ولارعا قارسى ۇلكەن شارا قولدانا باستادى. گيتلەر تىپتەن كۇيەۋى-ايەلى، اكە-شەشەسى، تىپتەن اجەسى-اتاسى ەۆرەي بولعان نەمىستەردى ەۆرەي دەپ ەسەپتەدى.

1938 جىلى ناۋرىز ايىندا دا گەرمانيا ارمياسى اۆسترياعا باسىپ كىرگەندە 450 000-عا جۋىق ەۆرەي تۇتقىنعا الىندى. 1943 جىلعا قاراي وسۆەنتسيمدە شامامەن 2 500 000 ەۆرەي ءولتىردى.

اۋداردىم:

امانتاي تويشىبايۇلىنىڭ جازباسى

Abai.kz