(شىعارماشىلىقتىڭ ءمان-ماعىناسى جونىندە)

قولىنا قالام ۇستاعان اركىمدى: «وسى مەنىڭ جازعاندارىم وقىرمانعا كەرەك پە ءوزى؟»، «مەن جازۋىممەن وقۋشىما نە ايتپاقپىن؟» دەيتىندەي ساۋالدار ويلاندىرارى حاق. مۇنداي سۇراقتى، جالپى، ونەردىڭ بارلىق سالاسىنداعى شىعارماشىل جان وزىنە ءوزى قويۋى ابدەن ىقتيمال جانە وعان جاۋاپتى ءوزى شۇعىلدانىپ جۇرگەن ونەر تۇرىندە مۇلتىكسىزدىككە جەتۋ، مۇلتىكسىز شەبەرلىكتى يگەرۋ ارقىلى شىعارماشىلىق جەتىستىككە قول جەتكىزۋ، ءسويتىپ جۇرتتىڭ ريزاشىلىعى مەن سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنۋ دەپ بىلەرى كامىل. جانە قاي-قايسىسى دا بۇل تۇرعىدا قاتەلەسپەيدى عوي دەپ شامالايمىن، ويتكەنى ايگىلى جازۋشى اۋزىنان شىعىپ، بارشا جۇرت الدەقاشان مويىنداعان ءتامسىل: «اسەمدىك الەمدى قۇتقارادى» دەيتىن قاناتتى ءسوز دە بار ەمەس پە. 

ايتكەنمەن ءبىر تاڭعالارلىق ءجايت، الدەبىر كونە اڭىزدا ايتىلاتىن قىزىق وقيعا ويعا ورالا بەرەدى... ەرتەدە بارماعىنان بال تامعان الدەقانداي ءبىر شەبەر ايلار، جىلدار بويى باس الماي، ءپىلدىڭ سۇيەگىنەن، وعان  قيىلىستىرا ويمىشتالعان  وزگە دە اسىل  تاستاردان، قاسيەتتى اعاشتاردان سۋۆەنير-ساراي جاساپتى. جاساعانى وتە نازىك ناقىشتارعا تۇنعان، ۇيلەسىمدى ورنەكتەرى كوز سۇرىندىرە سۇيسىنتەتىن عالامات سىي-بۇيىم بوپ شىعىپتى. جۇمىسىنا بەرىلگەنى سونشا، سول ونەرپاز اينالاسىندا بولىپ جاتقان وقيعالارعا، ەلىنىڭ سوعىس جاعدايىندا قينالىپ جاتقانىنا، ەشتەڭەگە دە، ەشكىمگە دە الاڭداماعان ەكەن. ەسەسىنە كورگەن جۇرتتى تامسانتار عاجايىپ ونەر تۋىندىسىن دۇنيەگە كەلتىرگەن كورىنەدى. Cوسىن سول كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەي، پالەن ۋاقىت بويى تاپجىلماي ەڭبەك ەتىپ جاساعان، ەسىل-دەرتىن العان شىعارماشىلىعىنىڭ تاماشا جەمىسىن ەلدى بيلەپ وتىرعان امىرشىگە تارتقاندى قوش كورىپتى. جۇتىنىپ تۇرعان جاۋھار تۋىندىنى ءامىرشى دە ۇناتسا كەرەك، سۋۆەنيردى اينالدىرا قاراپ، ويلانا باس يزەپ، ۇزاق وتىرىپتى. اقىرى ۋازىرلەرىن تاڭعالدىرىپ، تاڭعاجايىپ شەبەردى «بارشا جۇرت سوعىس تاۋقىمەتىن تارتىپ ارپالىسىپ جاتقان شاقتا ەلىنە تيگىزەر كوك تيىن پايداسى جوق جۇمىسپەن شۇعىلدانعانى ءۇشىن» زىندانعا تاستاۋعا بۇيىرىپتى... 

اڭىز عوي، بىراق تىم اسىرەلەنگەن اڭىز بولسا دا، استارىنا ويلانتارلىق ماعىنا، ونەردى ونەر ءۇشىن ەمەس، ءومىر ءۇشىن اسپەتتەۋ يدەياسى  توقىلعان سەكىلدى. «ورازا، ناماز – توقتىقتا» دەگەن دە ءسوز بار عوي. شاماسى، ۇزدىك تۋىندىنىڭ ءبىرىنشى كەزەكتە سونداي تۋىندىنى جاساۋعا قولايلى جاعداي تۋعىزۋعا اتسالىسقاندى كوزدەگەنى دۇرىس-اۋ، ياعني بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەگى شىعارماشىلىقتىڭ ءمان-ماعىناسىن سول كەزەڭدەگى قوعام جاعدايى، ەل احۋالى انىقتاۋعا ءتيىس پە، قالاي...

مۇندايدا ءوزىڭدى ءوزىڭ تۇسىنۋگە تىرىسقان ابزال. ماسەلەن، ءبىزدىڭ ۇرپاق عۇمىرىنىڭ جاستىق شاق دەپ جالپىلاما اتاي سالۋعا بولاتىن كەزەڭى كەڭەستىك داۋىردە ءوتتى. بۇل توتاليتارلىق قوعام ابدەن نىعايعان، ويلاۋ ستاندارتتارى بۇلجىماستاي قالىپتاسقان جىلدار ەدى. ءبىزدىڭ بۋىننىڭ اينالاڭداعى قۇبىلىستاردى ساناڭا سورعىششا سىڭىرەتىن بالعىن بالالىق، جەتكىنشەكتىك پەن شىنداپ ەسەيۋگە بەت الاتىن ءجاسوسپىرىم، بوزبالالىق شاق، ياعني بالداۋرەن، گۇلداۋرەن، جاسداۋرەن اتتى ۇمىتىلماس بەلەستەرى سول شاققا، كوممۋنيزم قۇرىلىسىن سالۋدى جۇرگىزىپ جاتقان جىلدارعا ءدوپ كەلدى. 

بارشامىزعا بەلگىلى،  ول زاماندى قازىرگى تاڭدا قارا بوياۋمەن الەمىشتەپ سىزىپ تاستاعان دەۋگە بولادى، ونى ەسكە الۋدى قانداي دا ءبىر دارىپتەۋشىلىككە بالاپ، ەشكىم ۇناتپايدى. سوعان قاراماستان مەن ءوزىمدى ءوزىم الداي الماس ەدىم: ءبىزدىڭ ۇرپاق، سونىڭ ىشىندە مەن دە، سول جىلداردا ۇستەمدىك ەتكەن كوممۋنيستىك يدەيالارعا سەنىپ وستىك. بالكىم مۇنى كىتابي تاربيە ناتيجەسى دەۋگە كەلەر، بىراق سولاي بولدى.  

دەگەنمەن ەسەيە كەلە، كوممۋنيستىك يدەيالاردىڭ سانامىزعا تيگىزگەن اسەرىن ناقتى ءومىر كورىنىستەرىمەن سالعاستىرىپ قاراۋ بارىسىندا، العاشقى سىني كوزقاراس ۇشقىن اتتى. سودان، كىتاپتان ىلگەنىم مەن تىرشىلىكتەن بىلگەنىمدى قورىتا كەلە، بىرتىندەپ ءوزىمنىڭ قالام ۇستاۋعا ۇستىن بولعان جۇمىسكەرلىك ءپالسافامدى قالىپتاستىردىم. سونداعى وزىندىك ومىرتانۋشىلىق كوزقاراسىمدى تامىرلاندىرعان جۇمىسشى فيلوسوفيام  شىعارماشىلىعىما تۇعىر بولدى. 

بۇگىندە سول شاقتاعى ازداعان جازعان-سىزعاندارىمنىڭ ءتوتاليتاريزمدى نىعايتۋعا اتسالىسقانداي باعالانۋى، تيىسىنشە، قازىرگى جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىنان، ولاردى وتكەننىڭ كەرەكسىز قوقىسى قاتارىنا ىسىرىپ تاستاۋدىڭ دۇرىس كورىنۋى عاجاپ ەمەس. بىراق مەن ولاردى شىعارماشىلىعىمنىڭ مانىنە بالاپ، سول داۋىردە شاما-شارقىمشا وقىرمانىمنىڭ رۋحي كەلبەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتۋدى نيەت ەتكەندىگىمنەن، ولاي ەتۋدىڭ قاتە بولارىن تۇيسىنەمىن. 

ستاندارتتاندىرىلعان زامانعى وزىق وي قۇددى كەڭەستىك تىنىس-تىرشىلىككە باعدار بەرەتىن شامشىراق-تىن، تيىسىنشە قالاممەن قارۋلانعانداردىڭ كوپشىلىگى، سولاردىڭ قاتارىندا مەن دە تۋىندىلارىمىزدا وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ زاماناۋي بەينەسىن جاساۋدى جانە سول كەزگى تۇسىنىگىمىزگە ساي، ونىڭ رۋحاني ءنارى، ۇستانار ۇلگىسى، ۇلگى تۇتار يدەالى قاتارىنىڭ كوبەيە تۇسۋىنە ۇلەس قوسۋدى مۇرات ەتتىك. ونىمىز بۇگىندە بەكەرشىلىك ءتارىزدى كورىنسە دە، ءوز ۋاقىتىندا، ناعىز ازامات تاربيەلەۋ تۇرعىسىنان قاراعاندا، مۇلدەم ورىندى ءىس-ارەكەت بولعان-تىن. 

سوندىقتان دا ونىڭ بۇگىنگى قۇندىلىق وزگەرگەن داۋىردە دە ۇمىتىلماۋىن قالايمىن. ءوز تاريحىمىز رەتىندە كەرەك بولارىن تۇيسىنەمىن. ءبىز بىرجاقتى ينتەرناتسيوناليزم مەن وزگەشە ويلاۋعا جول بەرمەيتىن تسەنتراليزم، ءىس جۇزىندە ۇلىدەرجاۆالىق مەملەكەتتىك شوۆينيزم دارىپتەلگەن داۋىردەگى جاس بۋىننىڭ قوعامدىق بەلسەندىلىكتە تانىلاتىن بەت-بەينەسىن، ۇلت مۇددەسىن ەلەمەۋگە توزبەۋشىلىگىنىڭ، ادىلەتسۇيگىشتىگىنىڭ تابيعاتىن كورسەتۋگە تىرىسقانبىز، ياعني  ءبىزدىڭ ۇرپاقتىڭ ادەبي تاجىريبەسى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ تاريحتان ساباق الىپ وسۋىنە سەپتەسە الادى دەگەن ويعا سەنىمىم كامىل. 

سوندىقتان دا سول شاقتان جازىلا باستاعان تۋىندىلاردىڭ بىرقاتارىن بەرتىندە وقىرمان نازارىنا «ورتەڭ وسكىندەرى» دەگەن اتپەن ۇسىندىم. ورتەڭ دەپ ەسكى ءشوپتى، ءولى قالدىقتاردى، قاجەتسىز وسىمدىكتەردى جويۋ ءۇشىن ءورت قويىلعاننان كەيىنگى دالا كەيپىن ايتادى. بۇرىنعى شوپتەسىن، بۇتالى وسىمدىكتەردى ورتەۋ ۇدەرىسىنەن سوڭ، كۇيگەن جەرگە كەلەر جىلى جاقسارىپ كوك ءشوپ، جايىلىمدىق بىتىك ءشوپ ءوسىپ شىعادى. وسى ءبىر تىرشىلىكتى جاسامپازدىقپەن جانداندىرۋ ءۇشىن سالىنعان ءورت ورنىن بىلدىرەتىن ءسوزدى مەن الاش اتى الدەقاشان الاستالعان، كوممۋنيزمنەن باسقا قوعامدىق قۇرىلىس ۇمىتتەرى مۇلدەم وشىرىلگەن تىنىس-تىرشىلىك الاڭىنا كوشىرگەندى، دالىرەك ايتقاندا – توتاليتارلىق بيلىك ەكىنشى جاھاندىق سوعىستان كەيىنگى جىلدارى جالپاق ەلدى قاساڭ يدەولوگيالىق شىرماۋىنا بەكەم تۇسىرگەن، ءسويتىپ «جاڭا ادام» تاربيەلەۋ شارالارىن كەڭ كولەمدە جۇرگىزۋ ءىسىن قولعا العان شاقتاعى احۋالدى بەلگىلەۋ ءۇشىن قولدانعاندى ورىندى كوردىم. 

مەنىڭ سوۆەتتىك داۋىردەگى شىعارمالارىما وسىنداي رۋحاني ورتەڭدە (وتكەن عاسىردىڭ 50-ءشى، 60-شى، 70-ءشى جىلدارىندا) ءومىر سۇرگەن جاس ۇرپاق بەينەلەرى ارقاۋ بولدى. ولار – بالالار، جەتكىنشەكتەر، جاسوسپىرىمدەر، جاستار – زامانىنا قاراي بوي تۇزەدى. بىراق، تاۋبە، يدەولوگيالىق شەكتەۋلەرمەن شەگەندەلگەن، كەرنەيلەتكەن زاماندا دا، جاڭا زاماندا، جاڭا قۇندىلىقتارعا قۇلاعان داۋىردە دە بيلىكتىڭ سىڭارجاق ۇراندارىنا جاس ۇرپاق تۇگەلدەي كوزسىز قۇلدىق ۇرعان جوق. راس، قوعامدىق بەلسەندىلىك، بەلسەندى ومىرلىك پوزيتسيا مازمۇنى ءىس-ارەكەتتەرىندە تۇرلىشە بايقالدى. سولاردى بەينەلەيتىن ەتيۋدتەردى مەن  بەس كىتاپشاعا جىكتەپ، «ورتەڭ وسكىندەرى» حامساسىنا توپتادىم. 

اڭگىمە جالپى شىعارماشىلىقتىڭ ءمان-مازمۇنى جايىندا بولعاندىقتان، وسى جيناققا كوبىرەك توقتالىپ جاتىرمىن. وزىندىك حامسانىڭ «كەرنەي» اتتى العاشقى كىتاپشاسىنا كەرنەيلەتكەن جانە سوعان سەنگەن، كەرنەي ۇنىمەن جارقىن بولاشاققا جەتۋدى كوكسەگەن زاماندا جاس ۇرپاققا ۇسىنىلعان تۋىندىلاردىڭ كەيبىرى ەنگەن-ءتىن. ەسكەرتە كەتۋ ءلازىم، حح عاسىر باسىندا دۇنيەنىڭ قالاي ءدۇر سىلكىنگەنىن سۋرەتتەپ، كەڭەستىك ءومىرىمىزدىڭ سول ساتتەن باستالعانىن دا، قالام ۇستاۋعا تالپىنعان جاس تىلشىلەرىمىزدى سول رۋحتا باۋلۋعا ۇمتىلعانىمىزدى دا باياعى توتاليتارلىق زامانداعىداي تامسانا ايتۋ بۇگىنگى كۇنگە جاراسپايدى. قازىرگى تاڭدا بۇل تاقىرىپتاردىڭ ەشكىمدى قىزىقتىرمايتىنى تۇسىنىكتى. الايدا ءبىز وتكەن جۇزجىلدىقتىڭ باسىم بولىگىن كوممۋنيستىك يدەولوگيا جەتەكشىلىگىمەن وتكىزگەنىمىزدى جوققا شىعارمايمىز جانە ونى ۇمىتا المايمىز دا. ويتكەنى سول شاقتا ءوسىپ-وركەندەدىك، وركەنيەتپەن، بىلىممەن قاۋىشتىق، يدەياشىلدىققا تاربيەلەنىپ جۇرگەن سول كەزەڭدە ۇشتالعان ۇلت ماسەلەسى جايىنداعى وي-پىكىرىمىز، ادىلەتتىلىكتى بارىنەن جوعارى قويۋشىلىق قاسيەتىمىز بەرتىنگى تاۋەلسىزدىك زاماندا دا ماڭىزدىلىعىن جويعان جوق. رۋحاني ورتەڭنىڭ كۇتىلگەن بىتىك ءونىمى – كوممۋنيستىك قۇرىلىستىڭ «جاڭا ادامى» – بيلىك كۇتكەندەي دارەجەدە قاۋلاپ ءوسىپ، بىركەلكى سومدالعان جوق. بۇل قۇبىلىستى ادەبيەتتە بەينەلەۋ ءۇشىن تاۋەلدىلىك ءداۋىردىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنا ۇستاتپايتىن ءتۇرلى ادەبي ءتاسىل قولدانىلعان ەدى. بۇعان «كەرنەيدەن» كەيىنگى «بالداۋرەن»، «گۇلداۋرەن»، «جاسداۋرەن-ءى» «جاسداۋرەن-ءىى» اتتى كىتاپشالارعا توپتالعان اڭگىمەلەر مەن حيكاياتتار كۋالىك ەتەدى. ولاردى تاپ سولاي حاتقا ءتۇسىرۋىم شىعارماشىلىعىمنىڭ سول تۇستاعى ءمانى سىقىلدى بولاتىن. 

وسى بەس كىتاپشاداعى اڭگىمەلەر مەن حيكاياتتار جانە كەيىن «جاستىق شاق جىرلارى» اتتى ءبىر تومدىق جيناققا ەنگەن اڭگىمە، حيكايات، روماندار بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاققا الىستاپ بارا جاتقان زامانداعى قۇرداستارىنىڭ بەينەسىن، ولاردىڭ رۋحاني ازىعىن، زامانى قالىپتاستىرعان ءبىتىمىن جاقىن تانىستىرادى عوي دەپ ويلايمىن. ءسويتىپ جيناقتى توتاليتارلىق ءداۋىردىڭ رۋحى مەن ءسوز ساپتاۋىن، قاساڭ ساياسات بيلەگەن كەزەڭدەردىڭ كەي كورىنىستەرىن قاز-قالپىندا بەرەتىن، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ سانانى كوممۋنيستىك يدەولوگيا قالىپتاستىرعان بىركەلكى ويلاۋ اۋقىمىندا قالماي، شەكتەۋلى رۋحاني كەڭىستىكتە قامالماي، وي-پايىمىمەن، ءىس-ارەكەتىمەن ادىلەتسۇيگىشتىك، وڭ وزگەرىستى اڭساۋشىلىق رۋحتا ءوسىپ كەلە جاتقانىن بەينەلەيتىن تۋىندىلارعا بۇگىنگى جاس بەيتاراپ قارامايدى دەگەن ۇمىتتەمىن. 

ارينە، ولار يدەال ەمەس، يدەال بولا المايدى دا. الايدا قيلى كوزقاراستاعى ادامداردىڭ شەكتەۋى مول كەڭەستىك كەزەڭدە قالاي پايدا بولعانىن ۇعۋعا جاردەمدەسەدى. ال بۇل ءوزىمىزدى ءوزىمىز تاريحپەن تاربيەلەۋ ۇدەرىسىندە بارشامىزعا كادىمگىدەي-اق كومەكشى بولا الادى عوي دەگەن ويدامىن. اركىمنىڭ ءوزىن ءوزى تاريحپەن تاربيەلەۋى وتە ماڭىزدى دەپ ەسەپتەگەندىكتەن، ءارى بۇل شارۋاعا اتسالىسۋدى شىعارماشىلىعىمنىڭ ءمان-مازمۇنى دەپ بىلگەندىكتەن، قايتا قۇرۋ ساياساتى ورىستەگەن جىلدارى مەن تاريحتاعى «اقتاڭداقتاردى» زەرتتەۋگە كوپ دەن قويدىم. 

كەيىنىرەك، تاۋەلسىز ەل ازاماتتارىنىڭ وتانشىلدىق، مەملەكەتشىلدىك، ۇلتىن سۇيگىشتىك سەزىمىنىڭ، تاريحي ساناسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا اتسالىسۋ ماقساتىمەن «رۋح-ساراي» اتتى تانىمدى تۋىندىلار توپتاماسىنىڭ بەس كىتابىن شىعاردىم. ولارعا «توپىراق»، «كەرەگە»، «ءتاج» سەريالارىنا جۇلگەلەنگەن ەتيۋدتەر ەنگەن بولاتىن. التىنشى كىتاپتان اتالمىش دەرەكتى شىعارمالار تسيكلىنىڭ «ۋىق» سەرياسى باستاۋ الۋى كەرەك-تۇعىن (اتالمىش توپتامانى جۇيەلى تۇردە مەملەكەتتىك تاپسىرىس اياسىندا باسىپ شىعارۋ ءىسى اۆتورعا وسى ۋاقىتقا دەيىن بەيمالىم سەبەپتەرگە بايلانىستى توقتاپ قالدى). اۋقىمدى توپتاما وقىرمانعا الىس تاۋاريح بەتتەرىنەن سىر شەرتە كەلە، قازاق ساياسي ويىنىڭ العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسى كەزىنەن باستاپ قالاي جاڭاشا جۇيەلەنە باستاعانىن، ازاتتىق ءۇشىن كۇرەستىڭ تىڭ سەرپىندەرىن، ۇلتتىق قوزعالىستاردى، مونارحيانىڭ قۇلاۋى مەن ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ اۆتونوميالىق قۇرىلىمدارعا قول جەتكىزۋ جولىنداعى كۇرەستەرىن، الاش يدەياسىنىڭ كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى كورىنىستەرىن كورسەتە وتىرىپ، تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋدىڭ شارتتارىن ءتۇزۋدى كوزدەگەن. سولار ارقىلى وقىرمانىن تاريحپەن تاربيەلەۋ ىسىنە اتسالىسۋدى مۇرات ەتكەن ەدى. 

جورىمالى كيىز ءۇي سۇيەگىن ەلەستەتەتىن توپتاما ەتيۋدتەرى شارتتى تۇردە ءتورت جۇيەگە بولىنگەن دە، جارىق كورگەن بەس كىتاپتا ونىڭ ۇشەۋىنە كىرگەن شىعارمالاردىڭ بىرقاتارى العا تارتىلعان-تىن. تەك جوبالانعان ءتورت جۇلگەنىڭ ىشىندەگى «ۋىق» سەرياسىنان ەش تۋىندى باسىلا قويماعان-دى. بۇل جەلى ىرگەتاس («توپىراق» سەرياسى) ۇستىنە قالانعان قابىرعا («كەرەگە» سەرياسى) مەن توبەدەگى شاڭىراق («ءتاج» سەرياسى) اراسىن جالعاپ، ۇستاستىراتىن ەتيۋدتەر توپتاماسىن قۇراماق بولاتىن. بۇدان اڭساعان ەگەمەندىكتىڭ شاڭىراعىنا شانشىلعان، ۇلتتىق ءتاجدى كوككە كوتەرە ۇستايتىن رۋحي-ۋىقتاردىڭ تابيعاتى كورىنۋگە ءتيىس دەگەن ءۇمىت بولعان ەدى. ۇلان-عايىر قازاق الەمىنىڭ – ۇلت ماكروكوسمىنىڭ – تانىمدى ەتيۋدتەرگە سىعىمدالعان كىشكەنە پۇشپاعى – «رۋح-ساراي» ميكروكوسمى – بۇگىنگى وقىرمانعا وتكەن كەزەڭدەردەن سىر شەرتىپ، اركىمنىڭ ءوزىن ءوزى تاريح ارقىلى تاربيەلەۋىنە جاردەمدەسۋدى كوزدەيتىن. 

وسى ورايدا كوكىرەگى وياۋ ازاماتتاردىڭ ساناسىندا ەل بولۋ ەلەسى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنان جاڭاشا تۇرپاتتا نوبايلانعانى العاشقى ەتيۋدتەردە ءسوز بولعان. سودان سوڭ 1917 جىل توڭكەرىستەرىنەن كەيىن ورىن العان ساياسي احۋال، اۋەلى الاشتىق، سوسىن سوۆەتتىك اۆتونوميا، وداق قۇراۋشى رەسپۋبليكانى جاساۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ قايعىلى تاريحى، ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان الاپات اشارشىلىقتار، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، ونىڭ اۋقىمىنداعى ۇلى وتان سوعىسى، ودان كەيىنگى تىڭ كوتەرۋ ناۋقانى، سولاردىڭ بارىندەگى قوزعاۋشى كۇش بولعان قيلى جالپىپاتريوتتىق ۇراندار قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ وي-ساناسى مەن ويلاۋ جۇيەسىن نەگىزىنەن بىركەلكىلەندىردى. ەلدىڭ دامۋى بەسجىلدىق جوسپارمەن بەلگىلەنىپ، بەس جىل سايىن بيلەۋشى پارتيا سالتاناتتى فورۋمىندا جەتەكشىلىك ءسوزىن ايتىپ تۇراتىن ستاندارتتى ءداۋىر باستالدى. يدەولوگيا بۇكىل ءومىردى قامتىدى. جاڭا ادام تاربيەلەۋ ماقساتى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتتى. 

العا تارتىلعان ۇراندارعا كوزسىز سەنگەندەر دە، ولاردىڭ ىشىنەن ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىن تۇستاردى ىزدەگەندەر دە، سىبايلاستىققا قۇلاي بەرىلگەندەر دە، جان-جاقتان تۇمشالاعان ساياسي جامىلعىعا مويىماي، ادالدىقتى، شىندىقتى بارىنەن بيىك قويۋعا تىرىسقاندار دا بولدى. «ۋىق» جەلىسىنىڭ ەتيۋدتەرى وسى كەزەڭنەن كوركەم-تانىمدى سىر شەرتپەك-ءتىن. بۇلاردىڭ ىشىندە سول توتاليتارلىق داۋىردە، قاتال كەڭەستىك تسەنزۋرا داۋىرلەپ تۇرعان كەزدە جارىققا شىققان، ءوز ۋاقىتىنىڭ كوركەمدەلگەن كورىنىستەرىن مۇمكىندىگىنشە بەينەلەگەن تۋىندىلار دا، بيلەۋشى پارتيا نۇسقاۋلارىنان ۇلت پايداسىنا جاراتۋعا جارارلىق پىكىر ىزدەگەن ارەكەتتەر، زەرتتەۋلەر مەن كوسەمسوزدەر دە بار ەدى. ولاردىڭ ءبارى ءار كەزدە ءتۇرلى دارەجەدە تاۋەلسىزدىك ۋىقتارىن سومداعان بولاتىن. 

تاۋەلسىزدىكتىڭ شاڭىراعىن ۇستايتىن ۋىقتاردى نىعايتۋ ءىسى – ەگەمەن تىرشىلىكتى يدەولوگيالىق تۇرعىدان قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىس قوعامنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن ۇيلەسىمدى دامىتۋعا تىرىسۋ – توتاليتارلىق زامان مەن قايتا قۇرۋ كەزەڭىنەن اسىپ، تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە دە جالعاسىپ جاتىر. تۇتاسقان توتاليتاريزمنەن باستاپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءجۇرىپ جاتقان دەموكراتيا ورناتۋ جولىنداعى ۇلى كۇرەس تاريحىنىڭ كەي بەتتەرىنەن وسى سەريا ەتيۋدتەرى حاباردار ەتەدى دەگەن وي اۆتوردى كوزدەگەن نىساناسىنا قاراي سەنىممەن جەتەلەگەن ەدى. سول سەنىمنىڭ جەمىسى تانىمدى تۋىندىلار توپتاماسىنىڭ «ۋىق» جەلىسىن تۇزىسۋگە ءتيىس-تۇعىن. بىراق ونى العاشقى ويلاستىرىلعان قالىپتا جالعاستىرۋدىڭ ءساتى تۇسپەيتىنى انىققا اينالىپ، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، تانىمدى تۋىندىلار توپتاماسىنىڭ كەزەكتى كىتابىن شىعارۋ ۇدەرىسى ويدا جوقتا ءۇزىلدى. 

بۇل، بالكىم، تاپسىرىس تىزبەسىن تۇزەتىندەردىڭ مەن ۇعاتىن شىعارماشىلىقتىڭ ءمان-مازمۇنىن قابىل ەتپەيتىندىگىنەن شىعار. مەملەكەت مۇددەسىن ويلاپ، مەملەكەتتىك كوزقاراستا تۇرۋعا ءتيىس بولعانمەن، ونەردى ونەر ءۇشىن جاساۋدى ۇران ەتەتىن، اسەم دە ادەمى ەرتەگىلەرگە پاراپار تۋىندىلار جازاتىن قالامگەرلەردىڭ جۇتىنعان تۋىندىلارىن جاقىن تارتقاندىقتارىنان بولار. ايتەۋىر ۇزىلگەن جوبامدى باسقاشا جۇيەلەپ، ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ جەڭىستى شىڭىنا دەيىنگى دامۋىن ارقاۋ ەتكەن «الاش جولى» ۇشتومدىعىن ۇسىنعانىمدا دا جوسپارعا ءبىر عانا كىتابىن قوسۋمەن شەكتەلدى. 

ولاردىڭ تاراپىنان بىرنەشە جىلدان بەرى قولداۋ تاپپاسا دا، ون داپتەردەن تۇراتىن «الاشيا» ءريسالا-ەپوپەيامدى، سونداي-اق ءتورت كىتاپقا جيناقتالعان («تۇنەكتەن ورالعان ەسىمدەر») رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ ءومىر جولدارىن جاڭعىرتقان زەرتتەۋلەرىم مەن «قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس» اتتى كىتابىمدى دا جاس ۇرپاقتى تاريحپەن، تاريح ارقىلى تاربيەلەۋ ىسىنە وزىمشە قوسقان ۇلەسىم دەپ بىلەمىن.  

سولاردىڭ قاتارىندا ءار تاقىرىپتاعى پۋبليتسيستيكالىق حرونيكالارىم، جەكەلەگەن تاريحي تۇلعالاردى تانۋ باعىتىنداعى جيناقتارىم، بۇگىنگى كۇنگى ءتىل ءۇشىن تايتالاسقا مەيلىنشە ۇندەس، سول ورايدا ەلۋ جىل بويىنداعى ءۇنىمدى نەگىزىنەن جيناقتاعان «ءتىل-عۇمىر» اتتى پۋبليتسيستيكالىق حرونيكا دا بار. بۇلاردىڭ  دا ءوزىمنىڭ شىعارماشىلىعىمنىڭ ءمان-مازمۇنى رەتىندە، «ونەر – ءومىر ءۇشىن» دەۆيزىمەن ايقىنداۋعا بولاتىن تالابىم اۋقىمىندا جاسالعان، تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋگە ءتيىس ۇرپاقتىڭ تاريحي ساناسىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنا قىزمەت ەتەرىنە كامىل سەنەمىن.  

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا «ازاتتىققا ەندى قولى جەتكەن  ەلدىڭ ادەبيەتى قانداي بولۋى كەرەك» دەگەن ساۋالعا وزىمشە جاۋاپ بەرىپ، ودان كەيىنگى جىلداردا دا سول ساۋال مەن جاۋابىمنىڭ وزەكتىلىگىن جوعالتپاعانىن ايتقانىمدى «تۇركىستان» گازەتى (30.04.2020) «وتىز جىل ويدا جۇرگەن ساۋال نەمەسە ءتول ادەبيەت حاقىندا» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالاعان ەدى. سول ماقالادا باعزى زامانعى ادەمى «ونەر – ونەر ءۇشىن» دەگەن  تۇجىرىمدى جاسامپازدىققا شاقىراتىن «ونەر – ءومىر ءۇشىن!» ۇرانىنا اۋىستىرۋدى تاۋەلسىز ەل ادەبيەتىن جاساۋشى قالام قايراتكەرلەرىنىڭ مىندەتى رەتىندە قاراعان ەدىم.  

ونىمدى كىمنىڭ قالاي قابىلداعانىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر سونداعى ايتقىم كەلگەن ويلاردىڭ ءتۇيىنىن ءوزىمنىڭ شىعارماشىلىعىمنىڭ دا ءمان-ماڭىزىنداي كورگەن بولاتىنمىن. ويلاپ قاراسام، مەنىڭ ءوز جازۋ-سىزۋ حيكمەتىم سول دەۆيزبەن ورىستەگەن سەكىلدى. تەك ونىڭ كوركەمدىك-تانىتقىشتىق ساپاسى قانداي بولدى، جالپى، شىعارماشىلىعىمنىڭ ءمان-ماعىناسى دەپ بىلگەن جۇمىستارىم وقۋشىنىڭ رۋحاني مۇقتاجىن كوزدەلگەندەي دارەجەدە وتەۋگە جارادى ما، جوق پا، بۇل جايىندا، ارينە، ءوزىم ەشتەڭە دەي المايمىن. بۇعان تورەشى – وقىرماننىڭ ءوزى عانا...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz