قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
قىلمىستان كوزى اشىلماعان ادامنىڭ قىرسىقتان كوزى اشىلۋشى ما ەدى. قىرسىق مەنى ەندى كلاستا شالاتىن بولدى. باس مۇعالىمىمىز ەسەپكە عانا ەمەس، ساياساتقا دا جۇيرىك بولعاندىقتان، مەنى شالىپ جىعۋدىڭ امالىن ءار كۇنى تاۋىپ وتىردى. امالى تابىلماي قالعان كۇندە دە، قارا مۇرتى ماعان يت كورگەن مىسىقشا ەدىرەيىپ، «گۇرىلدەپ» تۇراتىن بولدى.
- ەي، لاقكوز، ءسۇرت قارا تاقتايدى! - دەدى كلاسقا كىرىسىمەن،- سەنسىڭ عوي وسىنشا بىلعاعان!
- مەن ەمەس! - دەپ بارىپ سۇرتەمىن.
- الدىدا وتىرعان سەن بولماساڭ كىم؟!
- مەن كلاسقا كىرگەلى ورنىمنان تۇرعانىم جوق.
كلاستا كۇلكى ءۇنى ەستىلسە مەنىڭ كۇلكىم بولىپ ەستىلەدى:
- ەي، تەكەكوز، نەمەنە ءماز بولىپ وتىرسىڭ؟ - دەيدى.
- مەن ەمەس.
- ەندى كىم؟ - دەپ شاڭق ەتە تۇسەدى.
- ارت جاقتان شىقتى.
- سەنىڭشە بار پالە ارت جاقتان شىعادى عوي! - مەن ونىسىنا جاۋاپ بەرمەي قۇتىلامىن. بىراق سوندا دا قۇتقارمايدى. اپپاق شىتىمەن مۇرنىن باسا قويادى ءبىر كەزەكتە:
- پو، موڭكىتىپ جىبەردى عوي!... اشىڭدار تەرەزەنى! ەي، تەكەشىك، بار، دالاعا شىعىپ كەل! - ارت جاق دۋ كۇلەدى!
- مەن ەمەس، مۇعالىم! - دەپ جابىرلەنە قارايمىن وعان.
- ەندى كىم؟ - دەپ شاڭق ەتە قالادى، - ءدال الدىما وتىرىپ الىپ... سەن ەمەي كىم؟!
- «ارت جاقتان!» - دەپ كەكەتىسەدى ارت جاقتاعى ەركە تايىنشىلار.
V
قىلمىستان كوزى اشىلماعان ادامنىڭ قىرسىقتان كوزى اشىلۋشى ما ەدى. قىرسىق مەنى ەندى كلاستا شالاتىن بولدى. باس مۇعالىمىمىز ەسەپكە عانا ەمەس، ساياساتقا دا جۇيرىك بولعاندىقتان، مەنى شالىپ جىعۋدىڭ امالىن ءار كۇنى تاۋىپ وتىردى. امالى تابىلماي قالعان كۇندە دە، قارا مۇرتى ماعان يت كورگەن مىسىقشا ەدىرەيىپ، «گۇرىلدەپ» تۇراتىن بولدى.
- ەي، لاقكوز، ءسۇرت قارا تاقتايدى! - دەدى كلاسقا كىرىسىمەن،- سەنسىڭ عوي وسىنشا بىلعاعان!
- مەن ەمەس! - دەپ بارىپ سۇرتەمىن.
- الدىدا وتىرعان سەن بولماساڭ كىم؟!
- مەن كلاسقا كىرگەلى ورنىمنان تۇرعانىم جوق.
كلاستا كۇلكى ءۇنى ەستىلسە مەنىڭ كۇلكىم بولىپ ەستىلەدى:
- ەي، تەكەكوز، نەمەنە ءماز بولىپ وتىرسىڭ؟ - دەيدى.
- مەن ەمەس.
- ەندى كىم؟ - دەپ شاڭق ەتە تۇسەدى.
- ارت جاقتان شىقتى.
- سەنىڭشە بار پالە ارت جاقتان شىعادى عوي! - مەن ونىسىنا جاۋاپ بەرمەي قۇتىلامىن. بىراق سوندا دا قۇتقارمايدى. اپپاق شىتىمەن مۇرنىن باسا قويادى ءبىر كەزەكتە:
- پو، موڭكىتىپ جىبەردى عوي!... اشىڭدار تەرەزەنى! ەي، تەكەشىك، بار، دالاعا شىعىپ كەل! - ارت جاق دۋ كۇلەدى!
- مەن ەمەس، مۇعالىم! - دەپ جابىرلەنە قارايمىن وعان.
- ەندى كىم؟ - دەپ شاڭق ەتە قالادى، - ءدال الدىما وتىرىپ الىپ... سەن ەمەي كىم؟!
- «ارت جاقتان!» - دەپ كەكەتىسەدى ارت جاقتاعى ەركە تايىنشىلار.
ءوزى دە ارت جاقتان شىقپاي، الدىدان شىعادى دەيمىسىڭ! - دەسىپ، بۇل ءسوزدىڭ قيسىندىلىعىنا بۇكىل كلاسس كۇلەدى.
مەن تۇقىرا تۇسەمىن. بۇل قىلىعىم - مويىنداۋ ىسپەتىندە كورىنەتىنىن سەزسەم دە، ناقاقتىعىنا بۋلىعىپ تۇقىرامىن. قۋانىشقاننىڭ مۇرنىنان قان شىقپاي تۇرعانداي، مەنىڭ مۇنداي ءيىسىم دە شىقپاۋشى ەدى. ەندى بۇكىل كلاستى مۇڭكىتەتىن بولىپپىن.
ءسويتىپ ءجۇرىپ، باسىم جەردەن الىنبايتىن كۇيگە ءتۇستىم. جاسىپ كەتكەندىگىمنەن ساباق سۇراۋىنا جاۋاپ قايتارۋىم قيىنداي بەردى. اسىرەسە، ەسەپ ساباعىندا قارا تاقتايعا شىعارعاندا جۇرەگىم اتشا تۋلايدى، ويتەتىنى، ارىسبەك امسە زەكىرىپ شىعارادى:
- ەي... كىم ەدى، ەي، تەكەكوز!.. نە عىپ وتىرسىڭ باقىرايىپ، شىق قارا تاقتاعا! - دەگەندە-اق ەسىم شىعىپ كەتەتىن.
مەنىڭ كوڭىلدەس ساباقتاستارىمنىڭ اراسىندا ارىسبەك مۇعالىمگە ەڭ باتىل پىكىر ايتا الاتىنى - قيالزات ەدى. اكەسى سول كەزدە ءدوربىلجىننىڭ ەڭ ابىرويلى ادامدارىنىڭ ءبىرى، اۋقاتتى ساۋداگەر بولاتىن. قيالزات اقتارىلا سىرلاسىپ، اعىل-تەگىل كۇلەتىن اق كوڭىلدىلىگىمەن بىزگە جاقىنداسىپ كەتكەن. مەنىڭ ۇمىتىلىپ قالعان ءوز اتىمدى ارىسبەككە سول ەسكەرتتى ءبىر كۇنى:
- مۇعالىم ءابزي، ونىڭ اتى بيعابىل ەمەس پە!
- مەيلى، نە بولسا ول بولسىن، مۇنىڭ اتىن ەسىمە ساقتاي الماي قويدىم.
مەن سولاي قولمەن ءتۇرتىلىپ، ازۋمەن مىجىلىپ قارا تاقتايعا شىققان ءبىر كۇنى ايتىپ تۇرعان مىسال ەسەپتىڭ ءسوزىن دە ۇقپاي اڭىرىپ قالدىم. قۇلاعىمنىڭ شۋىلىنان با، جۇرەگىمنىڭ دۇرسىلىنەن بە، ايتەۋىر ەستىمەي جالتاقتاپ قاراي بەردىم. مۇعالىم ىرشي تۇرىپ قاسىما جەتىپ كەلدى:
- نە دەپ تۇرمىن مەن ساعان؟! جاز! - دەپ شاڭق ەتە ءتۇستى دە، جەلكەمنەن ءبىر ءتۇيىپ قالدى.
نە دەپ جازارىمدى ونان سايىن بىلمەي تۇرىپ قالدىم. قاتتى سويلەگەندە شاڭقىلداپ كەتەتىن اششى ءۇنى قۇلاعىمدى ونان سايىن بىتەپ تاستاعانداي، اۆتوماتشا جىتىرمەلەتىپ سويلەنەتىن ءسوزى، قانشا ايتقانىمەن ميىما كىرەر ەمەس. ماڭدايىمنان تەر بۇرقىراپ كەتتى. جازسام دا ءسوز تاستاپ ءار جەرىنەن ءبىر جازىپپىن. شاپالاقتاپ-شاپالاقتاپ جىبەردى دە، قارا تاقتايدى قايتا سۇرتكىزىپ تاستادى.
- ماكەن، بەرى كەلشى، سەن جازىپ بەرشى مىناعان!
«جاناسقىش تايىنشالارىنىڭ» ەڭ ۇلكەنىن وسىلاي ەركەلەتىپ اتاپ، كۇلىمسىرەي شاقىرىپ ەدى، سول كوككوز «جاۋ» كۇلە شىقتى دا، مۇعالىمنىڭ ءبىر-بىرلەپ ناقتاپ ايتىپ بەرگەن مىسال ەسەبىن اسىقپاي، ناقتاپ جازىپ شىقتى.
- سەن مەنى ەمدىڭ عوي ەندى! - دەپ كۇبىرلەپ، مەنەن ءوشىن الا قايتتى سونان سوڭ.
- ال، شىعار! - دەپ زەكىدى مۇعالىم.
مەن قارا تاقتاعا قاراپ تۇرىپ قالدىم. قايتا-قايتا وقىسام دا ۇقپادىم، شىعارا الماي قويدىم.
- كىم شىعارادى؟ - دەپ مۇعالىم وقۋشىلارعا قاراعاندا، مەن دە قارادىم. مۇعالىم قانشا جالتاقتاعانىمەن «جاناسقىش تايىنشىلارىنان» ەشكىم قول كوتەرمەدى. الدىڭعى جاقتا وتىرعان مەنىڭ دوستارىمنان بىرنەشەۋى ورشەلەنە، قاتار كوتەردى قولدارىن. «دۇشپانىنا شىعارتىپ كوزىنە تۇرتكىلەتكەنشە، ءوزىمىز شىعارىپ بەرەيىك!» دەگەندەي اجار بار سياقتى. «مەن!»، «مەن!»، «مەن!» دەستى. مەنىمەن ءبىر پارتادا وتىراتىن بەكساپا جۇلقىنىپ جەتىپ كەلگەن سوڭ مۇعالىم ەرىكسىز سوعان شىعارتتى.
ارىسبەكتىڭ اجۋالى، اششى سوزدەرىنەن تاعى دا جۇتىپ-جۇتىپ الىپ پارتاما ۋلانعان ادامشا سىلق ءتۇسىپ وتىرا كەتىپ ەدىم. مەنىمەن بويى تەپ-تەڭ شيكى سارى بەكساپا ماعان جاقىنداي ءتۇسىپ، جالتاق-جالتاق قاراي بەردى. ونىڭ وتكىر سارعىش كوك كوزى ءسال قىزعىلت تارتىپ، جاساۋراپ تۇرعانى بايقالدى.
- ساعان نە بولدى؟! - دەپ سىبىرلاپ، الدىنداعى داپتەرىنە ۇڭىلگەن بولدى، ۇندەمەدىم. ەرجۇرەك-وجەتتىگىنە مەنى دە شاقىرعانداي، ول تاماعىن اقىرىن عانا ءبىر كەنەپ الىپ، ءسوزىن تەز-تەز جالعاستىرىپ جىبەردى، - سەنى سىندىرماقشى، ءبارىمىز ءبىلىپ وتىرمىز. سەن سىنباي قوي!.. ىشىڭنەن ەرەگىسىپ الساڭ سىنبايسىڭ!.. قورقىتقان سايىن قاتايىپ الۋ كەرەك، ەشتەڭە ەتپەيدى!...
مەن قاتايىپ كەتە المادىم، ىشتەي مۇقالىپ، بوساي بەردىم. بارلىق مازاققا مويىنداعانداي، ءۇن-ءتۇنسىز جاسىدىم. «دۇشپاندارىما» عانا ەمەس، دوس ساباقتاستارىما دا تەڭ بايلانىس جاساي المايتىن، تارتىنشاق بولىپ قالعان سياقتىمىن.
باسقا وقۋشىلاردان ەشقانداي ءزابىر كورمەسەم دە، مەكتەپ ماعان باس مۇعالىمنىڭ قاباعىنداي ىزعار شاشىپ، سۋىنىپ كەتتى. ءسويتىپ، مەن 1937-1938 جىلدىق وقۋ ماۋسىمىنىڭ اقىرعى سىناۋىنان ءسىڭىرىم ءىلىنىپ ارەڭ ءوتتىم.
ساباق وقۋدىڭ ءوزى قىزىق ويىن سياقتى ءبىلىنىپ، وقىعان سايىن ورگە تارتقانداي كوڭىلى كوتەرىلە تۇسەتىن جاقسى وقۋشىنىڭ قاسيەتى سول جاز مەنەن تىم اۋلاقتا قالدى دا، ىڭعاي ويىنشى بالالاردى جاناسالاپ، سولار بار جەردە عانا جاساي الاتىنداي، باسقاشا تىرشىلىككە ويىسىپ كەتكەنىمدى سەزبەي دە قالىپپىن.
ەمىلدىڭ تەرەڭ بوگەۋ ايدىنى ءبىزدىڭ كوشەنىڭ تۇسىندا عانا ەدى. جازدا بالالاردىڭ ۇزىلمەيتىن، ەڭ دۋماندى مەكەنى سول بولاتىن. ءبىز سودان شىقپايتىن "قارا بالىققا" اينالىپ كەتتىك. ءبىزدىڭ كوشەنىڭ بالالارى سۋ ونەرىنىڭ بارلىق تۇرىنە جەتىلدى دە، سول ونەرلىلەردى قۋالاي سۇڭگىپ مەن جەتىسكەندەي بولدىم. جەتىسكەن سايىن جەتىلىپ، ول جەتىلۋ جەلىك ءبىتىردى دە، كۇندىز ءۇي كورۋدى قويدىم. قالادان 30-40-تان جينالىپ كەلەتىن بالالار، ءبىزدىڭ شەتتىڭ التى بالاسىنىڭ قاباعىنا قاراپ شومىلاتىن حالگە ءتۇستى. التى "جايىن" بىردەي اتىلىپ، بيىك جاردان سەكىرگەندە، شاباق بالىقشا تىم تىراقاي قاشىپ، كولدى بوساتىپ بەرمەسە جۇتىلاتىنداي كورەدى. بىراق، سولاردىڭ ىشىندە "جايىنداردىڭ" كەزىككەنى عانا بولماسا، ەشقايسىسى "جۇتىلماي" امان قاشاتىن. جاكەن ەكەۋمىزدىڭ "دۇسپاندارىمىز" سول جازدا، سول ايدىندا ءبىر-ەكى رەتتەن شيقىلداعان سوڭ كەلمەي قويىپ قۇتىلدى.
"جايىن" دارەجەسىنە ەندى جەتىپ "ابىروي" تاۋىپ قالعان مەنى اكەم قاتتى ماسقارالادى ءبىر كۇنى: دار باسىندا جالاڭاش تۇر ەدىم، قولىندا ۇزىن تاياعى بار، تۋ سىرتىمنان كەلىپ قالعان ەكەن:
- وقۋ قايدا؟! - دەپ اقىرىپ قالعاندا ءبىر-اق ءبىلدىم دە، كيىمىمدى ءىلىپ الا قاشتىم.
جالاڭاش بولعاندا دا، تىرداي ەدىم. تاياعىن لاقتىرىپ كەپ قالدى، تيمەي قالعان سوڭ الا سالىپ تاعى قۋدى.
- جىل وقىپ تاپقانىڭ الپىس نومەر! الپىس كۇن ويناساڭ دا ءالى ءۇي قاراسىن كورمەيسىڭ، ساباق قايدا قالدى؟ ءبارىمىز جالدانىپ وقىتقانداعى ءۇمىتىمىزدى اقتاعانىڭ وسى ما!... العان بايگەڭ الپىس پا!...
قاشىپ بارا جاتىپ ەستىگەنىم وسى ءسوز بولدى. بۇل ءسوزدى ەستىگەن ءوزىم عانا ەمەس، سۋ بويىنداعى بالالار عانا ەمەس، اكەمنىڭ زور داۋىسى بۇكىل كوشەگە جايىلدى. بۇرىلا قاشار باسقا جول بولماعاندىقتان، جار بويلاپ زىتىپ، جالاڭاش قالپىمدا كوشەگە شىعا كەلىپپىن. قۋىپ كەلە جاتقان قۇبا تاياق، ءاي-شايعا قاراتار ەمەس، ەرسىلى-قارسىلى ەكى قاقپانىڭ الدىنا توپتالعان ەكى توپ قىز-كەلىنشەكتىڭ اراسىنان زىرىلداتىپ وتە شىعىپ، ات بويلاپ كەتەتىن توتە جولداعى جوڭىشقاعا كىرە جونەلدىم. ارتىمدا دۋىلداپ مازاق-كۇلكى سايراۋدا. «الپىس نومەر» جايلى اكەم تاعى ايقايلاپ، جار سالىپ كەلەدى، ونىڭ جەتىسە الماي ءسال كەيىنىرەك قالعاندىعى عانا ءىش كيىمىمدى تەرىس بولسا دا كيىپ الۋىما مۇرسات بەردى.
ەندى بۇل كوشەگە قايتا كورىنەر جايىم قالماعانداي، اشكەرەلەنگەن «الپىس نومەردىڭ» ۇستىنە ايرانداي توگىلگەن بەتىممەن جەر باستىرىپ، بىرنەشە كۇن ۇيدەن شىعارماي تاستادى. اكەمنىڭ ايتقان ءادىل تارازىلىعى قۇتقارماس قۇرساۋداي ءبۇرىپ الدى مەنى. ودان كەيىن قايتالاي قىجىرىتپاسا دا، سول ءبىر شىنشىل سوگىس ءار كۇنى ايتىلىپ تۇرعانداي بۇرە بەردى. «ەكى اعا جاستىق ءومىرىن جالشىلىققا كىم ءۇشىن بەرىپ ءجۇر؟... ءىنىم كىم ءۇشىن ساۋىس-ساۋىس سارى الا بوقشىلىققا بايلاندى. جوقشىلىعىنا قاراماي اكە-شەشە مەنى نە ءۇشىن سەتەر ەتىپ الپەشتەپ ءجۇر! ديۋانا دەگىزبەۋگە تىرىسىپ، وزدەرىندە جوقتى كيگىزگەندەگى تاپقانىم وسى ماسقارالىق پا!» ۇيدەن شىقپاي كوشىرمە كىتاپ داپتەرلەرىمنىڭ بارلىعىن جايىپ سالىپ، سوعان ۇڭىلۋمەن بولدىم. ءبىرشاما قيىنىراق دەگەن ەسەپتەردى بەلگىلەپ الىپ، سولاردى باسىنان باستاپ قايتا شىعارىپ ۇيرەندىم. مەن دە وزىمدەگى كەمدى تولىقتىرىپ، جوقتى ىزدەپ تابۋىم كەرەك قوي، قولىمداعى باردى ءار ساققا جۇگىرتىپ پىسىقتادىم. پىسىقتاعان سايىن ءوزىمدى قيىنعا سالۋدىڭ تالاي ەسەبى تابىلدى. وقىعان از نارسەمنىڭ وزىنەن بۇرىن ءوزىم ەسكەرمەگەن كوپ جۇمباق شىققانداي. سولاردى شەشۋدىڭ ءوزى ەڭ قيىن ويىن سياقتى. باسقا ويىن ىزدەۋ ۇمىتىلا بەردى. ءبىر شاق ۇيگە شاقىرىپ وتىرعىزا الماعان اكە-شەشە ەندى مەنى ءبىر ۋاقىت ۇيدەن شىعۋعا، وزەن بويىنا بارىپ ويناپ كەلۋگە قۋزايتىن بولدى. اندا-ساندا شىعا قالسام، الگى «ماسقارا كوشەگە» باسپاي، ىڭعاي سىرت جاقپەن جۇرتتىڭ تىنىعاتىن مەزگىلىندە عانا شىعىپ ءجۇردىم. ونان دا قالا ىشىنە كىرىپ قايتۋىم كوڭىلدى سياقتى.
جاز باسىندا ۇرىمجىگە شاقىرىلىپ كەتتى دەپ ەستىلگەن كەرىم شيانجاڭ مەن جول قۇرىلىسىنىڭ باستىعى - قۇسايىن سول بويى قايتپاي قالىپتى. ول كەتكەندەردىڭ دەرەگىن بالا-شاعالارى دا بىلمەيتىندىگىن كۇزدە ەستىدىك. ولار تۋرالى ەشكىم ەش نارسە ايتا المايدى ەكەن. جۇرت ولاردىڭ بالا-شاعالارىنىڭ ەشكىم ۇرماي-اق جۇدەپ، ەشكىممەن بايلانىس جاسامايتىن توماعا-تۇيىق حالگە ءتۇسىپ قالعاندىقتارىن عانا ءبىلىپتى. «قولعا الىنىپتى»، «قامالىپتى» دەيتىن سۋىق حابار تىم جاسىرىن سىبىرمەن عانا تارالىپ ءجۇر ەكەن. جۇرت ولارعا «قياناتتان»، «پاراقورلىقتان» دەگەندەي ەش كىنا تاقپاي ىشىنەن عانا كۇرسىنەتىن كورىنەدى.
اۋداندىق وكىمەتكە لي فاميليالى جاڭا شيانجاڭ تاعايىندالىپ كەلىپتى. «بۇل دا كەرىم شيانجاڭنىڭ ورنىن وگەيسىتپەيتىندەي، حالىققا تىم قايىرىمدى كىسى ەكەن» دەگەن ءسوز تارادى. بۇل ماقتاۋ الدىمەن داۋ-شارعا كوپ ارالاساتىن ادۆوكاتتان شىقتى دا، راس سولاي ەكەنى جۇرتقا تەز بايقالا باستادى. لي شيانجاڭ كەلىسىمەن بىرنەشە جيىندار اشىپ، حالىققا جاعىمدى سوزدەر سويلەپتى. «ۇلتتىق مەكتەپتەردى كەڭەيتۋ»، «قوعامدىق ۇيىمداردى تولىقتاپ، ولاردىڭ ءىسىن باتىل جۇرگىزۋ»، «كلۋب سالۋ» ىستەرىن كەلە قۋزاي جونەلىپتى. سول ورىنداردىڭ ءبارىن ءوزى جاياۋ ارالاپ كورىپ جۇرەدى ەكەن.
ءدوربىلجىننىڭ باتىس جاق بەتىندەگى «جەر ءدوربىلجىن» دەپ اتالعان ەجەلگى قورعاننىڭ شىعىس جاق ىرگەسىن تەگىستەپ، ۇلكەن كلۋب سالىپ جاتقانىن كوردىم. ءتورت بۇرىش قورعاننىڭ ءدال ورتاسىندا العاشقى زامان ايداھارىنىڭ باسىنداي كورىنىپ، قالقيىپ تۇراتىن پۇتحانانى تىپ-تيپىل ەتىپ، تەپ-تەگىس كەڭ مايدان جاساپتى. ءسويتىپ «جىن بار»، «شايتان بار» دەپ ءبىز ماڭايىنان وتە المايتىن ەڭ قورقىنىشتى ءوڭىر مادەنيەت ورتالىعىنا، جارىس پەن باسەكە مايدانىنا اينالىپتى.
جۇزدەگەن جۇمىسشىنىڭ مۇنداعى قىزۋ ەڭبەگى ءبىزدىڭ مەكتەپتىڭ تەرەزەسىنەن كورىنىپ تۇرادى ەكەن. توعىزىنشى اي تۋىپ مەكتەپكە قايتا جينالعانىمىزدا، تەمىر شاتىرى شەگەلەنىپ بولعان، تاۋ زاڭعارىنداي كلۋبقا شالقايا قاراپ تاماشالايتىن بولدىق. مەكتەبىمىزدىڭ ماڭى بىلتىرعىدان قىزىق كورىندى. «وسى قىزىقتىڭ ورتاسىندا مەن تاعى بۇزىق اتالامىن-اۋ!» دەگەن كۇدىكپەن كەلىپ ەدىم. مۇعالىمدەر بولمەسىنە كىرىپ سالەم بەرگەنىمدە «قارا مىسىق» كۇرجيمەي، قۇيرىعىن جىبىر ەتكىزدى، كۇلىمسىرەي قارادى ارىسبەك.
- بيعابىل، تىزىمدەتكەلى كەلدىڭ بە؟ - دەگەندە تۋراراق قاراپ ەدىم، راس جىلى كورىندى. «اتىمدى جاپ-جاتىق، دۇپ-دۇرىس اتادى عوي!» دەگەن تاڭدانىس پەن قۋانىش ارالاس، جان-جاعىنا ەندى قارادىم. راسىندا ارىسبەك ەمەس، وسى بولمەنىڭ ءوزى جىلىنعان سياقتى. مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى بەيۋاز قالىمىنان باسقا، گۇلدەي جايناعان جاپ-جاس ءۇش مۇعالىم كەلىپتى. بۇلاردىڭ بىرەۋى تانىس، «ولگەن ادامدى دا كۇلدىرەتىن» مىسقىلشىل داۋلەت شاۋەشەكتەگى مۇعالىمدىك مەكتەپتە وقىپ ءجۇر دەگەن، ءدوربىلجىننىڭ ءوز جىگىتى. دەمالىسقا كەلگەن كەزدەرىندە بىزبەن ازداپ اسىق ويناعان، ارتىقسىنۋدى بىلمەيتىن جىگىت سياقتى كورىنگەن. بيىلعى جاز تەرەڭ بوگەۋگە بارىپ شومىلعاندا ءبىزدىڭ «جايىندار» ونى سۋ استىنان بىرەر رەت تارتا كەتىپ شيقىلداتۋعا قيماپ ەدى، سونىمىز جاقسى بولىپتى!
جاڭا مۇعالىمنىڭ تاعى بىرەۋى - سىرت تانىس، دوربىلجىندىك ماقات - اسقان كەربەز، سۇلۋ، سىلقىم كورىنىپ ەدى، سونىسىنان عانا سەكەم الماساق كۇدىرەيىپ گۇرىلدەرلىكتەي «قارا مىسىعى» جوق قوي، ايتەۋىر.
مەنىڭ كوزىمدى ەڭ كوپ تارتقانى - بۇرىن مۇلدە بەيتانىس، جىلى ءجۇزدى اق سارى مۇعالىم بولدى. اتى تانىسقان ەكەن. بەت پىشىنىندەي ءۇنى دە جاراسىمدى، جاتىق تا انىق سويلەيتىن شەشەندىلىگىمەن كوزىمدى تارتسا، جوقتاماعا قاراپ ءبىر رەت شاقىرعان سوڭ-اق اتىمدى ءبىلىپ الا قويۋى - ءوزىمدى تارتىپ الا جونەلگەندەي بولدى. ونىڭ ساباق وتكەندەگى بارلىق كەيپى زور ونەر سياقتى كورىندى ماعان. سويلەپ تۇرعاندا ونىڭ كوكشىل كوزىنەن تاسا ەشكىم قالمايتىنداي. سويلەگەن تاقىرىبىنان كۇڭگىرت ەش جاي قالمايتىنداي. اي مەن كۇندەي، الەمگە بىردەي، ءوز دەنەسىنەن نۇر شاشىپ تۇراتىنداي اسەرلەندىردى. ساباعىمىزدىڭ بارلىعى كوشىرمە ەدى. ءوز ساعاتىندا ءار ساباقتىڭ لەكتسياسىن تىڭداپ، كونسپەكتى كوشىرەتىنبىز. ال كوپشىلىگىمىز تىنىسقاننىڭ وتكەن ساباعىن سول ساباقتىڭ وزىندە-اق يگەرىپ الاتىن بولدىق. ەسەپ ساباعىن تاعى دا ارىسبەك جۇرگىزىپ، كۇنىنە ءبىر رەت «تەكەكوز» اتالعانىما جاسىعاندى قويدىم. كۇنىنە ەكى نە ءۇش ساعات ءبىزدىڭ كلاستا بولاتىن تىنىسقاننىڭ تىنىس بەرۋىمەن مەنىڭ تۇتىق ءۇنىم اشىلىپ، كۇرمەۋلى ءتىلىم شەشىلە باستاعانى بايقالدى. ساباقتاستار ىركىلىپ قالعان سۇراۋلارعا امسە مەن قۇلشىنىپ جاۋاپ بەرەتىن بولدىم.
ءسويتىپ ءار كۇنى كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەندىگىمنەن بولسا كەرەك، ءبىر كۇنى تۇستەن كەيىن مۇعالىمدەر توبىمەن كىرىپ كەلدى دە، ەڭ الدىنداعى تىنىسقان مەنى نۇسقادى:
- مىنە، مىناۋ بولادى!.. بيعابىل، تۇرەگەل! - دەدى، مەن ورنىمنان اتىپ تۇردىم. - الدىمەن وسىنى جاز! - قاعاز الىپ كىرگەن داۋلەت مۇعالىم مەنىڭ اتىمدى جازعانداي بولدى، ارىسبەك مىرس ەتە ءتۇستى:
- سايتان ءبىلسىن!.. بۇدان نە شىعادى! نەشە ءجۇز ادامنىڭ الدى تۇرماق وسى كلاستا تاقتايعا شىقسا ەس-اقىلى قالمايدى، ساحنادا بەدىرەيىپ تۇرسىن دەيمىسىڭ؟
مەنىڭ جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇستى.
- جوق، ەڭ وتكىرى وسى، وسىندايدان شىعادى!
- ولەڭ ايتقىزىپ كورسەك قايتەدى، - دەدى داۋلەت، جاتىپ اتارلىعىمەن مەنى ءبىر قيناپ العىسى كەلگەن سياقتى.
- قازىر ولەڭ ايت دەپ قىستاسا سەن دە ايتا الماي، بۇقاشا بوجبيا قالارسىڭ! - دەپ تىنىسقان كۇلدى وعان. ازداعان شۇبارى بار، ماي باستى جۋان داۋلەتكە قاراپ تۇگەل كۇلىستى، - مۇنىڭ حورعا جاقسى قوسىلاتىنىن بايقاعانمىن. ءبىزدىڭ ورىندايتىن نومەرلەرىمىز ولەڭ عانا ەمەس قوي، دەكلاماتسيا دا، پەسسا دا بولادى. ءبارىن دە ۇيرەنەدى بۇل، ءالى اشىلادى! تىنىسقان مەنى سولاي ماقتاپ بەكىتتى دە، بەكساپا مەن قيالزاتتى اتادى. بۇل ەكەۋىنە ەشكىمنىڭ پىكىرى بولمادى. «ەڭ جوعارى كلاسىمىز وسى» دەسىپ ءبىزدىڭ كلاستان جەتى-سەگىز «ءارتىستى» ءبىر-اق ءتىزدى ءسويتىپ. ارىسبەك قيپىجىق قاعىپ، نۇسقاي تۇسسە دە، ونىڭ «مىقتىلارىن» جاڭا مۇعالىمدەر قابىلدامادى. «قوي، ول وگىزدەردى» دەسىپ قالدى كۇبىرلەپ قانا.
«دەس الۋىمىزدىڭ باسى وسى دەسكەندەي، ءبىز بۇل ءسوزدى ەستىگەن سوڭ ءبىر-بىرىمىزگە قاراپ جىميىسىپ الدىق. تىنىسقان ءدوربىلجىن كلۋبىنىڭ اشىلعان تويىنا، جاڭا ساحناعا قويىلاتىن ويىن دايىندىعىنا شىعاتىندىعىمىزدى ايتىپ، ءبىزدى ەرتە جونەلگەندە، بەكساپا مەنىڭ يىعىما قولىن ارتا شىعىپ، ارقامنان قاعىپ-قاعىپ قويدى. جالت قاراسام، جازعىتۇرىمعى مەنىڭ رۋحاني ويرانشىلىعىمدى كورگەندەگىسىندەي، سارعىش كوك كوزى تاعى دا قىزعىلت تارتا قالىپتى. قۋانىشقا دا، قايعىعا دا ورتاق، شىركىن دوستىق كوڭىل كۇيىمىز تاعى دا ىشتەن ءبىلىستى.
- تايىنشالارىن جاسىرىپ ەمىزگەننىڭ ۇستىنە، جەمدەسە دە جەتكىزبەيىك! - دەدى، - ەندى «وگىز» اتالدى عوي!
مەنىڭ قاۋىپىم ولارمەن ەمتيحان ماسەلەسىندە بولماي، ەندى كوزىمە ساحنا قاتەرى ەلەستەپ، كوڭىلىمدە «قورىققان ادامنان جاعىمدى ءۇن شىعا ما، ەندى كوپ حالىقتىڭ الدىندا ساحنادا ماسقارالانباسام نە قىلسىن!.. كوشەدە جالاڭاش قاشۋدان ول قيىنىراق بولار-اۋ!» دەگەن ۇرەي كەۋلەپ كەلە جاتقان.
- ساحنادا ءۇنىم شىقپاي قالسا، نە ءسوزدى ۇمىتىپ قالسام قايتەمىن، ەي!؟ - دەپ ۇدىرەيە قارادىم بەكساپاعا.
- نەسى بار، ءسوزىن مۇعالىمنىڭ ءبىرى ايتىپ تۇرادى! جانە ساحنادا سەنى ەشكىم "تەكەكوز" دەپ جاسىتپايدى عوي، بىرەۋ قاساقانا ايتسا دا تەكىرەيىپ الىپ سوعا بەرمەيمىسىڭ!..
جاڭا تالاپپپەن بىرگە تۋعان جاڭا كۇدىگىم جايىنا قالدى. تىنىسقان مەنىڭ السىزدىك جاعىمدى بىلەتىن سياقتى، ماعان "قاتەرلى مىندەت" ارتپاي، ورىنداي الاتىن ءرولىمدى تاۋىپ وتىردى. بىرنەشە وقۋشىدان قۇرالعان حور نومەرلەرىنە شىعارعاندا، ءدال ارتىما قايمىقپايتىن ءور داۋىستى قيالزاتتى، قاتارىما جىڭىشكە ءۇندى، وتكىر بەكساپانى تۇرعىزدى.
مەن ءوز اسەرىمەن باۋراپ، جاڭا رۋحتا تاربيەلەيتىن تالانتتىلاردى العاش رەت وسى ويىن دايىندىعىندا كوردىم. ايتبەكتىڭ اسپان قامشىلايتىن بولات شىبىقتاي اسقاق ءانى، تىنىسقاننىڭ نازىك تولقىندى سكريپكاسى، داۋلەتتىڭ ىشتەن بۇرا تۇسەتىن كۇلدىرگىسى جاي تاماشاشىلاردىڭ وزدەرىن دە ارتىسكە اينالدىراتىنداي. بۇل ۇشەۋىندەگى قابىلەت وسى ايتىلعان ءۇش ءتۇر عانا ەمەس، ارقايسىسى سان قيلى ءرول اتقاراتىن تۋما ارتىستەر بولىپ شىقتى. اسىرەسە، ايتبەك پەن داۋلەت باس قوسقان جەردە كوپ قاپالى، ىشقۇستالىقتى كوپ كورگەن ەر، ايەل نەشە ءجۇز ونەرپازدىڭ ءبىر ۇيدە باس قوسا قالعانداعى ويىنىنداي دۋمانداتادى ەكەن.
ساحنا شىعارمالارىمەن قامداپ، جاتتىعۋدى باسقارىپ جۇرگەن ەلسادىقتىڭ رەجيسسەرلىگى مەن سۋفلەرلىگى مەنى بارىنەن دە جوعارى مەكتەپ سياقتى قىزىقتىردى. ول قانداي كەيىپكەردىڭ، قاي سيپاتتاعى ءسوزى بولسا دا، ارتىستەرگە ءدال وزىندەي سويلەپ ۇيرەتىپ ءجۇردى. ساحنا شىعارماسىن وقىپ ويناتا وتىرىپ، قاراپايىم قوڭىر عانا ۇنمەن قىز دا، كەمپىر دە، شال دا، جىگىت تە، ولاردىڭ ىشىندە باتىرى دا، قورقاعى دا، ۇيالشاعى دا، وتكىرى دە بولىپ ءجۇز قۇبىلىسىن دا ءدال بەينەلەپ ۇيرەتەدى. «ارتىستەردىڭ ءارتىسى دە، مي كوزى دە وسى كىسىنىڭ ءوزى ەكەن» دەپ ءتۇسىندىم مەن. بۇل كىسى سۋفلەر بولىپ وتىرعاندا مەن دە ءارتىس بولىپ شىعا الاتىن سياقتىمىن. ءار كۇنى تۇستەن كەيىنگى ۋاقىتتا جاتتىعۋ وتكىزگەن سوڭ قولىندا بار ارتىستەرىنە ەلسادىق قاتتى رازى بولدى:
- سىزدەر ارقىلى ارقانداي ۇلكەن درامانى ورىنداۋعا بولادى ەكەن، - دەدى دە كۇرسىنىپ الدى، - ءبىزدىڭ وسى ەلدە ايەلدەر وتە ارتتا قالعان عوي، ارتيستكادان جوقشىلىقتى كوبىرەك تارتاتىن سياقتىمىز. جاڭا اشىلعان قىزدار مەكتەبىنەن «قارىزعا بىرنەشە قىز سۇراپ الا تۇرامىز»، بىراق، ولار «مايميىپ، قايميىپ» قانشا قاتىناساالار دەيسىڭ جانە ولار قىزدان باسقا ايەل بولۋعا ءتىپتى دە رازى بولماس.
- ودان قام جەمەڭىز، - دەدى ايتبەك. - قىز اكەلىپ بەرسەڭىز بولعانى، شەشەسى دە، شالى دا ءوزىم بولىپ شىعامىن.
- «اكەسى بولامىن» دەمەي، «شالى بولامىن» دەۋىن قاراشى مىنا ازباننىڭ! - دەپ داۋلەت ونىڭ يىعىنان ءتۇيىپ جىبەردى. جالعان كۇيگەلەكتىكپەن، كۇرەڭىتىپ بوجبيا قالدى ءوزى، - سەنەن باسقا «شالى» بولارلىق ەشكىم جوق پا ەكەن!
ءبىزدىڭ ساباقتاستار دۋ كۇلدى. ەلسادىق بىزگە ءبىر قاراپ قويدى دا:
- وقۋشىلار وتىر، جىگىتتەر! - دەپ كۇبىرلەدى، - ءتارتىپ الدىمەن وزدەرىڭىزدە بولۋعا ءتيىستى. الدىن الا ايتىپ قويايىن، قازىر بىزگە كومەكتەسۋگە قىزدار مەكتەبىنەن ەكى-ءۇش بويجەتكەن كەلەدى. ولارعا تۋىسقان اعالارىڭداي قامقور بولىڭىزدار! ارقانداي بەيباستاقتىق بولماسىن، مۇنداي قالجىڭنىڭ ءيىسى دە شىقپايتىن بولسىن، ۇركىتىپ الاسىزدار!.. ولاردى بار وي-سانالارىڭىزبەن كوپتەپ قاتىناسۋعا قىزىقتىرىڭىزدار!.. بۇل - ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا تاريحي، زور جۇمىس. ەڭ قاتتى قارايتىن ءتارتىپ وسى، ارتيستكالداردى تەك وسى تارتىپپەن عانا تاربيەلەپ شىعا الامىز!
- ۇيرەنە كەلە ءبىزدىڭ مىنا ازاماتتاردىڭ وزدەرى دە قىز ءرولىن الىپ شىعاتىن بولادى! - دەپ تىنىسقان بىزگە ۇمىتتەنە قارادى، - قاراڭىزشى، قايسىسى قىزدان كەم!
داۋلەت ماعان قاراپ جىميدى:
- انەبىرەۋى ءتىپتى مولدىرەگەن قارا كوزدىڭ ءدال ءوزى.
بىرنەشەۋى قاتار كۇلگەندە، مەن تومەن قاراي بەردىم. ۇيالىڭقىراپ قالسام دا جاقسى لەپەس سەزىندىم. وسى تاڭەرتەڭدە ءبىر رەت «تەكەكوز» اتالىپ ەدىم عوي؟ بۇل ءجابىردى قيالزات داۋلەتكە ايتقان بولىپ، كوپشىلىككە اشكەرەلەپ تاستادى:
- مۇعالىم، كلاستا بيعابىل «تەكەكوز» دەپ شاقىرىلۋدان قاتتى جاسيدى! قازىر دە ەسىنە سول ءتۇسىپ قىزارىپ وتىر!
ەلسادىق ماعان باعدارلاي قاراپ الىپ سويلەدى:
- جوق، ولاي ەمەس، استە تەكە كوز ەمەس! تەكەنىڭ كوزى قانداي بولۋشى ەدى، - مەن ونان سايىن تۇقىردىم، - بۇل بالانىڭ كىشىلەۋ كوزى قانشالىق اشۋلانعاندا دا تاسىرايىپ كورىنبەس. ول وتى بار ناعىز وجەت كوز! ادام كوزىنىڭ وتىنان تالاي ءۇمىت كۇتۋگە بولادى.
ارىسبەك مۇعالىمگە كوزىمنىڭ قيىعىمەن قاراپ قويىپ ەدىم. ەرنى مەن مۇرنى جىبىر-جىبىر ەتىپ، ول قۇيقىلجىپ وتىر ەكەن. بىرەۋگە جاعايىمسىراۋ دا، ءيا قاعىتپا ءسوز ايتاردا وسىلاي تۇلا بويىمەن كۇلىپ، قۇيقىلجىپ كەتەتىن.
- مۇنىڭ كەي كەزدە بەدىرەيىپ قالاتىنى بار، - دەپ، ءسوزىنىڭ جالعاسى بارداي تاماعىن كەنەپ-كەنەپ قويدى. بىراق جالعاسىن ەلسادىق كۇتپەي سويلەپ كەتتى. تەگى ۇيالشاق وقۋشىعا تاعى دا دىق سالاتىن ءسوزدى سويلەتپەيىن دەگەنى بولسا كەرەك.
- مەنىڭ اتام قۇرمان دەگەن كىسىنى ءوز زامانىندا «قوڭىز» دەپ اتاعان ەكەن، - دەپ قالىپ ەدى، مۇعالىمدەردىڭ بارلىعى ىقىلاس قويىپ قاراي قالدى، - سول كىسىنىڭ قوڭىزعا ۇقسارلىق تيتتەي دە بەلگىسى جوق ەدى. جۋاندىعىنا قاراي بويى دا بار بولاتىن. ءارتۇرلى جاعدايدا ۇنامدى-ۇنامسىز زاتتار تاعىلا دا بەرەدى.
ءبىر ستولدىڭ ۇستىندە اياعىن سالبىراتا وتىرعان بىركە مۇعالىم مۇرتىن ءبىر سىلاپ قويىپ، ەڭكەيە ءتۇستى ەلسادىققا.
- اڭگىمەنىڭ قىزىعى ەندى كەلدى! - دەپ جىميدى ول، - ءبىز جاتتىعۋعا ايەل بالالاردى كۇتىپ وتىرمىز عوي، ال ەلەكە، ولار كەلگەنشە سول «قوڭىز» باتىر جونىندە اڭگىمەلەپ بەرىڭىزشى، ورايى كەلە قالدى!
- ول نەداۋىر ەسكىرگەن زاماننىڭ ادامى عوي، قازىرگىگە دۇرىس ەسقاتار جايى جوق!
داۋلەت پەن ايتبەكتەر قۋزاي ءتۇستى.
ءمانچىڭ حاندىعىنا قارسى ادامنىڭ كومىلىپ قالعان اڭگىمەسىن ەندى اشىق ەستىسەك، نە قاتەسى بار! - دەپ تىنىسقان ورىندىعىن سۇيرەي باردى دا، ەلسادىقتىڭ ءدال قارسىسىنا بارىپ وتىردى.
- شىنجاڭ تاريحي جونىنەن تازا تاقىرامىز، ەلەكە!
- شىنجاڭدا ءمانچىڭ حاندىعىنا قارسى كوتەرىلىسكە ەڭ كۇشەپ قاتىسقان كىسىنىڭ ءبىرى قوڭىز باتىر دەپ قانا ەستىگەنىمىز بار، - دەدى ارىسبەك، - سول كەزدەگى مەكەنى قاي جەر ول كىسىنىڭ؟
- وسى تارباعاتايدىڭ تەرىسكەيى ەكەن، - دەپ ەلسادىق جاۋابىن قىسقا قايىرىپ، ءبىراز كىدىردى. - ول كەزدە شەكارا شەكتەۋى بولماعان. ول بەتتەن بۇل بەتكە قازاقتار اۋىس-كۇيىس جۇرە بەرەدى ەكەن. مال اۋىسىپ، سۇيەك شاتىس قۇدالىعىن، تۋىسقانشىلىق بايلانىستارىن قۋالاپ، ارالىسىپ تۇراتىن. اكەسىنىڭ تۋىستارى تۇگەلىمەن وسى جاقتا بولعان سوڭ، قۇرمان دەرلىك وسى جاقتىڭ ادامى سياقتى ءجۇرىپتى.
- وسى شىنجاڭ ءمانچىڭ حاندىعىنا قاشان قاراعان؟
- ول كەزدە شىنجاڭ دەگەن اتاۋ جوق قوي. ەرەنقابىرعا تاۋىنىڭ وڭتۇستىگى قاشقاريا، سولتۇستىگى جوڭعاريا دەپ اتالعان موڭعول بودانى بولعان. جوڭعارلار باتىسىنداعى كورشى قازاقتاردى (سول كەزدەگى ىنتىماقسىزدىعىن پايدالانىپ) كوپ ويرانداعان. «اقتابان شۇبىرىندى»، «القاكول سۇلاما» دەپ اتالعان جۇت قىرعىندار سول جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ ەستەلىكتەرى. تەك قازاقتاردىڭ باسىن قوسقان ابىلاي حاننىڭ تۇسىندا عانا جوڭعارلار ويسىراي جەڭىلىپ، شىعىس جاعىنان كىرگەن ءمانچىڭ ارمياسىنا جەم بولىپتى. ال، قاشقاريانى اپپاق قوجا وزدىگىنەن وتكىزىپ بەرگەن سوڭ، ءمانچىڭ حاندىعى ەكەۋىن قوسىپ، «شىنجاڭ» ياعني جاڭا شەكارا، «جاڭا جەر» دەپ اتاعان ەكەن. بۇل اتاۋ 1758 جىلدىڭ الدى-ارتىندا عانا شىعارىلعان سياقتى.
- كوتەرىلىسكە قوڭىز باتىر قاشان قاتىسقان؟
- ال، ءمانچىڭ حاندىعىنا قارسى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كوتەرىلىسى كوپ بولعان عوي، 1866 جىلى وسى مويىنتال توڭىرەگىندە - ەمىل بويىندا بولعان ءبىر سوعىسقا قاتىسىپ قالعان ەكەن. قاتىسايىن دەپ تە قاتىسقان ەمەس، توسىن كەزدەسىپ قالعان كورىنەدى.
- «بور باتىردىڭ كوتەرىلىسى بولىپ جاتىر، شاۋەشەكتەگى تۋىستار تۇرمىس جاعىنان كۇيزەلىپ قالىپتى» دەپ ەستىگەن تەرىسكەي جاقتىڭ ەلى كومەككە بىرنەشە ءجۇز قوي، جىلقى جيىپ، تۋىستارىنا تاراتىپ بەرۋگە «قوڭىزدى» باسشى ەتىپ جىبەرىپتى. ول كىسى دە باتىرسىماق بولعاندىقتان، نايزاسىن تاقىمىنا قىستىرا جۇرەتىن ادام ەكەن. تارباعاتايدىڭ بەرگى بوكتەرىنە مالدى وتكىزىسىمەن، «ەر ازاماتتىڭ بارلىعى ەمىلدە ءمانچىڭ ارمياسىمەن سوعىسىپ جاتىر» دەگەندى ەستىگەن قۇرەكەڭ قاراباس اتىمەن شاۋىپ الا جونەلىپتى: جالعىز باتىر جاۋ جەڭە مە، ەل اۋزىنىڭ كوپىرمە ءسوزى بولسا كەرەك، نەمەسە ءبىر ابىرويدىڭ ورايى كەلگەن بولار، شاۋەشەك پەن مويىنتالدىڭ اراسىنداعى ءبىر جازىقتان ساماراداي بولىپ ەكى-ءۇش جۇزدەي كوتەرىلىسشى كورىنىپتى دە، قۇرمان سوعان جەتە بەرگەندە تۇس-تۇستان ۇكىمەتتىڭ قارا قۇرىم اتتى اسكەرى كەلىپ قالىپتى. قورشاۋعا تۇسكەنىن بىلسە دە، قۇرەكەڭ كوتەرىلىسشىلەردىڭ سول ءبىر توبىنا ىزعىتىپ بارىپ ءبىر-اق قوسىلىپ دەيدى. ءمانچىڭ ارمياسى قورشاپ جوعالتۋ پيعىلىمەن شەڭبەرىن تارايتا بەرىپتى. ول كەزدەگى سوعىستىڭ باستاما ءداستۇرى جەكپە-جەككە شاقىرۋ، داۋىس جەتەر جەرگە كەلگەندە كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءبىر باسشىسى ايقايلاپ، جەكپە-جەككە شاقىرعان ەكەن، جاۋ جاقتىڭ قولباسشىسى وعان جاۋاپ قايتارماي، ساداقپەن اتقىلاۋعا بۇيىرىپتى. باس باتىر - قولباسشىنىڭ ءوزى عوي. قوڭىز اتىن تەبىنىپ قالىپ، ءدال سونىڭ وزىنە نايزاسىن كەزەي ۇشىپتى. قاراباس سايىسقا داعدىلى وتە شاپشاڭ ات ەكەن. قورعاۋشىلارى جەبە ءىلىپ كوزەپ، ساداعىنىڭ ادىرناسىن تارتقانشا قوڭىز قۇيعىتىپ بارىپ، نايزاسىن وندىرشەكتەن سۇڭگىتىپ ۇلگەرىپتى دەيدى. قولباسشى قورقىراي قۇلاعاندا، قورعاۋشىلارى تىم-تىراقاي قاشقان ەكەن. قورشاۋ ىدىراپ، ارميا شەگىنە باستاپتى. قوڭىزدىڭ سوڭىنان كوتەرىلىسشىلەر دە شابۋىلعا ءوتىپ، وعان سىرتتان كومەكشى قول دا كەلىپ قالعان ەكەن. ءمانچىڭ ارمياسى بىت-شىت بولىپ شىعىسقا قاراي بولىنە-بولىنە قاشىپتى.
- بور باتىردىڭ شاۋەشەكتەگى جەڭىسى - قوڭىزدىڭ وسى ەرلىگىمەن بولعان دەپ ۇلكەن اعامىز ايتۋشى ەدى، بىراق مۇنىڭ قانشاسى راس، كىم ءبىلسىن. اۋىز اڭگىمەسى قاشاندا اسىرلەۋىمەن ءوسىپ كەتەدى عوي. بىرنەشە شەجىرەشىدەن مەن دە ءدال سولاي ەستىپ ەدىم، دۇپ-دۇرىس ەكەن.
- سول كەزدەن حابارى بار ادامنىڭ ءبارى دە وسىنى ايتادى! - دەسىپ كەكسە مۇعالىمدەر دە، ارىسبەك تە، بىركە دە راستاپ قويدى.
- كوتەرىلىسشى دۇنگەندەر مەن ۇيعىرلار، ءتىپتى قازاقتىڭ دا كوپشىلىگى قوڭىزدى بۇرىن مۇلدە تانىمايدى ەكەن. ءبىر «قاراباس» اتتى قازاق كەلىپ وسىنى ىستەدى دەپ شاۋەشەكتە كوتەرىلىسشى قولباسشىلارىنا حابارلاپتى. جاۋ بەتى مىقتاپ قايتارىلعان سوڭ قوڭىز كومەككە اكەلگەن مالىنا قايتىپ بارا جاتقاندا، الدىنان كوپ ادام شىعىپ، قاراباس اتىنان تانىپتى دا، ونى اق كيىز، كىلەم جايىپ ءتۇسىرىپ الىپتى. ول كەزدەگى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سالتىندا ەڭ زور قۇرمەت اق كيىزگە وتىرعىزىپ كوتەرۋ عوي. شاۋەشەككە اق كيىزبەن كوتەرىپ اپارىپتى. قوڭىز اكەلگەن مالىنىڭ ءبىر بولىگىن بور باتىرعا تاپسىرىپ، كوپ سىيلىققا بولەنگەن مالشىلارىن قايتارىپ جىبەرىپتى دە، ءوزى بور باتىرمەن بىرگە ءمانچىڭ ارمياسىن قۋىپ كەتىپتى. ودان كەيىن قانشالىق ەرلىك كورسەتكەنىن بىلمەيمىن. ايتەۋىر، ۇرىمجىگە، ودان شىنجاڭنىڭ سول كەزدەگى ورتالىعى گۋشىڭعا دەيىن جاۋ قۋىسىپ بارىپ قايتقانى راس ەكەن. ماناس وزەنىنىڭ باسىنداعى ءبىر شاتقال قازىرگە دەيىن «قوڭىز بەكىنىسى» دەپ اتالىپ ءجۇر.
- بور باتىر كىم ءوزى؟
- كوتەرىلىس قالاي جەڭىلىپتى؟
- بور باتىر - دۇنگەن، كاسىبى - ارباكەش دەيدى. كوتەرىلىستە كۇشىمەن، ەرجۇرەكتىلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپتى دە، سول رەتكى كوتەرىلىستىڭ قولباسشىسى بولىپ شىعىپتى. ول شىنجاڭداعى ءمانچىڭ گەنەرالدارىنىڭ ارقانداي قىسىمىنا شىداپ كۇرەسكەن تاباندى قولباسشى بولعان ەكەن. بىراق، ءوزىنىڭ جاقىن دۇنگەندەرىنەن ساتىلعان ءبىر تىڭشىنىڭ ۋىنان ءولىپتى. كوتەرىلىستىڭ كوبىن وسىلاي، باسشىلارىن جانسىزدار ارقىلى ءولتىرۋ جولىمەن جانىشتاپ وتىرعان عوي.
- ءمانچىڭ حاندىعىنىڭ شىنجاڭداعى وكتەمدىگى قۇرىماسا، ەلەكەڭ وسى تاريحتى ىشىندە شىرىتەر ەدى.
- بۇل اڭگىمەنى سويلەتۋىمىزدىڭ ءوزى دە بوستاندىقتىڭ ناتيجەسى عوي، - دەستى مۇعالىمدەر.
- ەرەكە، ءسىز بۇرىن سول اتاڭىزدىڭ اتىن اتاۋدان دا قورقىپ كەلدىڭىز-اۋ دەيمىن! - دەپ داۋلەت كۇلدى، - قازىرگە دەيىن سونىڭ بەلگىسى بار، ىڭعاي بۇققان ادامشا جۇرەسىز.
ەلسادىق كەڭ تىنىستاعانداي سوزا كۇرسىنىپ الدى:
- ۇلتتار ىنتىماعى جاعىنان العاندا قازىر دە پالەندەي جاراقتى اڭگىمە ەمەس قوي بۇل. قولقالاعان سوڭ تۇسكەن كوڭىلشەكتىگىم بولماسا، تاريحشىلىعىم قاي تاسىپ ءجۇر دەيسىڭ.
ەسىكتىڭ ءوز سىقىرىنداي عانا وتە اقىرىن شەرتىلگەن دىبىس ەستىلگەندە ۇستازدار وزدەرىنىڭ ۇستازى كەلىپ قالعانداي ەلەڭدەپ ورىندارىنان تىك تۇرىستى. ەلسادىق بارىنەن بۇرىن تۇرىپ بارىپ، قازاق ۇيىمىنىڭ قاقپاسىنان مەن العاش كورگەندەگىدەي، ەسىكتى كەڭ اشىپ تاستادى.
- كەلىڭدەر، بالالار، كەلىڭدەر. ءبارى ءوز اعا-باۋىرلارىڭ، تارتىنباڭدار!
ءۇش بويجەتكەن، ەلسادىقتىڭ الگىندە عانا ايتقانىنداي، «مايميىپ-قايميىپ» ارەڭگە كىردى. ءۇزىلىپ كەتەردەي ارەڭ باسادى اياقتارىن. درامانىڭ ايتىس-تارتىسىنا قالاي شىدار ەكەن دەپ جانىڭ اشىعانداي. جۋان تۇعىرلاۋ، ۇكىسىز توبەتايلى قىپ-قىزىل بويجەتكەن موينى تالىپ كەتكەندەي باسىن ءبىر كەكشەڭ ەتكىزدى دە، باتىلدىققا بەكىگەندەي شيراي ورلەپ، توردەن بوستاتىپ بەرگەن ۇزىن ورىندىققا الدىمەن كەلىپ وتىردى. تالشىبىقتاي بۇرالعان سۇڭعاق بويلى اق سۇر قىز دا، قارا كوزى شوقتاي جايناعان قارا تورى قىز دا جەلكەلەرىنە تاستاعان ورامالدارىنىڭ ۇشىنان ۇستاپ، بۋىندارى قۇرىپ كەتكەندەي سىلق-سىلق ەتە ءتۇستى ورىندىققا. بىرىنەن-ءبىرى وتكەن ۇزىن بۇرىمدى اسەم قىزدار ەكەن. كەلبەت جاعىنان مەكتەپ بويىنشا تاڭدامالىلارى بولسا كەرەك.
ايتبەك پەن داۋلەت وزدەرىنە ءبىتىپ كورمەگەن بەيتانىس ادەپتىڭ ءبارىن جيىپ العانداي، سىپايىلىقپەن تىك تۇرا قالىپتى. تانىسقان ولارعا ميىعىنان كۇلە قارادى دا:
- سەندەر دە وتىرىڭدار، مومىندارىم! - دەپ وتىرا كەتتى، - قىز ءرولىن ويناي الادى ەكەنسىڭدەر!
داۋلەت وتىرا بەرە، ايتبەككە رەنجي قاراپ قويىپ سويلەدى:
- مىناۋ قىز بالا بولا المايدى، جاڭا كوردىم، مۇرنى قولاعاشتاي ەكەن، كەمپىر بولسىن!
- سەنىڭ موينىڭ جەتىسىپ-اق ءتۇي، ءپىشىت ءادياحال مايتۇمشىعىم! - دەپ ايتبەك بەت اۋزىن كەمپىرشە تىرجيتا قويدى. ەزۋى ءبىر جاق قۇلاعىنا جەتە قيسايىپ، قالىڭ ەرنى ادام باققىسىز سالپيا قالىپتى. بولمە ءىشى كۇلكىمەن دۋ سىلكىنسە دە، ول ەكەۋىندە جىميىس ءىزى دە جوق، بىرەۋى رەنجىسىپ، بىرەۋى سالپيعان كۇيى اڭدىسىپ وتىرىپ قالىپتى. قىزدار سىقىلىق قاعىپ تۇنشىعا كۇلىستى.
سالقىن شىرايلى ەلسادىق مىرس-مىرس كۇلىپ، قىزداردىڭ كۇلكىسىنە زەيىن قويا قاراپ الدى.
- بالالار! - دەپ قالعاندا ولار كۇلكىسىن تەز جيىپ، قاراي قالىستى، سوندا دا شيق-شيق ەتە ءتۇسىپ وتىردى. ەلسادىق ولاردى كوزقاراستارىنان دا باجايلاي جالعادى ءسوزىن، - تۇڭعىش رەت كورىپ وتىرعان كلۋبىمىزدىڭ تويىنا ارناپ، سونىڭ جاڭا ساحناسىنا تەاتر دايىنداماقشىمىز. سىزدەردىڭ كومەكتەسۋلەرىڭىزگە ءمۇديرالارىڭىز - («مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى» دەگەن ءسوز، ارابشا ايەلدەرگە «ءمۇديرا»، ەرلەرگە «ءمۇدىر» ايتىلادى. - رەد) تاليعا رۇقسات ەتكەن، ايتقان شىعار؟.. ءار كۇنى تۇستەن كەيىن مۇندا كەلىپ قاتىناسۋلارىڭىزدى ۇيىم جاعىنان ۇيلەرىڭىزگە دە ايتىپ رۇقسات العانبىز. ەشقانداي سولەكەت ءىس بولمايتىنىنا سەندىرگەنبىز. ول سەنىمىمىزدى وسى وتىرعان ءبارىمىز ورتاق اتقارامىز. كەي كۇنى كەشىرەك تارايتىن جاعدايدا ۇيلەرىڭىزگە ۇيىمنىڭ ارباسىمەن جەتكىزىپ تۇرامىز. ويىن قويىلىپ بولعانشا، ساباقتان اقساماۋ ءۇشىن ءىڭىردى، تاڭەرتەڭگى ۋاقىتتى مىقتاپ پايدالانا تۇرساڭىزدار بولعانى! ال سىزدەر بۇرىن ۇيدە، اكە-شەشە قورمالدىعىندا عانا وستىڭىزدەر عوي، الەۋمەتتىك كۇرەسكە، قوعامدىق ومىرگە قاتىناسۋلارىڭىزدىڭ باسى وسى. مۇنىڭ ءوزى سىزدەر ءۇشىن ۇلكەن مەكتەپ. ويىن-ساۋىق تارىزىندە كورىنگەنىمەن مۇنى دا مەكتەپ دەپ تانىپ قاتىناسساڭىزدار وراسان زور مەكتەپ. مەكتەپ بولا ءبىلۋ ءۇشىن جارامسىز مىنەز-قۇلىقتاردان سىزدەردى ساقتايدى. قورعانبايتىنداي، باتىلدىقپەن قاتىناسىڭىزدار!..
- «قىزىم ساعان ايتام، كەلىنىم سەن تىڭدا!» - دەپ قويدى داۋلەت. ايتبەككە تاعى دا سول رەنجۋلى قاباعىن كورسەتكەنىنە ءار جەردەن كۇلكى قايتا شىقتى.
- ءيا، بارىڭىزگە ايتقانىم، - دەپ ەلسادىق ءسوزىن كۇلىمسىرەي جالعاستىردى، - ءبىز كوپ ارتتا قالعان حالىقتىڭ بالالارىمىز عوي. مەشەۋلىگىمىزدەن مازاققا، قورلاپ-قومسىنۋعا كوپ ۇشىراپ، قورسىنىپ-جاسىپ وسكەن ۇرپاقپىز! - بۇل سوزگە كەلگەندە ەلسادىقتىڭ كوزىنە جاس ىركىلە قالدى، - ەڭ وجەتى - ونەر شىعارادى دەپ جيىپ وتىرعان وسى توپتىڭ وزىندە دە سونداي جاسىقتار بارشىلىق كورىنەدى. ءبىر-ءبىرىڭىزدى مازاقتاپ، جاسىتا ءتۇسۋ جاعىندا بولماي، قايراپ جەتىلدىرە ءتۇسۋ، قولداپ ورلەتە ءتۇسۋ جاعىندا بولىڭىزدار!.. سەمىپ قالعان ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ ءونىپ-وسۋدەن ۇمىتكەر ۇرىعى - سىزدەر دەپ سەنىپ وتىرمىز. وركەندەرىڭىزدىڭ كۇن ساناپ ءوسۋىن، پاك-تازا ءوسۋىن ءتورت كوزبەن كۇتۋدەن باسقا، قارتايعان بىزدەي اتالارىڭىزدىڭ ونەر ۇيرەتەر شاعى ءوتىپ كەتكەن!
ەلسادىق كونەتوز كوك بەشبەتىنىڭ جانقالتاسىنان ورامالىن الىپ، كوزىن ءسۇرتتى. جاڭا عانا جايراڭداپ وتىرعان كۇلكىنىڭ ءىزى قالماي، جيىلعاندار جىم-جىرت ويلانا قاراسىپ وتىر ەدى، - نەتكەن قازىمىر شال دەپ قالماڭىزدار، بۇل ايتپاسا بولمايتىن ءسوز! - دەپ قايتا كۇلىمسىرەدى، - ال ەندى باستالىق!
- مۇنداي ءسوزدىڭ كوپتىگى بولا ما!
- ەلەكە، ءدال مۇنداي شيپالى ءسوزدى مەن بۇرىن ەستىگەنىم جوق، قالجىڭ ەمەس!.. ەندى بىرەر مينۋت سويلەسەڭىز مىنا جىندى دا جىلاپ جىبەرىپ، جازىلا قالار ەدى! - دەپ داۋلەت تاعى كۇلدىرگەندە، جاتتىعۋىمىز باستالا كەتىپ، الدىمەن داۋلەتتىڭ ءوزى شال بولىپ وتىرا قالدى.
«تەرگەۋشىم»، ەلسادىق دەپ اتالعان وسى كەمەڭگەر سويقاننىڭ شىنشىلدىعى مۇڭكىپ تۇراتىن، وسىنداي جيىركەنىشتى ءنارىن اش بورىشە قوماعايلانا ءسىمىرىپ، ءار ءسوزىن قاقاس جىبەرمەي، قىزىعا تىڭداپ ەدىم. وسى ماتەريالدى وقىعاندا ءسىزدىڭ دە كوزىڭىز قىزارىپ كەتكەن شىعار. اسىرەسە، الگى ءبىر بەيعام سويلەي سالعان تاريحي اڭگىمەلەرىن، ۇلتتىق مادەنيەت جونىندەگى مۇڭىن قازىرگى كۇندە قانداي جانكەشتى سويلەي الار! وسى سويقان ءسىزدىڭ قولعا ءبىر تۇسسەيشى، شىركىن! قىسىپ وتىرىپ، قىرىندىسىنا دەيىن شىعارىپ الساڭىز، سونىڭ ءوزى-اق ءسىز ءۇشىن ومىرلىك ازىق بولماس پا ەدى!..
امال قانشا، ول ءسىزدىڭ قولعا ەندى تۇسپەيدى، سىزدەن بۇرىن ونى شىڭ سىساي جالماپ كەتكەن. سويتسە دە، وكىنبەيمىز، مەنىڭ الگىندەي قىلمىسىمنان ءنار الىپ قالعان شاكىرتتەرى قولىڭىزدا عوي، بۇلاردىڭ ەتى قانداي جۇمساق!
VI
ەلسادىقتىڭ ۋاقىتتى قايدان تاباتىنىن ءبىز ۇعا الماي تاڭقالىپ جۇردىك. ول كىسى جاڭادان قۇرىلعان ءبىر ۇلكەن ۇيىمنىڭ باستىعى عوي، بىراق، ۇلتتىق مادەني-اعارتۋ جونىندەگى ۇلكەندى-كىشىلى جۇمىستىڭ بارىنە دە ونىڭ جۇگىرىپ جۇرگەنىن كورەمىز. قىل اياعى ساحناعا كەرەكتى كيىم-كەشەك پەن قازاق تۇرمىسىنىڭ دەكوراتسياسىنا دا سول كىسى جۇگىرەدى. ماسەلەن: ساسىق بايلار قىزىنىڭ كيىمىن، كيىز ءۇيدىڭ باسقۇرى مەن اياققابىن باسقا قىزمەتكەرلەرگە بەرمەي، سول كىسىنىڭ قولىنا عانا تاپسىرادى. مەزگىلگە، زامانعا، ساياساتقا لايىقتى حور تەكستەرى دە، مەكتەپ ولەڭدەرى دە سول كىسىنىڭ قولىنان شىقپاسا ءدامى تاتىماي ءجۇردى. ەشقانداي ساباق وتەمەي-اق، ول كىسى قايسى وقۋشىنىڭ ساباققا قانداي ەكەنىن دە ايتىپ جۇرەدى. كەيدە ءتىپتى بۇل جونىندەگى شىن باعانى سول كىسىنىڭ اۋزىنان ەستيمىز. ەلسادىقتىڭ سونشالىق البارىندى بولىپ، بار ۇساق-تۇيەككە ارالاسىپ ءجۇرۋىنىڭ پايداسىن كوپ وتپەي كوردىك: ەسىك اشۋ سالتى وتكىزىلىسىمەن-اق، ءدوربىلجىن كلۋبى ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ، ءاربىر مەكتەپتىڭ جارىس، باسەكە ورنىنا، سىناۋ مەكتەبىنە اينالىپ كەتتى. قالا ىشىندەگى ۇلتتىق التى مەكتەپ پەن ۇيىمداردىڭ قويعان كونتسەرت-تەاترلارى بيلەت ساتىلىپ حالىق الدىندا قويىلۋىمەن قابات، كوميسسيا باعاسىنان ءوتىپ، ناتيجەسى اۋداندىق وكىمەتتىڭ الدىنداعى قارا تاقتاعا جازىلاتىن بولدى. جاڭا جىل قارساڭىمەن سول كلۋبتا التى مەكتەپتىڭ قاتارلاس كلاستارى بويىنشا قوسپا ەمتيحان الىنىپ، ونىڭ دا كلاستىق جالپى ناتيجەسى جاريالاندى دا، وزعاندارى سىيلاندى.
قىستىڭ ۇزاق ىڭىرلەرىندە بارلىق مەكتەپتىڭ الدىڭعى سىنىپ وقۋشىلارىنا قوعامتانۋ ساۋاتىنان لي شياجاڭنىڭ (مەكتەپ ديرەكتورى) ءوزى سول كلۋبتا ءبىر اي لەكتسيا ءوتتى. تاعى دا ەلسادىق پەن تىنىسقان ەكەۋى ۇيعىرشا اۋدارمانى ەكى جاعىمىزدان قازاق تىلىنە اۋدارىپ ءتۇسىندىرىپ وتىرعاندىقتان، بۇل كۋرستىڭ دا قوسپا ەمتيحانىنان جاقسى وتتىك!
بىراق، بۇل لەكتسيالاردا كوبىرەك اتالعان ماركس پەن دارۆين بىزگە قيىن جۇمباق رەتىندە قالا بەردى. بۇل كۋرستىڭ ماقساتىن ارتىنان تۇسىندىك: بىزبەن بىرگە قالاداعى بارلىق مۇعالىم قاتىسىپ ەدى، انىعىندا ءبىزدىڭ اتىمىزبەن سولارعا اشىلعان كۋرس ەكەن.
وزىمىزگە بۇرىن بەيتانىس قىزۋلى بۇل قيمىلدىڭ بارلىعى قوعامدىق ءبىر الىپ تاۋىقتىڭ سان مىڭداعان جۇمىرتقا شايقاپ جاتقانداي ەدى. سول كەڭ باۋىردىڭ قىزۋى اسىرەسە بىزدەيلەرگە ءدوپ تيگەندەي، تەز جاندانا باستادى. بىراق، سول الىپ تاۋىقتى العاشقى كەزدە «شىڭدۋبان» اتامىزدىڭ ءوزى دەپ قانا ءتۇسىنىپ، لي شيانجاڭ مەن ەلسادىقتاردى سونىڭ جىلۋى عوي دەپ قانا تانىعانبىز. «شىڭ سىساي ەمەس، ءبىز» دەپ ول شاقتا كوممۋنيستەردىڭ قايسىسى ايتا قويسىن.
1938-1939 وقۋ جىلىنىڭ سول قىسىن ءبىز مايدا شۋاق كوكتەمدەي سەزىندىك. ەمىلدىڭ قاتەرلى مۇزىن كەسە، قىزىل سۋىن كەشە ءجۇرىپ، كۇندىز بولسىن، ءتۇن بولسىن ارقانداي باسەكەنى قالماي وتكىزدىك. "جاناسقىش تايىنشالار" وسى جاعدايدا دا ۇرلاپ ەمۋىن قويماپ ەدى. ءبىز ونىسىن ەلەمەيتىن دە بولدىق. "مەيلى جاسىرىن ەمىزگەندى قويىپ، جەلىنىن كەسىپ بەرسە دە، ءبىز ولاردان ەندى مۇقالا قويماسپىز. ولار مۇعالىمىن شىلپ-شىلپ ەمگەنىمەن، ءومىردىڭ ءوزى ەمىزىپ جاتقان بىزدەن وزعانىن كورەرمىز" دەستىك.
جازدىق دەمالىسقا شىعا، اۋداندىق قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمى بەكساپا مەن مەنى كوشىرمە حاتشىلىققا تارتتى دا، ءبىز دەمالىستىڭ ءۇش ايىنا "بالا قىزمەتشى" بولىپ ىستەدىك. جيىرما سارىدەن ەڭبەك اقىمىز بار. كۇزدەن باستاپ ورتالاۋ كلاسقا شىعامىز عوي.
"ورتالاۋ قازاق بولار جىلدى ءوز ەڭبەگىمىزبەن قارسى الىپ ۇقساق قانداي جاقسى!" دەپ قۇلشىنا كىرىستىك. مىندەتىمىز - اۋدانعا قاراستى بارلىق رايونداعى قازاق تۇتىندەرىنىڭ ساندىق ءتىزىمىن كەستە بويىنشا رەتتەپ كوشىرۋ ەكەن.
- الدىمەن ءار رايوننىڭ ءاربىر زاڭگىلىگى بويىنشا بەلگى قويىلعان وقۋشىلاردى ايىرىم-ايىرىم داپتەرگە ءبىر كوشىرىپ شىعىڭدار! - دەدى ەلسادىق، - بيىل سەندەردىڭ مەكتەپتەرىن - ورتالاۋ مەكتەپ بولىپ كەڭەيەدى. قالاعا كەلىپ وقي الاتىن اۋقاتى بار سەميا بالالارى تۇگەل وسىندا كەلىپ وقيدى... جاڭا سالىناتىن مەكتەپتىڭ ورنىن كوردىڭدەر مە، جەر جامبىلدىڭ وڭتۇستىك-باتىس بۇرىشى. بۇل مەكتەپ اۋدان بويىنشا، ءتىپتى ايماق بويىنشا ەڭ كولەمدى، ەڭ كورىكتى مەكتەپ بولىپ، كلۋبىمەن، جاتاحانالارىمەن سالىنادى. ۇيىم بۇل مەكتەپتى سالۋ ءۇشىن، قازاق بايلارىنان ەكى مىڭ قوي جينادى!
بەكساپا ماعان قاراپ كۇلىمسىرەپ قويىپ كۇبىرلەدى:
- اۋدانداعى بارلىق باي بالالارى كەلىپ وقىسا، "جاناسقىش تايىنشالار" تاعى كوبەيەدى ەكەن عوي!
- "جاناسقىش تايىنشا" دەگەن نە؟- دەپ ەلسادىق ەلەڭدەي سۇراپ ەدى، سارى بەكساپا قىزاراقتاي كۇلىپ، جاۋابىن ماعان جالتاقتاي ءتۇسىپ قايىردى:
- باي بالالارىنىڭ كوبى مۇعالىمدەرىمەن تەڭ جۇرەدى. ەمتيحان ۋاقىتىندا كەي مۇعالىمنىڭ ەتەگىنە جابىسىپ، سۇراۋلاردىڭ جاۋابىن ايتقىزىپ الادى. بيعادىل ولارعا "جاناسقىش تايىنشا" دەپ ات قويعان.
ەلسادىق كۇلىمسىرەي سۇرادى مەنەن:
- ال ونى بۇزاۋ دەمەي "تايىنشا" دەپ اتاۋىڭ قالاي؟
- ولار، - دەپ كىبىرتىكتەدىم مەن، - وندايلار... قىسىر ەمگەن تايىنشا سياقتى كۇيلى... دۇمدەي-دۇمدەي بولادى:
ەلسادىق داڭعىرلاعان ۇنىمەن قاتتى كۇلدى، - "دۇرىس! دۇرىس! دۇرىس اتاۋ", - دەپ ار جاعىنداعى جالپاق ستولدا وتىرعان اقىش اتتى بۋحگالتەرگە قارادى. سوزگە دە، كۇلكىگە دە كوپ قاتىناسپايتىن ول سىلق-سىلق كۇلىپ ەدى.
- ال ولار سۇراعانادا مۇعالىمدەر ايتىپ بەرە مە؟ - دەپ جىميدى. الدىنداعى ەسەپ تسيفرلارىنا قاراي وتىرىپ، وعان جاۋاپتى بەكساپا انىقتاپ قايىردى:
- كەيبىرى ءتىپتى ايتىپ بەرۋى ءۇشىن ماڭايلايدى. بىراق... ءبىر-ەكەۋى عانا... باسقاسى بار وقۋشىعا بىردەي.
- پەداگوگيكاعا بۇتىندەي جات قىلىق قوي، ءا!- دەپ كۇرسىندى ەلسادىق. - بەزوبراز - دەدى اقىش، -"قىز جىميماسا، جىگىت كۇلمەيدى" دەگەن ماقال بار، ايتىپ بەرمەيتىن مۇعالىمنەن وقۋشىلار سۇراي المايدى تەگى، جاپسارىن سيپالاپ تاۋىپ دانىككەن وقۋشىلار بار عوي! ەلسادىق قىزىقسىنا قارادى بىزگە:
- كلاستارىڭدا "جاناسقىش تايىنشا" نەشەۋ ەدى؟
- ءار كلاستا بار، - دەدى بەكساپا - ءبىزدىڭ كلاستا ءۇش-ءتورتى بار.
- مۇعالىمدەردەن سەندەر سۇرامايسىڭدار ما؟
- ءبىز سۇراي المايمىز، سۇراساق تا ايتپايدى.
"ەمىزىپ قوياتىن" مۇعالىمدەردىڭ كىم ەكەنىن ولار بىزدەن سۇرامادى دا، ءبىز ايتپادىق.
- وقۋشىلاردان نە قيىن ءسوز شىعىپ تۇرادى، ءيا! - دەپ اقىش تاعى كۇلىمسىرەدى. - وقۋشىلىق دەگەن ادامنىڭ ەڭ قىزىق شاعى عوي، شىركىن!
- وقۋشىلار - تامىرشى دا، سىنشى دا عوي. اسىرەسە قازىرگى ءبىزدىڭ وقۋشىلاردىڭ كوبى مەكتەپ ەسىگىن ءار قيلى تۇرمىس كورىپ، ەس جيا كەلىپ اشقان. بۇلار مۇعالىمنىڭ ءار قىلىعىن ءمۇلت جىبەرمەي بايقاپ وتىرادى. بۇلارمەن ۋاقىت تاۋىپ سىرلاسىپ تۇرۋ قىزىق-اق. وزدەرىنىڭ دۇرىس تاربيەلەنۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن وزدەرى ۇيرەتەدى... جارايدى، بالالار، بۇل تىلەكتەرىڭدى ۇقتىق. الداعى وقۋ ماۋسىمىندا باي بالالارى كوبىرەك كەلگەنىمەن، قولدان كەلىسىنشە جاناسا المايتىن ەتەرمىز. ولاي ەتۋ، اسىرەسە سولاردىڭ وزدەرىنىڭ ءبىلىم الۋى ءۇشىن قاجەتتى جۇمىس. "كوش جۇرە تۇزەلەدى" دەيتىن ماتەلدى تۇسىنەسىڭدەر مە؟
- ءيا، ءبارى دە اقىرىن-اقىرىن تۇزەلەدى. بىراق، ءاربىر وقۋشى بۇل ماتەلدى وزىنە قولدانسا دۇرىس ەمەس. سىزدەر ءوز كەمشىلىكتەرىڭىزگە كەشىرىمسىز قاراپ ادەتتەنسەڭىزدەر عانا جاقسى ادام بولاسىڭدار!.. ال، مەنىڭ ءبىر جۇمىسىم قالىپ بارادى ەكەن، كەتتىم. بەلگىلەنگەن وقۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن تەزىرەك كوشىرىپ بەرسەڭىزدەر بولعانى، باسقاسىن اسىقپاي، سەگىزىنشى ايدىڭ سوڭىنا دەيىن بىتىرەرسىزدەر. دەمالىس ۋاقىتتارىڭىزدا قارسى بولمەدەگى كىتاپحاناعا كىرىپ، گازەت وقىپ تۇرىڭىزدار. قازىر دۇنيەدە قاتەرلى دە، قىزىق تا وقيعالار بولىپ جاتىر.
- ءبىز سول ساندى مالىمەتتى كوشىرە ءجۇرىپ، ۇيىمنىڭ مادەنيەت بولىمىندەگى كىتاپحاناعا اۋەستەنىپ الدىق. بىراق، دۇنيەنىڭ - "قىزىعى" مەن "قاتەرىنىڭ" قاي جەردە ەكەنىن، ارينە، بىردەن ۇعا المادىق. "شىنجاڭ" گازەتى مەن "تارباعاتاي" گازەتىنە 1938 جىلى كۇزدەگى ساندارىنان باستاپ "ميۋنحەن شارتى", ء"فاشيزمنىڭ بىلىك بىرلەسپەسى" سياقتى ءبىز بىلمەيتىن سوزدەر شىعىپتى. ءتىسىمىز باتپايتىن "بىلىك-بىرلەسپەنى" بىلاي تاستاپ، دۇنيەگە ءۇش جاۋ پايدا بولعانىن ۇقتىق. ولار - گەرمانيا، يتاليا، جاپونيا ءفاشيزمى، بارلىق قاتال سوزدەر وسىلارعا قاراتىلىپ تۇرعاندىقتان، جاپونيا جۋڭگونى جۇتۋ سوعىسىن جۇرگىزىپ جاتقاندىقتان، دۇنيەنىڭ "قاتەرى" وسى ۇشەۋى ەكەنىن اڭعارامىز. ال، "قىزىعىن" ىزدەپ تابا الماي تىنتىنە بەردىك.
مەنىڭشە، "قىزىعى" - قازاقستاننىڭ وزىمە ءتۇستانىس گازەت-جۋرنالدارى بولىپ كورىندى. مۇندا ۇزىلمەي كەلىپ تۇرادى ەكەن. قىزىقتاپ سوعان كوبىرەك ءۇڭىلىپ ءجۇردىم. كوزىم ۇيرەنىسە ارىپتەۋدى قويىپ، تەز وقي الاتىن بولۋىم ءتىپتى قىزىقتىردى. مادەنيەت بولىمىندەگى ايتبەكتىڭ الدىنا اۋىق-اۋىق كەلىپ جۇردىك.
- اسسالاۋماعالەيكۋم! - دەيمىز. سالەمدى ول استە دۇرىس قابىلدامايدى، "ا؟" دەپ ورنىنان تىك تۇراتىن. ونىڭ توسىن قوجىراڭ ەتە تۇسۋىنەن كەيدە شوشىپ، كەيدە ۇيالىپ قالاتىنبىز. "ا؟" دەپ قايتا سۇراعاندا، قايتادان سالەم بەرۋ، ارقانداي ادامعا جايسىز تيەتىن جۇمىس قوي.
- ءسىزدىڭ قازىنادان ءبىراز وقيىق دەپ كەلدىك.
ال، الگى سوزدەردىڭ "گازەت-جۋرنال" دەگن ءسوز بە، ءيا "شاحمات-دويبى" دەگەن ءسوز بە؟ ۇزىندىعىنا قاراعاندا ايتەۋىر ءبىر ءسوز ەمەس ەكەنىن عانا تۇسىنەمىز...
ءبىر-ەكى كۇننەن سوڭ بايقادىق، وعان سالەم بەرمەي كىرۋ دە جايسىزدىق تۋدىرادى ەكەن. باعاناداي دەنەسىمەن ورنىنان قۇلاي تۇرەگەلدى دە، ۇستازى كەلگەندەي قاۋعالاقتايدى. "اسساۋلاماعالەيكۋم، اسسالاۋماعالەيكۋم، اسساللا! - دەپ نەشە ادام كىرگەن بولسا، سونشا سالەم بەرىپ، قازبالاي امانداسىپ قول الىسادى .
سول وتكەلەكتەن كۇنىنە ءبىر رەت وتە ءجۇرىپ، مەن قازاقستاننىڭ "كوممۋنيست" جۋرنالىنان بىرنەشەۋىن وقىپ شىقتىم. كوزىمنىڭ كوپ تارتقانى جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ ازىپ-توزۋى، جۋڭگوعا قاشۋى جايلى ءبىر سىن ماقالا بولدى. ماسەلە اسىرا سىلتەۋشىلىك پەن بۇلدىرۋشىلەردىڭ ءىسى بولىپ قورىتىلىپتى. كوممۋنيستەر تۋرالى مەنىڭ كوزىمدەگى ءتۇسسىز كۇڭگىرت پەردە اشىلا قالعانداي، جان-جاعىم جارقىراي تۇسكەندەي بولدى. جان تۇرشىگەرلىك كۇيزەلىسكە ءتۇسىپ، تۋعان جەردەن قاشۋىمىزدىڭ ايىپكەرى - اقتاي، ساناتپاي تىر جالاڭاش الدىمدا تۇرعانداي، اكەسىن تىلدەپ جىبەرگەنىمدى دە اڭعارماي قالىپپىن.
- كىمدى بوقتايسىڭ ەي، - دەپ قالدى ايتبەك.
ءوزىم ۇيالىپ تا، ساسىپ تا قالدىم. ونى بوقتاماعانىمدى انىقتاپ تۇسىندىرمەسەم سەنبەيتىندەي كورىندى.
- سوۆەت وداعىندا اقتاي، ساناتپاي دەيتىن بۇزىقتار بار ەدى، سونى!
- ە، ولار نە عىپ ءجۇر مۇندا؟
- سولاردىڭ اتاماندارى سوۆەتتە ەندى ۇسالعان سياقتى، مىنە مۇندا!
- ءۇي، ءوزىڭ جەرمەن بىرگە جاساپ كەلگەن ءبىر مارتەسە سياقتىسىڭ عوي، بۇل ءارىپتى قاشان وقىپ ەدىڭ؟! - دەپ الىپ، ول ارعى-بەرگىمدى سۇراي جونەلدى. ماعان جاقىنداسا قالدى. - ە، سولاي دە، بالاقاي، مەنىڭ جەرلەس باۋىرىم بولىپ شىقتىڭ عوي ءوزىڭ! مەن دە سول جاقتان كەلگەنمىن.
- سىزدەر قاشان كەلىپ ەدىڭىزدەر؟
- وتىزىنشى جىلى وتتىك.
- ءشارىپحان دۋتىڭعا... - دەپ بەكساپا تاعى دا سويلەي بەرگەندە، جاڭا تاعايىندالعان نۇرجان اتتى ورىنباسار شيانجاڭ قارسىداعى بولىمنەن ەلسادىق پەن اقىشتى باستاي كىردى. ايتبەك ولارعا قاراماي شىعىپ كەتتى دە، بەس-التى ورىندىقتى ءبىر-اق كوتەرىپ قايتا كىرىپ، سالەم بەرىپ كۇلدىردى.
- ايتبەك دەيتىن ازاماتىمىز وسى،- دەپ ەلسادىق نۇرجانعا تانىستىرا باستاپ ەدى:
- شيانجاڭدى الدىڭعى كۇنى قارسى الا شىققاندا كورگەنمىن، - دەپ ايتبەك تانىستىرۋدى تالاپ ەتپەي، جالبىراي امانداسىپ، كۇلكىگە باتىرا ءتۇستى، - ۇلىقتى كورگەندە جىلاعان بالا دا ۋانباي ما، كورە سالىسىمەن تۇرا جونەلگەنىم سول!..
نۇرجان ەكى بەتىنەن قانى تامعان قىپ-قىزىل، تىم كورىكتى جىگىت ەكەن. ءتىپ-تىك بويى، قاپ-قارا كوزى مەن جاۋدىراعان اق بورتە جۇزىنە سۋ جاڭا قارا كوك كوستيۋم-سىمى سۇلۋلىق نۇرعا بولەگەندەي جاراسىپتى. ءوزى شاۋەشەكتەگى ءبىر تاتار بايىنىڭ جالشىسىنىڭ بالاسى ەكەن. شىڭ سىساي ۇكىمەتىنە تەزدەتىپ كادر جەتىستىرىپ بەرۋ ءۇشىن تاشكەنتتە اشىلعان ەكى جىلدىق مەكتەپتىڭ ەكىنشى كۋرسىن 1937 جىلى ءبىتىرىپ شىعىپتى. ىڭعاي اتاقتى باي بالالارى جىبەرىلگەن بۇل مەكتەپتەن نۇرجاننىڭ وقىپ شىعۋى ءبىر قىزىقتى كومەديا بولعانداي.
- ءوز بالاسىن باسقا مەملەكەتكە جىبەرىپ، "ايىرىلىپ قالۋدان" قورىققان ايەنشەك بايلار جالشىلارى مەن قوڭسىلارىنىڭ بالالارىن ءوز بالام دەپ ۇستاپ بەرىپتى. نۇرجان - سول جالشىلىق قىلمىسپەن "ۇستالىپ" كەتكەندەردىڭ بىرەۋى. بۇلار سىپىرا "وقىمىستى ۇلىق" بولىپ جەتىپ كەلگەندە، الدامشى بايلار وزدەرىنىڭ الدانىپ قالعانىن ءبىر-اق ءبىلىپ، ءوز ماڭدايلارىن وزدەرى شاپالاقتاعان ەكەن.
نۇرجان كەلىسىمەن ءۇرىمجى ايماعىنا قاراستى قۇتىبي اۋدانىنا شيانجاڭ بولىپ تاعايىندالىپتى دا، ءبىر جىلدان سوڭ وسى دوربىلجىنگە اۋىستىرىلىپتى.
بىزگە بۇل كىسىنىڭ ءۇن-اۋەنى قوڭىراۋداي سىلدىرلاپ سۇلۋ ەستىلىپ ەدى. ءسوزدى توقتاپ-توقتاپ وتە سىپايى سويلەيدى ەكەن ءوزى. سويتسە دە، بىرنەشە رەتكى سوزىنەن تۇتىقپالىعىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن وسىلاي كىدىرە سويلەيتىندىگىن بايقادىق: سويلەردە تاماعى بىر-ەكى بۇلكىلدەپ الادى ەكەن. "كى...كى...كى" باس دىبىستى قايتالاقتاۋىن سىرتقا شىعارماي، سولايشا كومەكەيدەن عانا بۇلكىلدەتەتىن سابىرلىلىعىن دا ۇناتتىق. ەگەر سويلەۋگە اسىقسا شاتاق شىعاتىن كورىنەدى.
- ايتبەك... الگى ءبىر... شارىپقان تورە جايىنداعى... اڭگىمەڭدى ايتساڭشى، تاعى...تاعى.. ءبىز دە ەستيىك! - دەپ قولقالادى ول.
- تاقسىر، ول اڭگىمە ەمەس ەدى، انەۋ شوكىمايلار سۇراعان سوڭ ايتپاق بولعانمىن.
- ى...ىڭ... التايدان... كەلدى دەي مە سەنى؟.. قاشان كەلدىڭ؟
- الدىڭعى جىلى. شارىپقان تورەگە قورعاۋشى اسكەر بولىپ، سودان بوساپ قايتقانمىن.
- ى-ى... ول... بۇرىننان اسكەر ۇستاپ تۇراتىن ادام با ەدى؟
بۇعان جاۋاپتى ەلسادىق قايىردى:
- شارىپقاننىڭ اتالارى دا جاساق ۇستاپ كەلگەن دەسەدى. شارىپقان اپرەل توڭكەرىسىنەن كەيىن دۋتىڭ سايلانعان سوڭ، ەكى ءجۇز شامالى قورعاۋشى اسكەردەن ايىرىلماپتى.
- شيانجاڭ، بىلەتىن شىعارسىز، شارىپقان تورەنى بىلتىر وسى جەردە قارسى الىپ، ۇرىمجىگە ۇزاتىپ سالىپ ەدىك. التايعا سودان بەرى قايتپادى عوي، ۇرىمجىدە نە عىپ تۇر ول؟ - دەدى ايتبەك. - اعاڭنىڭ جايىن... ءوزىڭ بىلمەسەڭ... ءبىز قايدان بىلەيىك!.. ءجا، ءوزىڭ ايتشى... التاي، كوكتوعاي اۋدانىندا... ءبىر كوتەرىلىس بولىپتى دەيدى عوي، ودان... نە بىلەسىڭ؟
- شارىپقان دۋتىڭ ۇرىمجىگە شاقىرىلىپ كەتكەن سوڭ با!.. بىلمەيمىن ويباي، كوتەرىلىس كورسەم كوزىم شىقسىن.
- ول تورەلەرىڭنىڭ... كوكتوعايدا كىمى بار ەدى؟
- بىلمەدىم، نە بولعان ەكەن، تاقسىر؟
- تۇسىنبەستىكتەن كوكتوعايدا ءبىر ۋاقيعا تۋىلىپتى دەپ ەستىپ ەدىك، سول ەكەن عوي! - دەپ قالدى ەلسادىق. اقىش انىقتاي سۇرادى:
- اۋىز وسەكتەن ءارتۇرلى ەستىدىك، شىنىندا قالاي تۋىلعان ۋاقيعا ەكەن ءوزى؟
سۇرايمىن دەپ سۇراۋعا ءىلىنىپ قالعان نۇرجان قىسىلا وتىرىپ ءوز ەستىگەنىن ايتتى. ەلسادىق پەن اقىشتىڭ وعان ءسوز قىستىرا وتىرىپ تولىقتاۋىمەن ۋاقيعا نەداۋىر تولىق بولعانداي بىزگە.
كوكتوعاي اۋدانىنىڭ قيىرىراق ءبىر رايونىنان ەسىمحان دەيتىن ۇكىردايى بىلتىر ۇرىمجىگە شاقىرىلعان ەكەن، شاقىرۋ قاعازعا ول: "ناۋقاسپىن، بارا المايمىن" دەپ جاۋاپ قايىرىپتى. شاقىرىلۋىنان-اق سەكەم الىپ، قامدانا باستاعان سياقتى، وزىنە قاراستى مولقى، قاراقاس رۋلارىنىڭ ەتەگىن جيا قونىستاندىرىپتى دا، ەل ادامدارىن جيىپتى:
"ۇرىمجىگە شاقىرىلىپ بارعان ادامدار قايتپاي جاتىر، ەندى مەنى دە شاقىردى، قايتسەك بولار ەكەن؟" دەپ كەڭەسكە سالىپتى. سول جيىن جيىرىلا ءتۇسىپ شيىرشىق اتقان قاتتى تۇيىنشەككە اينالىپتى دا "بىلتىر كەتكەن اقىت قاجى مەن شارىپقان دۋتىڭ قايتىپ كەلمەي، ۇرىمجىگە ەشكىمىمىزدى جىبەرمەيمىز!" دەگەن قاۋلىعا كەلىپتى. مىقتى ازاماتتاردان سول جيىننىڭ وزىندە-اق قۇرالدى-جاساق ۇيىمداستىرىلا قالسا كەرەك. وزدەرىنىڭ ۇيتىن عۇلاماسى ءارى اتاقتى اقىنى قارت اقىتتى ايداپ اكەتكەندە ايىرا الماي قالۋلارىنا قاتتى اشىنىپ تۇرعان جالىندى ازاماتتار، بۇل رەت مۇساسىنا مىقتاپ مىنگەن كورىنەدى. ولار وسىنداي ءبىر "سۇمدىق" رايعا كەلىپ تۇرعاندا اۋداننىڭ حانزۋ شيانجاڭى جيىرما شاقتى قۇرالدى اسكەر ەرتىپ، ەسىمحاندى ءوزى "شاقىرا" كەلگەن ەكەن.
ونىڭ شىققانىن كۇنى بۇرىن ەستىپ، اۋىلدان اۋاشا ءۇي تىككىزىپ قويعان ەسىمحان، شيانجاڭدى (اكىمدى) "قاۋقالاقتاي" قارسى الىپتى. دەرەۋ بىرنەشە قوي سويعىزىپ، ءوز ەلىنە "شاقىرىپ كەلتىرە المايتىن شيانجاڭ تاقسىردىڭ ءوزى كەلگەندە ەندى ءداستۇر بويىنشا تۇستىك بەرىپ" كۇتپەي جىبەرمەيتىنىن، سونان سوڭ ءوزى ەرىپ بىرگە كەتەتىنىن ايتىپ، استى-ۇستىنە ءتۇسىپتى. سول ءبىر تۇستىك اسىن كەشكە جاقىن ارەڭ بەرىپتى دە، تۇندە جولدىڭ قاۋىپتىلىگىنە سەندىرىپ، ەرىكسىز قوندىرىپتى.
سىرتقا كۇزەتشى قويىپ، مىلتىقتارىن قۇشاقتاي وتىرعان قوناقتارىنا قوناق يەسى ءازىل تاستاپتى سونان سوڭ:
- "ياپىرماي، شيانجاڭ تاقسىر-اي، قۇتتى مەشىن ۇيىمدە قوناق بولىپ وتىرعاندا ءبىر-ءبىر كوسەۋلەرىڭىزدى قولدان تاستاماي، شوشاڭداتىپ وتىرسىزدار-اۋ ، بىرگە اتتانسام، وسىلارىڭىزبەن مەنى تۇرتپەكتەپ كوسەمەكسىزدەر مە، قالاي؟!"
بۇل ۇتقىر قالجىڭدى ءتىلماشىنان تولىق تۇسىنگەن شيانجاڭ ىرجيا كۇلىپ بىردەمە دەگەن ەكەن. اسكەرلەر مىلتىقتارىن كەرەگەگە سۇيەپ-سۇيەپ قويا سالىپتى.
- ءۇي، مەنىڭ قالجىڭىما بولا قۇرالدى بۇلاي شاشىپ تاستاساڭىزدار، بىرەۋى جوعالىپ كەتىپ، مەن جوعالىپ قالمايىن، ۇرى-قارى بارشىلىق جەر بۇل!.. جانە مەن ناماز وقيتىن اداممىن، جيىپ ءبىر-اق جەرگە قويىڭىزدارشى! - دەپتى. اسكەرلەر مىلتىقتارىن جيىستىرىپ، ءوز كومانديرىنىڭ ىرگەسىنە قويىپ جايلاسقان كەزدە ەسىمحان ۇزىن شاپانىن جامىلىپ، دارەت شاۋگىم الىپ سىرتقا شىعىپتى. شاعىن عانا قارا ساقالدى، مۇرتتى، زور دەنەلى ەسىمحان، دارەت الۋ سىلتاۋىمەن قارۋلى كۇزەتشىنىڭ الدىنان جاناپ وتە بەرگەن ەكەن، شالا ءتىل بىلەتىن حانزۋ اسكەر: "باتى... ىر..ر..! پارۋان!" دەپ ارزان عانا جىميا كۇلكىسىمەن ارقاسىنان قاعىپ-قاعىپ قالعاندا، ەسىمحان شاپ بەرىپ كەڭىردەكتەن الا ءتۇسىپ، ءۇنىن شىعارتپاي كوتەرە جونەلىپتى. ىرگەدەگى جارتاستان باسپالاپ وتىرعان ءبىر توپ جاساق ءدال وسى ساتتە لاپ بەرىپ، قوناق ۇيگە كىرىپ كەلمەسى بار ما. مىلتىقتارىن كەزەنە قالعانىن ءبىر-اق بىلگەن شيانجاڭ دا دايىن وتىرعان ەكەن: ەڭ الدىندا كىرگەن ءبىر جاس جىگىتتى جان قۇرالىمەن اتىپ قالعاندا، ءوز كەۋدەسىنە دە بەساتاردىڭ ءبىر وعى ساپ ەتە ءتۇسىپ، سەسپەي قاتىپتى. قالىڭ شاپاننىڭ شەنى عانا تۇرىلگەن الگى جىگىت قۇرالعا قول سوزا بەرگەن كومانديردى سۇلاتىپتى. قالعانىن قىمىرلاتپاي باسىپ، ءبىر-بىردەن شىعارىپ اكەتە بەرىپتى سونان سوڭ. ءبىرىن قالدىرماي ءولتىرىپ، تاڭ بوزارا التايدىڭ قيىن تۇپكىرىنە ەلدى كوشىرە جونەلىپتى... ەسىمحان ءوز ەلىمەن سول تاۋدان ءالى تۇسپەگەن ەكەن. ۇكىمەت وسى جاقىندا التايدىڭ "يگى جاقسىلارىنان" نەشە رەت ەلشى سالىپتى: تۇسىنبەستىكتەن وتىلگەن ماسەلە ەكەنىن، انىعىندا ەسىمحان ۇكىردايدى قۇرىلتايعا ۋاكىل ەتىپ، دارەجەسىن ءوسىرۋ ءۇشىن شاقىرعانىن، بۇل ماسەلەگە دە شىڭدۋبان جانابىنىڭ كەشىرىم ەتكەنىن ايتىپ، ءتىپتى دۋباننىڭ ءوز اتىنان جولداعان كەشىرىم حاتىن دا جىبەرىپ، ۇگىت جۇرگىزگەن ەكەن. ءبىر ادام قايتپاي جاتىر دەيدى.
نۇرجان قايتۋعا ىڭعايلانعان سوڭ ورىندارىنان ءبارى تۇردى دا، ەسىككە باياۋ بەتتەپ بارىپ كىدىرىستى. نۇرجان ءوز تۇجىرىمىن ايقىنداي ءتۇستى:
- ى... ىم، ۇلكەن ۇكىمەت... مىناداي قامقورلىق... كەشىرىم حات جاريالاپ جاتقاندا... سەنبەۋدىڭ ءوزى ناداندىقتىڭ بەلگىسى عوي...
- ءيا، جاڭا ۇكىمەت وتىرىك كەشىرىم جاريالاي ما! - دەپ قوستادى اقىش، - كەشىرىم جاريالاماي-اق اسكەري قورشاۋ جاريالاسا، سول از عانا توپ نە بىتىرمەك!
ەلسادىق باسقاشاراق تۇسىنىك ايتتى:
- ول ەلدىڭ ناداندىعىنىڭ عانا ناتيجەسى ەمەس، وعان كوپ زاماننان تەپەرىش، تەررورلىق جايلاپ، دەنى ساۋ، نيەتى دۇرىس ءبىر ۇكىمەت كورمەگەندىك تە سەبەپ بولعان شىعار. سەكەمشىل بولىپ، سەنۋدەن قالعان حالىق قوي! مىنا جاڭا ۇكىمەتتىڭ كىم ەكەنىن ابدەن كورىپ سەنگەندە قايتادى. ۇڭگىردەن وزدەرى-اق شىعار ءالى.
"ۇرىمجىگە شاقىرىلعان ادام قايتپايدى" دەيتىن سونداي كۇماندى ءسوز ەستىلسە دە، ءوز تۇسىنىگىمە "بىلگىر" اعالاردىڭ وسى سوزدەرى قوسىلىپ، "شىڭدۋبان" اتامىزدىڭ دانىشپاندىعىنا سەنە ءتۇستىم. وسى اڭگىمەدەن سوڭ ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە كلۋبتا "پروفەسسور مامليۋك" اتتى كينوفيلم قويىلدى. اقشا جاقجۇتتتىلىعىنان كينوعا بارۋدى ارتىق شىعىن ساناپ جۇرسەم دە "پروفەسسور" دەگەنىنە قىزىعىپ بارىپ ەدىم. ءوز كۇتكەنىمنەن دە قىزىقتى كورىندى. ەڭ قاتەرلى وپەراتسيانى مەڭگەرىپ جۇرگىزەتىن، بىردەن-ءبىرى تاڭداۋلى دارىگەر ەكەن. گەرمان فاشيستەرى باسىپ العان چەحوسلاۆاكيانىڭ تۇرمىسىن كورسەتەتىن سوۆەت ءفيلمى ەكەنىن ايتتى بىلەتىندەر. پروفەسسوردىڭ گەرمان فاشيزمىنە قارسى توڭكەرىسشى ۇلىنىڭ جاۋىنگەرلىگى مەنى قاتتى قىزىقتىردى. كينونى كورىپ وتىرىپ، مەن سونداي توڭكەرىسشى، ءار قانداي قاتەردەن قورىقپاي، باتىل قيمىل جاساي الاتىن، وقتان شىمىرىكپەيتىن، ءوز حالقى ءۇشىن ءولۋدى ەڭ قاسيەتتى تىرشىلىك دەپ ەسەپتەيتىن قايسار جىگىت بولعىم كەلدى. اكەسى اتىلىپ، ۋاقيعا تراگەديامەن اياقتالسا دا، سونداي بولۋعا قىزىقتىم.
بىراق، "ونداي بولاتىن زامان جوق" سياقتى ماعان. "مۇنداي جاقسى ۇكىمەت تۇرعاندا، ونداي توڭكەرىسشى بولىپ نە ىستەمەكپىن" دەگەندەي، ورەكپىگەن ارمانعا جەتۋىمە وكىمەتتىڭ جاقسىلىعى بوگەت بولاتىنداي سەزىلدى. "قارسى كۇرەسسىز-اق حالىق تالابىن ءبىر-بىرلەپ ورىنداپ بەرىپ جاتقان شىڭدۋبان ۇكىمەتىنە جاماندىق ىستەۋ دۇرىس پا، حالىق سۇيە مە ونى، "بىلگىر" اعالارىمىزدىڭ ايتقانىنداي ناداندىق، اقىماقتىق سانالماي ما! وسى كينوداعىداي ءبىر قانىشەر ۇكىمەت بولسا ەدى، بۇكىل ادامزات سۇيەنەرلىك مۇنداي قايراتقا سوندا مىنۋگە بولار ەدى عوي!" مەن سول كينودان وسىنداي بالالىق قىزىق اسەرمەن شىقتىم. وسى ءبىر كۇلكىلى سەزىم مەنىڭ باسىما سول كۇلكىلى كۇيىندە جەلىمدەي جابىسىپ، جۇزىممەن بىرگە سارعايدى دا، شاشىممەن بىرگە اعاردى، ۇمىتىلار ەمەس. شىڭ سىساي زۇلىمدىعىنىڭ "حالىقشىلدىقپەن" بۇركەلىپ جاتقانىن ول كەزدە قايدان بىلەيىن!
سول جىلدىڭ كۇزىنە تايانعاندا، ەلسادىق ۇرىمجىگە شاقىرىلدى. "قازاق، قىرعىز، موڭعول قۇرىلتايى" اشىلادى دەپ، دوربىلجىننەن بىرنەشە اداممەن بىرگە شاقىرىلدى. كەتەردە-اق سۇرى، ءاجىمدى ءجۇزىنىڭ جايما شۋاق، كەڭ ويلى ءوز قالپىن كوردىك. ايەلى مەن ەكى بالاسىنىڭ تۇرمىس جايىن اقىش بۋحگالتەرگە تاپسىردى دا:
بازار قازىر كەڭ عوي، مەن قايتقانشا ونشالىق قينالا قويماس! - دەپ توقتاپ، بەكساپا ەكەۋمىزگە دە قولىن ۇسىندى، - بالالار، سەندەردىڭ ماعان نە مىندەت ارتاتىندىقتارىڭدى تۇسىنەمىن، باسپا-وقۋ قۇرالدارى مۇلدە جوق قوي سەندەردە. بۇل مۇقتاجدىقتارىڭدى سۇرارلىق ورىندارعا ارتىعىمەن-اق جەتكىزەرمىن ! ال مەنىڭ سەندەرگە تاپسىرارىم بىرەۋ عانا!.. جا...ق...سى وقىڭدار! - ءبىز سول كىسىدەن سونداي ۇلكەن ۇمىتپەن قالدىق.
مەكتەبىڭ قايسى دەسە، ءار كۇنى كورىپ جۇرگەن ءوزىمىز دە قاراپ تۇرىپ قالاتىنداي، استى-ءۇستى جالتىراپ سىرلانعان كەمەلدى كەڭ مەكتەپكە كەلىپ تۇستىك. تار بولماسا دا بالا جارىسارلىقتاي ۇزىن زالدىڭ ەڭ تورىنە كولدەنەڭ سالىنعان شاعىن عانا ادەمى كلۋبتىڭ ءدال الدىنداعى سىنىپ بىزگە ءتيدى. وقۋشى كوبەيىپ، ساباعىمىز بۇرىنعىدان الدەقايدا قىزۋلى باستالدى. باسپا-وقۋ قۇرال الا قايتار دەگەن ۇمىتپەن ءار كۇنى كۇتسەك تە، ەلسادىق قايتپادى، جولىنا قاراۋدان جالىقپادىق ءبىز.
ۇرىمجىدەگى "موڭعول-قازاق" مەكتەبى دەپ اتالعان مەكتەپتى ءبىتىرىپ، جانە بىرنەشە جاڭا مۇعالىم كەلدى بىزگە، وقۋ پروگراممامىزدىڭ بىلتىرعىدان وزگەشەلىگى كوبىرەك كورىندى، "قىزىقتى" ءپان ساباقتارى نەداۋىر كوپ ساعاتقا كوتەرىلدى. بۇلارعا قوسىلعان جاڭا پاندەر دە نەداۋىر مولايدى. "حانزۋشا" ءتىل دە قوسىلىپ، كۇنارا وتىلەتىن بولدى. تاريح پەن ساياسات ساباقتارى بىرىڭعاي ەلىمىزدى تانىستىرۋ رەتىندە جۇرگىزىلدى.
بۇل كۇز الەۋمەتتىك قيمىل جونىندە دە ءبىراز وزگەشەلىك الا كەلدى. "18 سەنتيابردى" قارالى كۇن رەتىندە، "10 وكتيابردى"[1] بوستاندىق كۇنى رەتىندە قارسى الاتىن بولدىق. بۇرىن "ۇلى 12 اپرەلدەن" باسقا ەسكەرتكىش كۇندەر بىزگە بەيتانىستاۋ بولىپ كەلگەن. بۇل كۇندەرگە ارناپ ارناۋلى كلۋب ساحناسىندا جاڭا كونتسەرت نومەرلەرى مەن جاپون ءفاشيزمىن ماسقارالايتىن شاعىن پەسالار دايىندادىق. جاڭا وقۋشىلار مەن جاڭا مۇعالىمدەردىڭ كوبەيۋى مەكتەبىمىزدى ارتىستەرمەن دە نەداۋىر تولىقتاندىرىپ جىبەردى. ارتىستىك جاعىنان ەندى قىزدار مەكتەبىنە دە مۇقتاجدىعىمىز تۇسپەيتىندەي ءوزىمىز "سىپىرا قىز" بولىپ، "بويجەتىپ" قالىپپىز. قىر مەكتەپتەرىنەن ءوز قالىبىنا قۇيعانداي نە قيلى "جاۋىز بايبىشەلەرى" مەن "توزاقى توقالدار" دا كەلىپتى. بىراق، جاتتىعۋ الدىندا بولاتىنداي بىلتىرعىداي قۇنارلى تىڭ اڭگىمەلەر بولمادى بيىل. مەن ونى العاشقى ەلسادىقتىڭ جوقتىعىنان كورىپ ەدىم.
ارتىنان بايقاسام مۇعالىمدەر سىرشىل اڭگىمەدەن قورقاتىن سياقتى. سىلدىر كۇلكىگە عانا اۋەستەنەتىن بولا قالىپتى. ۇرىمجىدەن وقىپ كەلگەن التايلىق ءبىر مۇعالىمنىڭ ساباق بەرۋگە دە، جاتتىعۋعا دا كەلمەي قالۋى جايلى ءسوز بولدى ءبىر كۇنى.
- كەشە تۇستەن كەيىن التايدان حات كەلگەن وعان! - دەپ داۋلەت مۇعالىم ءبىر سەبەپ ايتتى، - سول حاتتى وقي سالىپ سۇرلانا قالىپ ەدى."نە بوپتى" دەگەن سۇراۋىما جاۋاپ قايتارماي جونەلگەن.
- ەندى ءبىلدىم، قۇداي بىلەدى سونىڭ بايى ءولدى! - داۋلەت دۋ كۇلگەن كۇلكىشىلەرگە تاعى دا وكىرەشتەي ءتۇستى، - ە، كۇلەتىن نە بار، بايى ولگەن قاتىنداردى مەن كورمەدى دەيسىڭدەر مە! اكەسى ولسە ءتۇسى ونشالىق بۇزىلمايتىن!
التايلىق مۇعالىمنىڭ اعاسى ولگەنىن ەستىدىك ەرتەڭىنە. ودان ەكى كۇن وتكەندە قوبىقسارىدان كەلگەن ءبىر ساباقتاسىمىز دا ۇيىنەن حات تاپسىرىپ الىپ، جىلاپ قايتتى. ونىڭ التايداعى ناعاشى اتاسى ءولىپتى.
- بۇل التايلىقتاردان سۋىق حابار نەگە كەلە بەرەدى؟ - دەدى بەكساپا ماعان سىبىرلاپ، - جازدا ەستىلگەن ەسىمحان كوتەرىلىسى قىرعىنعا ۇشىرامادى ما ەكەن؟
ماعان دا سول كۇدىك كەلە قالدى.
- كەشىرىم ەتىپ شاقىرعانعا كەلمەگەن سوڭ اسكەر شىعىپ قىرىپ تاستامادى ما ەكەن؟! - دەگەن تۇسپال ايتتى.
ءسويتىپ، بۇل ولىمدەر جايلى ەكەۋمىز ەكەۋلەپ سۇراستىرا بەردىك. سىرلاستىڭ سىرلاسىن قۋا بەرسەڭ سىردىڭ تۇبىندەگى ەستىلمەي مە!.. تۇسپالىمىزدىڭ ءتۇپ نەگىزى بولماسا دا ءتۇتىنى دۇرىس بولىپ شىقتى. ناعاشىسى ولگەن الگى ساباقتاسىمىز ەسىمحان كوتەرىلىسى جايلى ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىزدى ەستىگەن سوڭ تۇگەل ايتىپ بەردى.
قان توگىپ قاتەرلى تاۋعا شىعىپ العان ەسىمحان ۇكىردايعا سارىسۇمبەدەن ءوزىنىڭ سەنەتىن "جۇرت بەدەلدىلەرىنەن" ءبىر توپ ادام جىبەرىلگەن ەكەن. ولار: ۇعىسپاستىقتان بولعان قانتوگىستى ۇكىمەتتىڭ مۇلدە كەشىرگەنىن، حالىقتى ازدىرىپ-توزدىراتىن قىرعىننان ساقتاپ، ەندى تىنىشتاندىرسا حالىق ءۇشىن دە، ۇكىمەت ءۇشىن دە زور قىزمەت بولىپ سىيلاناتىنىن، ەسىمحاننىڭ ءوز ىقتيارى بولماسا ەشقايدا شاقىرىلمايتىنىن، بەدەل-ابىرويى قورعالىپ وسىرىلەتىنىن قۇران ۇستاپ وتىرىپ ايتىپتى. ەسىمحان دا، ونىڭ اقىلشى مىقتىلارى دا اللا اتىمەن ايتىلعان بۇل انتقا سەنىپ، ەلدى قايتا كوشىرىپتى. بۇل سەنىمگە سۇلەيمەن باتىر اتانعان ءبىر قارت پەن ەسىمحاننىڭ شابارمانى وسپان دەيتىن مەرگەن عانا سەنبەي، جارتاسقا تىعىلىپ قالىپتى دا، باسقا ەل تۇگەل ەتەككە تۇسكەن ەكەن. ەسىمحانمەن بىرنەشە بىلىكتى كىسىلەردى ايماقتىق ۇكىمەت "سىيلاۋ" اتىمەن دەرەۋ سارىسۇمبەگە شاقىرىپ اكەتىپتى دە، حالىقتى اسكەر قورشاپ، قۇرالدارىن سىپىرىپ الىپتى. "سىيلاۋعا" شاقىرىلعاندارعا ەرتەڭىندە-اق ۇكىم جاريالانىپتى.
ءبىزدىڭ مۇعالىمنىڭ اعاسى مەن ساباقتاستىڭ ناعاشىسى سول ەسىمحاندارمەن بىرگە اتىلعان بولىپ شىقتى. الدانعاندىقتارىنا قاتتى وكىنگەن سول ەلدىڭ ازاماتتارى تاۋدا قالعان سۇلەيمەن مەن وسپاندى ىزدەپ قايتا كەتىپ، قايتا ۇيىمداسىپ جاتىر ەكەن.
- ەندى ودان دا ۇلكەن اقىماقتىق ىزدەپ كەتىپ جاتقانى عوي! - دەدى بەكساپا ماعان بىلاي شىعا بەرە، - ءبىر ۇكىردايدىڭ عانا ەلى ۇكىمەتكە قارسى كوتەرىلىپ، نە تاپپاق ەكەن، ەندىگى ىزدەگەنى جاپپاي قىرىلۋ عوي.
مەن ەسىمحاننىڭ الداۋى مەن ۇكىمەتتىڭ الداۋىن سايما-ساي، تەپە-تەڭ دەپ تۇسىنگەنىمدى ايتتىم:
- "سىيعا-سىي - سىراعا بال!" دەگەندەي ۇكىم ەكەن، وزدەرى قوي سويىپ، سىيلاپ وتىرىپ قىرعان-دى، سىيلايمىن دەپ شاقىرىپ الىپ قىرۋ ادىلدىك ەمەس پە؟! ءبىزدىڭ مىنا لي شيانجاڭدى وسى اۋدانداعى ءبىر ۇكىرداي ولتىرسە، وعان ۇكىمەت تۇرماق ءوزىمىز دە وشتەسەر ەدىك.
بۇل ۋاقيعانى ەستىگەندە، قازاقتىعىنا ىشتەي اشىنعانىممەن، "بۇزىقتىعىنا قاراي قولدانعان جازانى ادىلدىك" دەپ ەسەپتەدىم. بەكساپا باعدارلاي قاراپ سۇراۋ قويدى ماعان:
- ەگەر ەسىمحاندار ساقشىنىڭ باستىعىن ولتىرسە قايتەر ەدىڭ؟
- وندا مەيلى، بار ساقشىسىن بىرگە قىرسا دا، ءدوربىلجىن وعان قايعىرماس. حالىق ونى كورگەندە كىرپىدەي جيىرىلىپ جۇرمەي مە!
- ەندەشە، كوكتوعايدىڭ شيانجاڭى دا وسى ساقشى باستىعى ءتارىزدى ادام بولسا كەرەك. جيىرما اسكەر ەرتىپ، شاقىرۋعا ءوزى بارعانىن كورمەيمىسىڭ! ەگەر ەسىمحان ونى الداپ سوقپاسا، الداپ اكەتكەلى بارعان عوي. ۇرىمجىگە راس جيىنعا شاقىرىلسا، كوپ اسكەر ەرتىپ بارىپ شاقىرۋشى ما ەدى!
بەكساپانىڭ بۇل پىكىرى مەنىڭ ويىما قونا كەتسە دە، شيانجاڭدار مەن ساقشى باستىقتارىنا ءبىر كوزبەن قاراعىم كەلمەپ ەدى. بىراق، قارسى ايتار داۋىم بولماي قالدى دا، ونى باسقا سۇراۋمەن شالىپ كوردىم.
- وسى ءبىزدىڭ اۋدانعا شيانجاڭدار، ساقشى باستىقتارى قايدان كەلەدى؟
بەكساپا اڭىرا قارادى ماعان:
- ەكەۋى دە - شىڭدۋباننىڭ تاعايىنداۋىمەن كەلمەي مە!
- ولاي بولسا، بىزگە كەلگەن شيانجاڭدار حالىقتىڭ قامىن جۇتقانداي قايعىرا كەلسە، ساقشى باستىقتارى مىلتىقتىڭ قارا ءدارىسىن جۇتقانداي قاپ-قارا سۇرى بولىپ، زارلەنە كەلەتىنى نەسى؟
بەكساپا كۇلە ويلاندى.
- ەكەۋىنىڭ مىندەتى ەكى ءتۇرلى ەمەس پە، مىلتىقتى اسكەردىڭ كۇلگەنىن كورمەپپىن. ءار ادامنىڭ وڭ يىعىندا وتىرىپ، ىڭعاي جاقسىلىقتى جازاتىن "كارامان-كاتيۆان" مەن سول جاق يىقتا وتىرىپ، ىڭعاي كۇنانى جازاتىن "مالايكاتى باسشۇردى" ءنابيوللا مولدا وقىتپاپ پا ەدى. ءار ادامنىڭ ەكى يىعىنا قوندىراتىن ەكى ءتۇرلى پەرىشتە سياقتى. بۇل ەكەۋىنىڭ مىندەتى دە ەكى ءتۇرلى بولسا كەرەك.
- جاماندىقتى-قىلمىستى ىستەردى شيانجاڭ دا تەكسەرەدى. ال، ساقشى كەيدە جاقسى ىستەردى ىستەپ قويىپ جۇرمەي مە، مىسالى: اپيىن، ناشا تارتقانداردى، قۇمار ويناپ، ۇرلىق قىلعانداردى ۇستايدى عوي. بىراق، ولاردىڭ كوبىنەسە، بۇزىق، زورەكەر جاقتى قولداپ، ىڭعاي بايلار مەن قانىشەرلەر جاقتا تۇراتىندىقتارىن كورەمىز عوي!.. حالىق ولاردان سول ءۇشىن جيرەنىپ جۇرمەي مە... مىسالى: مەنىڭ الگى ءبىر دامەش دەيتىن اپكەمدى ناقاق قامالعاندىعىن ءبىلىپ، كەرىم شيانجاڭ تۇرمەدەن بوساتسا دا، ساقشى باستىعى كونبەي جانە ءبىر جىل ءوزى قاماپ جانە ءبىر جىلدى كەپىلىنىڭ كەپىلىنە قاماتتى. اقىرى كەمپىرلەر بارىپ تارتىپ الىپ شىقپاسا، سول دامەش ءالى جاتاتىن ەدى. مەنىڭشە شيانجاڭدار مەن ساقشى باستىقتارى ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى، مىنەز، ءتۇر پىشىندەرى دە ەكى ءتۇرلى، زاڭدارى دا ەكى ءتۇرلى سياقتى. ءبىزدىڭ نۇراسىل دەيتىن اعامىز "ەكى باستى ۇكىمەت" دەپ ەدى. قازىر مەن سول ءسوزدى كوبىرەك ويلايتىن بولدىم. شىڭدۋبان اتامىز سول ەكەۋىنىڭ كوسەمى بولسا، بۇلار نەگە ەكى ءتۇرلى بولادى؟
- مۇنى باسقا بىرەۋگە سويلەمەيىك! بىلتىرعىداي ەمەس، بيىل مۇعالىمدەر دە سويلەسپەيتىن بولعانىن سەزدىڭ بە... ءبارى دە ساقشىدان قورقاتىن بولىپ قالدى.
- ءوزىم دە سەنەن باسقاعا ايتىپ تۇرعانىم جوق، الگى پەرىشتەلەردى مىسال ەتكەن سوزىڭە قاراي سويلەگەنىم... ال شيانجاڭدى نەگە ءولتىردى ەكەن ەسىمحان؟
- شيانجاڭ اسكەر ەرتىپ، ايداپ اكەتۋگە كەلگەنىن بىلگەن عوي.
- ءبىزدىڭ شيانجاڭعا ولاردىڭ شيانجاڭى ۇقساماعانى ما؟ ءبىزدىڭ شيانجاڭداردىڭ ءوزى ۇستالىپ جاتسا، ولاردىڭ شيانجاڭى باسقالاردى ۇستاعالى ءجۇر مە؟
- مەن دە تۇسىنبەدىم سونى،- دەپ كۇلىمسىرەدى بەكساپا، - بىراق، التايدىڭ حالقى وتە تەنتەك دەيدى.
مەنىڭ ەسىمە دە جازداعى نۇرجان مەن ايتبەكتىڭ ءسوزى قايتا ورالا كەتتى. اسىرەسە ەلسادىقتىڭ پىكىرى بۇل ماسەلەگە تولىق جاۋاپ بولىپ قونا قالدى.
1940 جىلدىڭ باستالار شەنىندە بەكساپا تاعى ءبىر سىر جەتكىزدى ماعان!
- ء"پانديحۋي" اتتى ءبىر ۇيىم بار ەكەن، دوربىلجىندە دە قۇرىلىپتى. بۇل جەردەگى باستىعى لي شيانجاڭ كورىنەدى، وعان مۇشە بولسا وتە جاقسى دەيدى. ايىرىم جينالىس اشىپ، كوپ ادام ۇقپايتىن ماسەلەلەردى لي شيانجاڭنىڭ ءوزى سويلەپ ۇقتىرىپ تۇرادى ەكەن. مەنىڭ اعام سوعان مۇشە بولىپتى.
- ءبىز دە كىرمەيمىز بە؟.. وقۋشىلار قاتىناسۋعا بولا ما ەكەن؟
- ءبىزدىڭ جاسىمىز تولمايدى عوي، ول ۇيىمعا مۇشەنى تالعاپ تارتادى، شارتى قيىن دەيدى. اعا "ول ۇيىم كەيىنىرەك كوممۋنيستىك پارتيا دەپ اتالاتىن شىعار، ولاي بولسا، مۇشەلەرى كوممۋنيستەر دەپ اتالاتىن بولادى" - دەيدى.
- مەيلى قالاي اتالسا دا، سول ۇيىمعا كىرۋدى سۇرانىپ، شارتىن ۇعىپ الايىق!
- ەگەر كوممۋنيستىك پارتيا بولسا، ونىڭ ەڭ قيىن ءبىر شارتى "قۇدايدى جوق" دەپ دىننەن بەزۋى دەيدى. بىراق، قازىرشە ول شارتقا قاتتى قاراماي تۇر ەكەن.
- وندا ءبىز مۇشە بولا المايدى ەكەنبىز، - دەپ كۇرسىندىم مەن، - وعان قۇدايدان بەزگەندەر كىرسىن!.. وعان مۇشە بولامىز دەپ شوقىنساق، اكە-شەشەمىز نە دەر، ەل نە دەر!
- جوق، كەيىن شوقىناتىنداردى دا قابىلدامايدى دەيدى. شوقىنعاندار دا وزدەرىنىڭ قۇدايلارىنا شوقىنباي ما، قۇداي اتاۋلىنى مۇلدە جوق دەپ ءتۇسىنۋى كەرەك!
- وندا، ولاي بولسا... كاپىرگە دە، مۇسىلمانعا دا بىردەي شارت قويسا، ول جاعى ادىلدىك ەكەن!.. بىراق قۇداي جوق دەپ قالاي شىدارسىڭ! «ءۇي،ءدورت اياق!» دەپ قازىرشە ناجاعاي تاستاپ جىبەرە قويماسا دا، ول دۇنيەدە وڭدىرماس، شىڭعىرتىپ وتىرىپ سىمىڭا جىبەرتكىزەر!
بۇل سوزگە بەكساپا ەكەۋمىز دە كۇلىپ جۇرە بەردىك. بۇل تۋرالى ءسوزدى دە دوعاردىق.
جاڭا جىلدى قارسى الۋ جيىنى وتىسىمەن كلۋبتا لي شيانجاڭنىڭ لەكتسياسى تاعى باستالادى. ءتىپ-تىك، ۇزىن بويلى، سوپاق باستى، سۇيەكتى كىسى بۇرىنعىدان دا ارىق، بۇرىنعىدان دا جۇدەۋ كورىندى. كەلگەن كەزدەگى قوڭىرشا ءجۇزى ءتىپتى سۇرلانا ءتۇسىپتى. "بۇل دا ەلسادىق ءتارىزدى شىر بىتپەيتىن ادام ەكەن" دەستىك. مانساپتىلاردىڭ كەيبىرىنىڭ مايى ءوزىنىڭ مانسابىمەن بىرگە وسەدى عوي. بۇل كىسىلەر قىزمەتى وسكەن سايىن قۋىرىلا بەرەتىن سياقتى. ال، قۋشيعان سايىن قۇرمەتى اسىپ بارادى وزدەرىنىڭ. بۇل ولارعا قۇدايدىڭ ماي ورنىنا بەرگەن سىيىنداي كورىندى. تەگى مەنىڭ ءوز شەشەم سياقتى، شىن قامقوردىڭ سىرت بەلگىسى وسىلاي بولار ما؟ ول بۇل جولى لەكتسياسىنا دا ماركس پەن دارۆين كوبىرەك ارالاسقانىمەن، بىلتىرعىعا قاراعاندا ونىسى ءبىرشاما تۇسىنىكتىرەك بولدى. ءسوز ادامنىڭ پايدا بولۋىنان باستالىپ، ءبىز بىلەتىن "ادام اتا، حاۋا انا" جايىنا قالدى دا، مايمىل تۇقىمداس ءبىر جانۋاردان تارالعانىمىز جونىندە دالەلدەر دامىپ، كوبەيىپ وتىردى. ەشقايسىسىن بەتكە قاعا المايتىندايمىز. قۇدايدىڭ بار-جوقتىعى تۋرالى بىردەڭە ۇعايىق دەپ تەسىرەيگەنىمىزبەن، ول جونىندە ءلام دەمەدى. قايىسپاس دالەلگە تولى بۇل قاسيەتتى سوزگە "قاسيەتتى قۇدايدى" ءبىز دە ارالاستىرماي اڭدادىق. ء"يا، قۇداي تاعالا ادامدى جاراتقانىمەن، ادامزات تاريحىنا، ادىلەتتىك پەن ارامزالىققا، جاۋىزدىق پەن جازىقسىزدىققا... ءتىپتى، ەشقايسىسىنا قاتىسپاعان-شاتىسپاعان سياقتى عوي، باسە!" دەپ قانا تۇسىنگەندەي بولدىق. كەيىنگى لەكتسياداعى تاريح تاقىرىبىنداعى تۇسىنىكتەر دە ءبىزدىڭ سول قيسىنىمىز راستالعان سياقتى بولىپ وتىردى. ءار داۋىردەگى سويقان سول ءداۋىردىڭ ءوز قوجالارىنان تارالىپ وتىرعان. "قۇدايدى قورعاۋ ادىلدىك بولمايتىن سياقتى". اناۋ جىلداعى باعالدايدىڭ ەگىندىگىندە ويلاعانىم دۇرىس تۇسىنىكتەي بولىپ سەزىلدى وزىمە.
وسى كۋرس اياقتالا بەرە، لي شيانجاڭ دا ۇرىمجىگە شاقىرىلىپ كەتىپ، سىناۋ الىنباي قالدى. كەشىكپەي ورنىنا كەلگەن باسقا ءبىر "جاڭ" فاميليالى شيانجاڭدى قارسى الدىق. كەپتەردىڭ ايعىرىنشا باسىن تومەن سالا شۇلعىپ، گۋىلدەپ سويلەگەن سوزىنەن: "ۇلى كوسەمىمىز شىڭدۋبان، جاڭ جۋشي جاساسىن!" دەگەن ۇراننان باسقا ءتۇيىر تابا المادىق تا، قارنىمىز اشىپ شىقتى بۇل كىسىدەن. ۋاقىت وتە كەلە لي شيانجاڭنان باسقا تۇرعىداعى ادام ەكەندىگى بايقالادى، وقۋشىلاردى بىلاي قويىپ، كلۋبتا حالىققا كورىنۋدى قالامايتىن شيانجاڭ بولىپ شىقتى.
ساباقتاستار اراسىن سۋماڭ قاعىپ، سۋىق حابارلار كەزدى: لي شيانجاڭ تۇپ-تۋرا ءۇرىمجىنىڭ تۇرمەسىنە بارىپ ءتۇسىپتى. بىلتىرعى "قازاق", "قىرعىز", "موڭعول قۇرىلتايىنا" كەتكەندەردەن دە ءبىرسىپىراسى قولعا الىنىپتى. ەلسادىقتىڭ اعاسىنىڭ مەكتەپتەگى نەمەرەلەرىنەن ەستۋىمىزشە، ودان "ەكى اي بۇرىن سولعىن عانا اماندىق جازىلعان حات كەلگەن ەكەن: "قۇرىلتاي اياقتالىسىمەن حالىق قولىنداعى مىلتىقتار تۇگەل جيىلادى. وسى ناۋقان ورىندالىپ بولعان سوڭ قايتاسىڭدار" دەپ ۋاكىلدەردى تۇگەل توقتاتىپ قويدى. اعايىن-تۋىستاردىڭ بارلىعىنا سالەم، ءشيتى مىلتىق شىقسا دا كەسىر بولادى. وندايلارىڭ بولسا، ساقشى ورنىنا كۇنى بۇرىن تاپسىرىپ بەرىڭدەر!" دەپ جازىپتى. ال، مىنا سۋىق ءسوز شىققالى ەلسادىقتان حات كەلگەندى قويىپ، ەشكىم اتىن اتامايتىن دا بولا قالدى.
ءىشىن تارتا كۇرسىنىپ، ىشەگىن تارتا كۇلەتىندى شىعارعان جۇرتى "ۇلى كوسەمىمىز شىڭدۋبان جاڭ جۋيشي جاساسىن!" دەگەن ۇرانعا كەلگەندە شوشىنعانداي قاتتى شىڭعىرىپ ءجۇر ەدى. ءجيى دە ۇزاق سوزىلا كوتەرىلەتىن بولدى. بۇل ۇران، "كوسەم", "دانىشپان" اتاۋلارى اسپاندى جاڭعىرتىپ اكەتتى.
كوسەمنىڭ بەدەلى "كوككە ورلەۋىنە" قاراپ، بيىلعى ون ەكىنشى اپرەلدى دە كوككە كوتەرە قارسى الۋعا دايىندالىپ ەدىك. ەرنىمىزدى كەزەرتىپ، سانىمىزدى كوگەرتىپ ءجۇرىپ ىستەگەن دايىندىعىمىز زايا بولدى بيىل.
الاڭعا ۇرانداتىپ، جالاۋلاتا ءتىزىلىپ جەتىپ بارساق، قىپ-قىزىل بولىپ جاسالعان مەرەكە ساحناسىنىڭ ماڭدايشاسىنداعى ەكى تۋ تومەن سالبىراي قالىپتى. ءبىر ۇلكەن ازانىڭ نىسانى ەدى بۇل.
- بيىل مەرەكە سالتى وتكىزىلمەيتىن بولدى، - دەيدى ۇكىمەتتىڭ ءبىر ادامى سول سۇلكيگەن ساحناعا شىعا كەلىپ. جاڭا عانا جىلاپ شىققانداي قاباعىن قارس جاۋىپ الىپتى ءوزى، - كوسەم ازالى، ءىنىسى شىڭ سيشي جانابى قازا تاۋىپتى. بۇكىل شىنجاڭ بويىنشا بۇل جولى مەرەكە شەكتەلدى!
وسىنى ايتتى دا، قاعازعا كوشىرىپ اكەلگەن بىرنەشە ۇراندى ايقايلاتىپ-ايقايلاتىپ، مەرەكەشىلەردى تاراتا سالدى. ءبارى سول "ازالى", "ۇلى كوسەمگە ارنالعان جاساسىندار" ەكەن! ء"ىنىسى نەدەن ءولىپتى؟" دەگەن كۇبىرلى سۇراۋلارعا ول جەردە جاۋاپ شىقپاعان ەدى. جۇرت تاراسىمەن، ونىڭ جاساندى حابارى دا ورە جونەلدى: "الدىڭعى كۇنگى ءبىر تۇستىك دەمالىستا جان قۇرالىن كەرەۋەت الدىنداعى ستولگە قويا سالعان ەكەن. كىشكەنە بالاسى سونىمەن ويناپ تۇرىپ باسىپ قالىپتى". وسى حابارعا قاناعاتتانىپ جۇرگەنىمىزدە، قارنىمىزدى ءتىپتى قاتتى اشىراتىن قاتال شىندىق حاباردىڭ ناقتىلى ءوزى جەتتى. بەكساپا ەكەۋمىزدى داعدارتقان كەي سۇراۋلاردىڭ دا جاۋابىن الا جەتتى.
شىڭ سىساي شىنجاڭعا كەلىپ، تاققا شىعارداعى كەلىسىم بويىنشا جۋڭعو كوممۋنيستىك پارتياسىنان كەلىپ، مۇنداعى ۇكىمەت قۇرامىندا ىستەپ جۇرگەن ءبىرسىپىرا كوممۋنيستەر بار ەدى. ولارعا ۇكىمەت جاعىنان زيانكەستىك تونە باستاعالى العا باسار كىشى شىڭ اعاسىنا نارازىلىق راي بايقاتىپ ءجۇر ەكەن. سول ءىنىسىن وڭاشا ۇيىندە "كوسەمىمىزدىڭ" ءوزى اتىپتى. "وسى رەتكى اپرەل مەرەكەسى - تاقىت ءۇشىن قاتەر" دەيتىن كۇدىك سىبىستار ارتى قۋىس "دانىشپاننىڭ" مىقتاپ تىگىلگەن قۇلاعىن ىڭعىرۋداي تۇرشىكتىرگەن ەكەن. الدىڭعى قاتەر وسى بولار دەپ ءىنىسىن اتىپ سالىپتى دا، ازا كيىمىن كيىپ الا قويىپتى. جاريالاۋ قيسىنى كىشكەنە بالانى تاۋىپتى.
كابينەتىنەن شىقپاي جاتىپ السا دا، "سول كوسەمگە" ارنالعان "جاساسىن" بۇرىنعىدان ورشەلەنە جاۋدى. شىنجاڭ قالالارىنىڭ بوس دۋالى قالماي ۇرانداتىپ-ۇلارلاتىپ، قىپ-قىزىل الا بولىپ بويالىپ جاتتى.
"تەرگەۋشىم", "قارعايىن دەسەم - جالعىزىم، قارعامايىن دەسەم - جالماۋىزىم" دەپتى، بۇل - جالعىز ۇلىنىڭ قىلىعىنا قۇسالانعان ءبىر كەيۋانانىڭ ءسوزى بولسا كەرەك. مەن دە وسى شىڭدۋبانىمىزدىڭ تۇسىنە قاراپ "جالعىزىم" كورىنىپ ءجۇر، كەيىنگى مىنا ىسىنە قاراپ، "جالماۋىزىم" وسى ما ەكەن دەپ ويلاپ ەدىم. "جاساسىنىمىز" جەر كوكتى جاڭعىرىقتىرا بارادى.
مۇنداي قۇبىلىس ەرتەگى-اڭىزداردا كوپ كەزدەسەدى عوي. جولبارىستىڭ جاۋىزدىعىن اشكەرلەگەن سايىن تۇلكىلەردىڭ "جوكە-جوكەسى" كوبەيە تۇسەتىنى سياقتى، زورەكەر قاراقشى الدىندا "اعاتاي، اعاتاي" دا كوپ ەستىلمەي مە؟!
شىڭ سىسايدىڭ تەررورلىعى كۇشەيگەندە، ونىڭ اتىنا "دانىشپان كوسەم" جامالىپ، بارا-بارا "جاساسىن" دەيتىنىمىز كۇندىز-ءتۇنى نوسەرلەتتى. ويتكەنى ونىڭ كەسى اۋلايتىن قارا ماشيناسى كۇندىز-ءتۇنى جورتاتىن بولعان.
قورىقپايتىن ادامعا قاي-قاشان "اعاتاي" دا، "جاساسىن" دا شەگىنەن ارتىق ايتىلمايدى. ۇلىققا بىلاي جالبارىنۋ، قاراپايىم، "نادان" ادامزات، اسىرەسە قىتاي حالقى كوپ-كوپ وتكىزگەن قىلمىس.
اعاتاي، مەن دە سول ءالسىز كۇناھارلاردىڭ ءبىرىمىن.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] 18-قىركۇيەك -1931-جىل جاپونيانىڭ شىعىس-تەرىستىك ءتورت ولكەگە شابۋىل جاساعان كۇنى.
10 - قازان - شين يمپەرياسى اۋدارىلىپ، جۇڭحۋا مينگو قۇرىلعان كۇن.
