قاجىعۇمار شابدانۇلى. اجال اۋزىندا (جالعاسى)
التىنشى ءبولىم
اجال اۋزىندا
I
قۇدىرەتتى "تەرگەۋشىم", وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
لي شيانجاڭ كەتكەن جىلدىڭ جازىندا نۇراسىل اۆدوكاتتىعىن قويا قويدى، ءتىپتى ۇلكەن كوشەگە دە بارماي، جاياۋ ساۋداگەرلىگىن قالا سىرتىنداعى جول اۋزىندا جۇرگىزدى. ءبىزدىڭ ءۇي قونىستانعان شەت ورقاشار تاۋى مەن جايىر قازاقتارىنىڭ قالاعا كىرەر جولى ەدى. بۇل جولمەن تەرى، ءجۇن، ىشەك ساتۋعا ايدالعان قوي-ەشكىلەر ءوتىپ جاتاتىن. جاياۋ ساۋداگەرلەر سونى توساتىن دا، كەڭ بالاق ساحارالىقتان ساتىپ الىپ، ءىرى ساۋداگەرلەرگە اپارىپ وتكىزەتىن. ال ءىرى ساۋداگەرلەر ونى جيىپ اپارىپ سوۋ-سين تورگىگە[1] نەمەسە شەكاراداعى سوۆەت ساۋدا پۋنكتتەرىنە وتكىزىپ، بازار-دۇكەندەرىن جايناتاتىن. نۇراسىل سول ۇساق الىپساتارلىعىن شەتتەي ىستەپ، ەرتەلى-كەش جول اۋزىندا وتىراتىن بولدى. بۇل جازدا پاتەنتسىز ساۋداگەرلەردىڭ الىپ ساتۋىنا تىيىم سالىندى. جول اۋزىندا وتىرۋشىلاردىڭ كوبەيۋى سودان ەدى. ال، نۇراسىل پاتەنتى بولا تۇرا شەتتەپ الدى. جولدان ساتىپ العان نارسەلەرىن اپارىپ وتكىزەدى دە، ءوزى بارماي باسقا بىرەۋگە پاتەنتىمەن بەرىپ وتكىزىپ ءجۇردى. جول اۋزىندا وتىرىپ-وتىرىپ، ءبىزدىڭ ۇيگە كىرىپ كەلگەن ءبىر كۇنى اكەم سۇرادى بۇل جايىن:
- نۇراسىل، سەن نەگە بۇعىپ ءجۇرسىڭ وسى؟!
التىنشى ءبولىم
اجال اۋزىندا
I
قۇدىرەتتى "تەرگەۋشىم", وتىرىك قوسسام تاس توبەمنەن ۇرىڭىز!
لي شيانجاڭ كەتكەن جىلدىڭ جازىندا نۇراسىل اۆدوكاتتىعىن قويا قويدى، ءتىپتى ۇلكەن كوشەگە دە بارماي، جاياۋ ساۋداگەرلىگىن قالا سىرتىنداعى جول اۋزىندا جۇرگىزدى. ءبىزدىڭ ءۇي قونىستانعان شەت ورقاشار تاۋى مەن جايىر قازاقتارىنىڭ قالاعا كىرەر جولى ەدى. بۇل جولمەن تەرى، ءجۇن، ىشەك ساتۋعا ايدالعان قوي-ەشكىلەر ءوتىپ جاتاتىن. جاياۋ ساۋداگەرلەر سونى توساتىن دا، كەڭ بالاق ساحارالىقتان ساتىپ الىپ، ءىرى ساۋداگەرلەرگە اپارىپ وتكىزەتىن. ال ءىرى ساۋداگەرلەر ونى جيىپ اپارىپ سوۋ-سين تورگىگە[1] نەمەسە شەكاراداعى سوۆەت ساۋدا پۋنكتتەرىنە وتكىزىپ، بازار-دۇكەندەرىن جايناتاتىن. نۇراسىل سول ۇساق الىپساتارلىعىن شەتتەي ىستەپ، ەرتەلى-كەش جول اۋزىندا وتىراتىن بولدى. بۇل جازدا پاتەنتسىز ساۋداگەرلەردىڭ الىپ ساتۋىنا تىيىم سالىندى. جول اۋزىندا وتىرۋشىلاردىڭ كوبەيۋى سودان ەدى. ال، نۇراسىل پاتەنتى بولا تۇرا شەتتەپ الدى. جولدان ساتىپ العان نارسەلەرىن اپارىپ وتكىزەدى دە، ءوزى بارماي باسقا بىرەۋگە پاتەنتىمەن بەرىپ وتكىزىپ ءجۇردى. جول اۋزىندا وتىرىپ-وتىرىپ، ءبىزدىڭ ۇيگە كىرىپ كەلگەن ءبىر كۇنى اكەم سۇرادى بۇل جايىن:
- نۇراسىل، سەن نەگە بۇعىپ ءجۇرسىڭ وسى؟!
- بۇقپاسقا بولمايتىن سياقتى، جاكە... بازارعا ءتۇسىپ ادەمىلىگىمدى كورسەتپەي-اق، بەس-التى شيكى وكپەمدى اماندىقپەن اسىرايىن دەگەنگە كەلدىم. ءسىزدىڭ قورقاقتىعىڭىز ماعان دا جۇعا باستادى.
- ءجۇزىڭدى كورسەتۋدەن نەگە قورقاسىڭ؟
- كورىنسەم-اق ادەمى ەكەن دەپ ۇرىمجىگە الا جونەلە مە دەيمىن. بىردەمە ويلاي الاتىن، ادەمى سويلەي الاتىن ادامداردى "قۇرىلتايعا" شاقىرىپ جاتىر عوي ۇكىمەت.
- ە-ە-ە، - دەپ سوزا كۇرسىندى اكەم، - ءبىزدىڭ ەلدىڭ زاڭشىلى، جاۋاپ قايتارارى جالعىز سەن عانا بولىپ قالىپ ەدىڭ. ەندى دامەشتەردى سۇيرەي جونەلسە ءۇن شىعارماي شۇلعي بەرەتىن بولعانىمىز با!؟
- مۇڭ تىڭداپ، اققا جاق بولارلىق ۇكىمەت دوربىلجىندە قالماي بارادى عوي. ءبىر داۋعا بارىپ، ادىلدىك سۇراستىرا قالساڭ، "ە، سەن دە ادەمى ەكەنسىڭ، جۇرە عوي قۇرىلتايعا" دەيتىن زامان بولىپ قالدى. ۇكىمەتتىڭ ءبىر باسى - مۇڭ تىڭداعىش، سۇيكىمدىرەك باس ەدى، ءسىرا، ول جاناما باس بولسا كەرەك. دۋلىعالى دۇلەي باس سونى كەمىرىپ جەپ جاتىر. - ونەر الدى... قىسقان، وگىزگە تۋعان بۇزاۋعا دا تۋماسىنا كىم كەپىل. بالالارىمدى باعايىن!
- "التى ساياساتى" ءالى ايتىلىپ ءجۇر عوي، نەگە تۇڭىلدىك سونشا؟
- التى ساياساتتى اپامنىڭ ماڭدايشاسىنا اسىپ، الگى دۋلىعالى ايۋ عانا قالدى عوي، ونىسىن ورىنداپ قانشا جارىتار دەيسىڭ... ءجا، ەندى بيعازىڭىزدى ماعان قوسىپ بەرىڭىز! مالايلىقتان گورى مەنىڭ كاسىبىم ءسال تاۋىرلەۋ. ەڭ بولماعاندا، قوجايىنعا قوقاڭداتپاي، ەرىكتىرەك ىستەيتىن كاسىپ قوي. وعان قارىزعا ءبىر سوما تاۋىپ بەرەيىن دە، قاسىما ەرتەيىن!
- سەنىڭ كاسىبىڭ عايىپتى كۇتەتىن كاسىپ قوي، شىراعىم. عايىپتان تۇسە قالعاندا دا ەڭ الدامپازدارىڭ عانا الا الاسىڭدار. قازىر ول جاس، تاپقان پايداسى الدامشىلىق ۇيرەنۋ عانا بولىپ، ونىڭ ۇستىنە زيان تارتا قالسا قارىزىن قايتارتا الماي قان تىشامىز عوي. ساۋدا ءتۇبى "بورىش", ميحنات ءتۇبى - "ىرىس" دەگەن، قازىرشە وسى الال جالشىلىعىمەن عانا جۇرە تۇرسىن! ايتەۋىر قازىر بايلار از بولسىن، كوپ بولسىن، توقتامدى ەڭبەكاقىنى مۇلدە جەپ كەتپەيتىن بولدى عوي.
- مۇڭ تىڭداۋشىلار مۇلدە جوعالعاندا، بايلار مۇرتىن تاعى تىكىرەيتە قويماسا!.. سوندا دا ويلاپ كورىڭىز، جاكە! - دەپ شىقتى نۇراسىل، - بيعازى ەتى تىرىلەۋ، جىگىت بولاتىن بالا ەدى، قابىرعاسى جاستاي قايىسىپ، جاسىپ جۇرگەندەي كورىنگەن سوڭ جانىم اشىپ ەدى. قايسىنىمىز قارىزدانباي كۇن كورىپ ءجۇر دەيسىز، كوپپەن بىرگە كورمەي مە!
اكەم نۇراسىل كەتكەن سوڭ، ويلانا قاراعان شەشەمە سويلەدى:
- پاتەنت الۋعا دا اقشا كەرەك، ونى العان سوڭ ەش نارسە وندىرمەسە دە اي سايىن باجى تولەي بەرەدى، ال پاتەنتى جوق ساۋداگەرلەردىڭ كۇنىن يتكە بەرسىن، بايبىشە، قالا ىشىنەن كيىمى ءتۇزۋ بىرەۋ شىعا كەلسە، ساقشى مەن باجىحانانىڭ ءتاينيى دەپ قورقىپ، بۇتا-بۇتاعا تىعىلا قاشادى.
وسىدان ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭ تاينيگە ۇقساعان ءبىر ۇيعىر جىگىت كەلدى ءبىزدىڭ ۇيگە. نۇراسىل ءبىراز ساۋدالىق باقال-ءمالىش الىپ، جايلاۋعا شىعىپ كەتكەن ەكەن. جول بويىندا وتىرعان الىپساتارلاردىڭ تىم-تىراقاي قاشۋىنان ول جىگىتتى ءبىز دە ءتايني دەپ ءبىلىپ ەدىك. شەكشيە قاراپ، شەرتە باسۋىنان، ءتىپتى "شەندى اگەنت" سياقتى كورىندى. ۇيگە كىرمەي، ەكى ءبۇيىرىن تايانعان بويى ەكى ەشكىمىزدىڭ قوراسىنا بارىپ ءۇڭىلدى.
شاعىن قالانىڭ قانداي ادامى بولسا دا ءبىر-بىرىنە ءتۇس تانىستاۋ كەلەدى. ول - مەن كورىپ جۇرگەن ابىلاحات دەيتىن مىرزا - سەرى قاساپشى بولاتىن. ۇلبىرەگەن جىبەك كويلەگىنە داق تۇسىرمەي، سىمىنىڭ قىرىن سىندىرماي، ءتىپتى قاساپشى ەكەنىن دە بىلدىرمەي، كوبىنەسە شەرتيگەندەر اراسىندا جۇرەتىن. ۇيعىر ءتىلىنىڭ ۇياڭىراق دىبىستى جۇتا سويلەيتىن ادەتىمەن، ء"ابىلات" دەپ اتايتىن ءوزىن. ءابىلات بۇرىنعىداي ايقۇلاقتانىپ، تونە قارادى قوراعا. وندا جايىر تاۋىنان ءتۇن قاتىپ كەلگەن ءبىر تانىس ۋاقتىڭ بەس-التى قويى قاماۋلى ەدى. اگەنتتىڭ كوزى قىزارىپ كەتكەنىن كورىپ، مەن سەسكەنە قارادىم وعان.
- ەي، مىنا قوي كىمدىكى؟ - دەدى. اكەم ۇندەمەي قالدى دا، جاۋاپتى شەشەم قايىردى:
- تاۋدان كەلگەن ءبىر تانىستىڭ قويى.
- يەسى قايدا؟
- ۇيدە ۇيىقتاپ جاتىر.
- شاقىرىڭىز!
شۇعىل بۇيرىقتان تىكسىنىپ قالعان اكەم تۇرا ۇمتىلىپ بارىپ شاقىرىپ شىقتى.
- مىنا قويلارىڭىزدى ساتامىسىڭ، ەي؟ - دەپ ءابىلات قوناعىمىزعا ادىرايا قارادى. ءوزى قوي ساتىپ الۋعا كەلگەنىن ءبىلىپ، مىنا قوقاڭداۋىنا قورلانىڭقىراي قالدىم مەن. ءبىر جەڭىن كيىپ، ءبىر جەڭىن كيە الماي قالقاقتاي شىققان مومىن قازاق:
- ساتامىن... تۇياعى سەكسەن سارىدەن! - دەدى.
- نە دەپ تۇرسىڭ... ول قايدان كەلگەن نارىق؟!
- تاقسىر، بۇل تاڭداپ اكەلگەن قويلارىم، كورىپ تۇرسىڭ، ءبارى سەمىز، قۇنان قويلار!..
- قۇنان قويعا دا بازاردىڭ نارقى بار!.. ەڭ جوعارعىسى قىرىق ءسارى، بىلەمىسىڭ! ءبىر-اق ءسوز، تۇياعى وتىز سارىدەن، بەرەمىسىڭ، جوق؟!
- تىم تومەن، تاقسىر! وتىز سارىگە مۇنداي قويدى ساتقانشا ايداپ قايتقانىم جاقسى!
- ەي، سەن، قايدان كەلدىڭ؟
- جايىردان.
- قايدا ءجۇرسىڭ؟
- ءدوربىلجىننىڭ شەتى شىعار؟
- ءا... بۇل، سەنىڭ تاۋىڭ ەمەس، ءدوربىلجىن، نارىقتى ورلەتسەڭ پال سالىنادى، ۇقتىڭ با؟.. مەن سەنى سىناپ قويۋ ءۇشىن ءدال باعاسىنان ارتىعىراق ايتتىم. - ساتامىسىڭ، جوق؟!
- جوق، تاقسىر، ساتا المايمىن. مۇنىڭ ەكەۋى عانا وزىمدىكى، باسقاسى اعايىنداردىڭ امانات قوسقان مالى، الماساڭىز ءوز ەركىڭىزدە عوي.
- مەنىڭ الاتىن ەركىم بار... ۇكىمەت باعاسىمەن الۋعا قاقىلىمىن. قادىرىڭ باردا سات، ارتىعىراق باعا ايتىپ تۇرمىن. شىعارىپ ايداپ اپارىپ، اقشاڭدى ال!
- جوق، ساتپايمىن!
- قويدى بىرەۋدىكى دەيسىڭ ءا، سەن. ساۋداگەر ەكەندىگىڭدى ءبىلىپ تۇرمىن، پاتەنتىڭ قانە!
- پاتەك دەگەنىڭ نەمەنە، تاقسىر-اۋ؟! - مالشى كۇلىمسىرەپ تاڭدانا قارادى، وزىڭدە جوق، ۇياتتى اسپاپ سۇراعانداي ۇعىپ ەدى.
- ساۋدا قىلاتىن بەلەتىڭدى شىعار، كورەمىن! سەن ساۋداگەر بولماساڭ مۇنداي قىمبات باعا شىعارمايسىڭ!
- بۇل ساۋداگەر ەمەس، - دەدىم مەن، - تاۋلىق مال باققان ادام!
- سەن تىنىش تۇر! - دەپ ءابىلات ماعان ەدىرەيە قاراپ تاستاپ، مالشىعا اكىرەڭدەي جونەلدى،-پاتەنت جوق پا؟!. ءجۇر، ايدا قويىڭدى، ساقشىعا باراسىڭ!.. قانشا قىمبات ايتساڭ، سونشالىق پال تولەپ ساتاسىڭ. ءۇي يەسى سەن دە ءجۇر، ساتپاق بولعان باعاسىنا كۋا بولاسىڭ!
مال يەسى اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى دا، كۇڭكىلدەي جاۋاپ قايىرىپ اكەم تايقىدى:
- ساۋداڭدا ءىسىم جوق، شىراعىم، ءوز جۇمىسىما كەتتىم! - دەپ شىعىپ جۇرە بەردى.
- قاراعىم، قوي الۋشىسىڭ عوي سەن، - دەپ شەشەم تىگىلە قارادى ابىلاتقا، - ونشالىق قورقىتپاي-اق ساۋدالاسساڭشى! ساۋدادا زورلىق جوق قوي!
- ءسىز ۇكىمەت زاڭىن بىلمەيسىز، انا، ارالاسپاڭىز، مەنىڭ
بۇل ءىس تۋرالى مىندەتىم بار! - بۇل سوزىمەن ءابىلات ءتايني ەكەنىن تۇسىندىرسە دە، ماعان شەشەمنىڭ ءسوزى دەمەۋ بولىپ، تياناق تاپقانداي بولدىم. - ءجۇر ايداپ، ءجۇر! - دەپ ءابىلات مالشىنى يتەرمەلەي ءتۇستى، مالشى جالىنىشپەن قارادى وعان:
- مەنىڭ باراتىن نە جۇمىسىم بار، تاقسىر-اۋ؟ ساتۋشى ءسال قىمباتىراق تا ايتار، الۋشى اۋەلى تومەندەتە باعالاپ، كەلىسە الماسا ورلەتە ءتۇسىپ، اقىرىندا كەلىسۋشى ەدى عوي! مۇسىلمانسىڭ، قاراعىم، يمان اعزامنىڭ جولى سول ەمەس پە ەدى! ساقشىعا بارماي-اق قويالىق، ءوزىڭ ءبىراز ورلەپ كورشى قانە!..
- قورىقپاڭىز، - دەپ مالشىنىڭ يىعىنان ءتۇرتىپ قالدىم مەن، -قويدى بۇعان ساتپا!.. ءجۇر، بارساق بارايىق ساقشىعا!.. بۇل سەنىڭ قويىڭدى قورقىتىپ الماقشى عوي، قانشالىق ءتايني بولسا دا كورىپ الايىق، ءجۇر كانە!
- ءجۇر! - دەپ ءابىلات مالشىنى الدىنا يتەرىپ ءتۇسىردى دە، مەنى قولىمنان ۇستاي الدى، - ءجۇر، سەنىڭ دە باتىرلىعىڭدى كورەمىن!
- مەنى ايدايتىن اقىڭ جوق! - دەپ قولىمدى سەرپىپ شىعاردىم، - ءوزىم-اق بارامىن!.. سەنىڭ مىندەتىڭ نە ەكەنىن مەن دە كورمەكپىن، ءجۇر ءوزىڭ!
مەندەي ەكەۋ كەلەتىن ۇزىن ءابىلات، قول جۇمساي الماي ىرقىنداعى مالشىنى ايداپ الا جونەلدى. ءابىلاتتىڭ ءوزىن ايداعان تارىزدەنىپ مەن ونىڭ سوڭىنا ءتۇستىم. ءابىلات جول-جونەكەي ماعان قۇقاي كورسەتە، زاڭىن دا ءتۇسىندىرىپ سويلەپ كەلەدى. جاۋابىنا مەن دە جاۋاپ قايىرعانىممەن، جۇرەكسىنىپ، قۇقايىنا قۇقاي كورسەتە الماي كەلە جاتىر ەدىم.
- سەن ۇعىپ قوي، - دەدى بازارعا تاياي بەرە، - ۇرى ساۋداگەردى ۇيىڭدە ساقتاپ، العان مالىن قوراعا جاسىرىپ وتىرىپسىڭ! ساقشىعا بارعاندا مۇنىڭ قىلمىسىن جاسىرۋشى بولساڭ، ءوزىڭ بىرگە قامالاسىڭ! سەن تانىس وقۋشى بولعاندىعىڭ ءۇشىن، قۇتىلۋ جولىڭدى ەسكەرتىپ قويايىن، بۇل ءوزىنىڭ ساۋداگەر ەكەنىن ايتىپ، شىعارعان الەمدە جوق نارقىنا كۋا بول، ماقۇل ما!.. وقۋشى ۇرى جاقتا ەمەس، ۇكىمەت جاقتا بولۋعا ءتيىس!
- ءالباتتا! - دەدىم مەن. - ونىڭ سوزىنە دە، سەنىڭ قىلمىسىڭا دا كۋا بولامىن!
- مەنىڭ نە قىلمىسىما كۋا بولماقسىڭ؟! - دەپ ول اتىلا قارادى ماعان.
- وتىز سارىگە بەرمەسە تۇرمەلەتىپ، پال سالدىراتىنىڭدى، مىندەتىڭ بار ەكەنىن ايتىپ قورقىتقانىڭدى عانا ايتامىن. تاينيلىگىڭدى ايتىپ، بىرەۋدىڭ مالىن تارتىپ الماقسىڭ! بۇدان باسقا ۇلكەن قىلمىسىڭدى، وسىلاي قورقىتۋمەن قانشا ادامنىڭ مالىن جەگەنىڭدى بىلمەيمىن، راس ەمەس پە!.. ال مىنانىڭ قىلمىسى - "سەكسەن ءسارى" دەگەنى، سەن ايتقان وتىز سارىگە بەرمەگەنى، مۇنى دا قالىستىقپەن ايتامىن!..
ءابىلات قىڭق ەتپەيتىندەي قامپيىپ، ەكى قولىن قالتاسىنا سالدى. "قىلمىستارىن" ايتقاندا مالشى عانا قينالا قارادى ماعان. كوزىمدى قىسىپ قويسام دا قىبىجىقتاي بەردى.
- ەي، قالقام، - دەپ قايىرىلا قالدى ءبىر كەزدە ابىلاتقا، قايتادان ساۋدالاسساق قايتەدى؟
- قوي، قوي، اقساقال، مالىڭدى قورقىتۋشىعا ساتپايسىڭ! - دەپ قولىمدى قاتتى سەرمەدىم مەن، - ەندى وسىعان ساتساڭ شىن قىلمىستى بولاسىڭ!
مەنىڭ مالشىعا اشۋلانۋىما ءبىر-ەكى رەت قاراپ قويعان ءابىلاتتىڭ باسەڭدەپ قالعانى بايقالدى، مۇنان سوڭ ۇندەسپەدىك. سۋى جاز شىققالى بىرنەشە جەردەن بۋىلىپ، تارتىلىڭقىراپ قالعان ەمىلدىڭ اتتامالارىنان اتتادىق. ايداۋشى باياۋلاۋ باستى اياعىن. ەڭكەيىپ بارا جاتقان جالىندى كۇن، "ەندى قايسىنىڭ قورقار ەكەنسىڭ" دەگەندەي سىناي ءۇڭىلىپ تۇرعان ءتارىزدى. اسپان الدەنەدەن قاۋىپتەنگەندەي، دەمىن ىشىنە تارتىپ تىنا قالىپتى. الدىڭعى جاعىمىزداعى كوكجيەكتەن قويۋ قارا بۇلتتىڭ تۇكسيگەن قاباعى كورىنەدى. اشۋى ىشىنە سىيماي كوڭىلدى شاڭىتىمەن زارلەنىپ كەلە جاتقان دولى سياقتى. سول قاھاردان قايمىققانداي قارلىعاشتار دا شىر قاعىپ، زىر قاعىپ اۋەلەپ بارادى.
- تەز جۇرىڭدەر! - دەپ ەندى مەن ايداۋشىعا اينالعانىمدى ءبىلدىردىم، - تەرگەۋشى قايتپاي تۇرعاندا سويلەسىپ الايىق!
اعاردىڭ باتىس جاق قاباعىنا شىعا بەرە ءابىلات كۇرەڭىتە "بۇيىردى":
- قايتىڭدار! باعانا مۇسىلماندىعىڭدى ايتىپ ەدىڭ شال، مۇسىلماندى مۇسىلمان قاماتقان بولماس، امال جوق... كەشتىم!
ول باسىن تومەن سالىپ كەتە بەردى. اۋىر قيناۋدان جاڭا قۇتىلعانداي كۇرسىنگەن مالشى ماعان قاراپ تۇرا قالدى. تاۋەكەل دەپ ءتۇيىلۋىم عانا بولماسا، مەنىڭ دە تۋتالاقاي بولىپ كەلە جاتقان كىشكەنە جۇرەگىم بار عوي، ساقشى مەكەمەسىنە كىرۋدەن بەلگىسىز قورقىنىشپەن ىشتەي سەسكەنىپ كەلە جاتقاندىعىمنان مەن دە تۇرىپ قالدىم. ءابىلاتتىڭ سونشا قومسىنعانىنا قاراي، مەنىڭ دە ءبىر قورلاپ قالعىم كەلدى:
- ەي، ءابىلات، توقتاشى! - دەدىم مەن، ء"ابىلات" ءسوزىن ناقتىلاپ ايتتىم. قايرىلا قالدى ول، - جاسىڭ قانشا ۇلكەن بولسا دا "اعا" دەگەن ءسوزدى مەن ساعان قيمايمىن، سەنىڭ اتىڭ ءابىلات ەكەنىن بىلەمىن، ۇياڭ دىبىستى جۇتىپ قوياتىن ادەتىڭمەن «ابىلقاتتان»، «ابىلاتقا» اينالىپ قالعانسىڭ. ء"ابىلات" بىزشە الباستى دەگەن ءسوز. ادامنىڭ قاباعىنا قاراپ باساتىن الباستىسىڭ! بۇل اتىڭدى وسى جولى مىقتاپ دالەلدەدىڭ. مومىن مالشىنى جۇتىپ الماق بولدىڭ عوي! مۇسىلماندىققا قاراپ "امال جوق" دەمەدىڭ، الباستى بولعاندىعىڭ ءۇشىن عانا امالىڭ قۇرىدى، وسىنىڭدى ۇمىتپا!
ونىڭ بەتى شىداماي جۇرە تىڭدادى، ءۇنسىز كەتتى.
- ياپىرماي، پالەدەن قۇتىلعانىم راس پا! - دەدى شال. - جاس بولساڭ دا ەرلىكپەن قۇتقاردىڭ-اۋ مەنى!.. سەن بولماساڭ جارىم باعاعا ءتىپتى سونىڭ بەرگەنىنە رازى بولا سالاتىن ەدىم. قاسقىردان امان قالعان ءۇش قويدىڭ بىرەۋىن ساعان-اق سىيلادىم، قاراعىم!.. وركەنىڭ ءوسسىن!
- جوق، اعا، راحمەت!.. ەرلىك ەمەس، ءوزىم دە سەلكىلدەپ
تاۋەكەلمەن ارەڭ كەلە جاتقانمىن.
ساقشىعا بۇل داۋمەن بارۋدان ءابىلات ءتاينيدىڭ ءوزى قورىققاندىعىنا قاراپ، مەن "ۇكىمەتتىڭ ادىلدىگى» ءالى بار ەكەن دەپ ءتۇسىندىم. "مۇڭ تىڭدايتىن جاناما باسىن نەگىزگى دۇلەي باسى جەپ" جاتقانىمەن، ادىلەتتى ءالى دە جەمەگەن سياقتى كورىندى. "بىراق ادىلەت جەلىنبەگەن بولسا، قۇرىلتايعا وسىنداي ءابىلاتتاردى نەگە شاقىرمايدى؟! ەلسادىقتاردى العانشا وسىنشالىق زورەكەر قۇتىرعانداردى السا، شىن ادىلدىك سول بولماس پا ەدى!.. التى ساياساتتىڭ پاراقورلىقتى-جەمەڭگەرلىكتى جوعالتقانى قايدا، كەرىسىنشە مۇنىڭ ءتايني بولىپ اسقانى قالاي؟! ەسىكتەي كەۋدەسى مەن تاستاي جۇرەگى قالاي ساقتالىپ ءجۇر، بۇعان كىم بۋ بەردى؟! بىراق، مۇندايدى بۋلاندىرىپ قويعان ۇكىمەتتىڭ ءوزى دەسەك، ساقشىعا تايانعاندا بۇل ءابىلات نەدەن قورىقتى؟!
بۇل كەزدە مەن تاينيلىكتىڭ ۇكىمەت قۇپيالىعى ەكەنىن، بۇل قۇپيالىقتى اشكەرەلەپ قويۋشىنى، قانشالىق ارداقتىسى بولسا دا، ۇكىمەت قاتال جازالايتىنىن بىلمەيدى ەكەنمىن. كەيىنىرەك، راسىندا ءابىلاتتىڭ ساياسي تايني ەكەنىن، ول وسى زورەكەرلىكتى، ءوزىنىڭ تاينيلىگىن اشكەرەلەي جۇرگىزگەندىگىن، سول قىلمىسىن مەنىڭ ءدال جەتكىزبەك بولعاندىعىمنان قورىققانىن ۇقتىم!
ءوزىم جاڭا كورىپ كەلە جاتقان جاقسىلىقتىڭ جانىشتالا باستاۋىمەن قاتار بۇزىقتىقتىڭ قايتا باس كوتەرە تۇسكەنى وسىدان ءتورت-بەس كۇن وتكەندە تاعى دا انىعىراق بايقالدى.
جازدىق دەمالىسقا بوساعاننان بەرى قالا ىشىنە كىرمەپ ەدىم. كلۋبتا تاعى ءبىر جاقسى كينو قويىلاتىنىن كۇن باتا ەستىپ، جەتكەنىمشە كينو باستالىپ كەتىپتى. ىشىنەن بەكىتىلگەن. ەسىك اشىلماعان سوڭ باسپالداقتان ەندى ءتۇسىپ، قاشۋعا بەت العانىمدا ەكى حانزۋ بالا كلۋبتىڭ ءبىر جاعىنان شىعا كەلىپ، ارت جاعىنا: "حاسا-حاسا!" دەپ ايقاي سالدى. "قازاق" دەگەن ءسوزى ەكەنىن ۇعىپ، اڭتارىلا قارادىم. سونىڭ اراسىندا ەرەسەك-ەرەسەك حانزۋ وقۋشىلارى تۇس-تۇسىمنان شىعىپ قورشاپ كەپ الدى. كەيبىرىنىڭ قولىندا شوقپار، كەيبىرىنىڭ قولىندا تاس بار، نە دەپ قاۋدىرلاسىپ، نە ءۇشىن ۇرماقشى بولعاندىقتارىن تۇسىنبەي ەسىم شىقتى. قيا باسسام سالىپ جىبەرەتىندەي. "زۋ", "تۋپي"[2] دەگەن ءسوزدى جامىراسا جاۋدىردى. ءبارى دە جەر جامبىلدىڭ يەن، قاراڭعى جاعىن نۇسقايدى. جان-جاعىما قاراپ، ارا تۇسەتىندەي ەشكىمدى كورە المادىم. دوربىلجىندەگى جالعىز ەلەكتر جارىعى جايناپ تۇرعان جەر ەدى. ءبارى ءتۇسى تانىس ەكەن. «تۋپي» دەگەنىن تۇسىنبەسەم دە، "زۋ" دەگەنىن تولىق بىلەم عوي، تاڭباسىن ءوزىم بيىل ۇيرەنگەن ء"جۇر" دەگەن ءسوز ەمەس پە؟ نەگە جۇرەمىن، نە قىلمىسىم ءۇشىن ايدايدى!.. بىراق، جۇرمەسەم ۇرۋعا كەزەلىپ تۇر. شوقپار دا - تاس، تاس تا - تاس، قاشا جونەلسەڭ ەشقايسىسى وڭاي تيمەيدى. قارسىلاسسام ءتىپتى قاتتىراق ءتيۋى حاق. جالعىزبىن عوي! ونان دا ءجۇر دەگەن جاعىنا جۇرەيىن. "قازاق" دەدى عوي، قازاق بولعاندىعىم ءۇشىن عازەر بولسا ءبىر-ەكى شاپالاق ۇرار. قول كوتەرمەي قويسام ودان ارتىق ۇرا بەرمەس، جازىعىم جوق ەمەس پە!
قازاقشا ءتىلدى جاقسى بىلەتىنى بەلگىلى بىرەۋىنە جازىقسىزدىعىمدى بىلدىرە قارادىم:
- ەي، ساباقتاس، مەن نە قىلدىم سەندەرگە، ەشكىمگە تيىسپەگەن ەدىم عوي؟! - مەنىڭ قازاقشا سويلەگەنىم شام بولسا كەرەك، ەكى جۇدىرىق قاتار كەلىپ ءتيدى. بوقتاپ، يتەرمەلەپ سۇيرەي جونەلدى ءسويتىپ، ەشقايسىسى قازاقشا ءتىل قاتپاي حانزۋشا تىلدەپ، تۇيگىشتەپ اكەتىپ بارا جاتسا دا، لاجسىز تاعى دا قازاقشا سويلەدىم. بۇل جولى ءۇنىم قاتتىراق شىقتى، - مەن ءبارىڭدى تانيمىن، جازىقسىز ۇرماندار مەنى!
- ۇرساق قايتەسىڭ، مىنە!.. ءما، قازاق، ساعان!.. مىنە تۋپي! - دەسىپ ەندى ءبارى قازاقشا سويلەي تومپەشتەپ كەلە جاتتى. ولتىرمەگەن جاعدايدا دا ەستەن تاندىرا سوعاتىندىعى بىلاي شىعا بەرە تۇسىنىكتى بولدى. ادام بار جەردەن اۋلاقتاعان سايىن تاياق قاتايا دا، جيىلەي دە ءتۇستى. ەشكىم جوق، دۇلەي قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ بارا جاتتىم. ءبىر توپ دۇلەي جىرتقىشتىڭ قولىندا بەكەر ولگەنشە مەنىڭ دە قارمانعىم كەلەدى، بىراق، ەشقانداي لاج جوق: توسىننان سىلكىپ قولىمدى بوساتىپ الارمىن-اق، بىراق، مىنا قاراڭعىدا تاس تابىلا قويار ما، قولداعى قارۋلارىنىڭ ءبىرىن وڭايلىقپەن قايسىسى قارىزعا بەرە قويار. مەن جەر سيپالاپ بىردەمە تاپقانشا، جەر جاستاندىرار. سوعىسۋدان گورى قاشا جونەلۋ قولايلىراق سياقتى، اياعىمنىڭ ءبىراز جەڭىلدىگى بار ەدى. سول ويمەن ءوز ەركىمشە باعىنعانسىپ، ەلپەكتەي بەردىم.
- قايدا اپاراسىڭدار، ءوزىم بارايىن، قولىمدى قويا بەر! - دەپ ەكى قولىمدى دا سىلكىپ شىعارىپ، الدىلارىنا ءتۇستىم. ەڭ ۇلكەن ەكەۋى ەكى قولىما قايتا جارماستى دا دەدەكتەتە جونەلدى.
جەر ءدوربىلجىننىڭ تەرىسكەي ءبىر بۇرىشىندا جارلاۋىققا جاقىنداي بەرگەندە:
- بيعابىلمىسىڭ، ەي!... بيعابىل! - دەپ ايقاي سالدى ارتىمنان بىرەۋ. ءبارى جالت قارادى، قۇتقارۋشى پەرىشتەم شاقىرعانداي دەرەۋ: «مەن» دەپ قۋانىشتى ۇنمەن جاۋاپ قايىردىم. - ءۇي، قايدا باراسىڭ؟!
داۋىسىنىڭ قارلىعا شىعۋىنان تاني قويدىم، ءبىزدىڭ شىعىس شەتتىڭ عارىپبەك اتتى «قىران سارىسى» ەكەن. «جاڭگۇدەيلەرگە» كوبىرەك جالدانعاندىقتان حانزۋشا جاقسى سويلەيتىن، ءارى قالاعا بەلگىلى جۇدىرىقشى ەدى.
- مىنالار ۇرعالى ايداپ بارادى! - دەدىم مەن جان داۋىسپەن.
اقىرىپ جىبەرىپ، تۇرا جۇگىردى. اتا-انالارىن ءدال وزدەرىنشە، ءوز تىلىمەن سىباي ۇمتىلعاندا، تىم-تىراقاي قاشا جونەلدى الگىلەر، لەزدە عايىپ بولدى.
- ءۇي، سەن ولاردىڭ الدىنا ءتۇسىپ، نەگە ەلپەك قاعىپ باراسىڭ؟ -دەدى عارىپبەك قولىمنان ۇستاي الىپ، - يەن قاراڭعىدا ءولىم ىزدەپ بارامىسىڭ! ەشكىم كورمەيتىن جەردە ولتىرە سالماي ما! ەكىنشى بىلاي قولعا تۇسسەڭ، جارىق جەردەن، نە ادام بار كوشەدەن شىقپاي جاتىپ ال! ۇرعىش بولسا ادام كورەتىن جەردە ۇرسىن، ولسەڭ ادام بار جەردە ءول، سوندا عانا دەرەگىڭ تابىلادى.
مەن قاتەرلى كەمشىلىك وتكىزگەنىمدى ەندى ءتۇسىنىپ، عارىپبەكتىڭ قاتال سوگىسىن مويىنداي بەردىم.
- ءسىز قايدان كوردىڭىز، اعا؟
- ولار جابىلا يتەرمەلەپ كلۋب قاقپاسىنان الىپ شىققاندا، مەن ءتورت كوشە جاقتان كەلە جاتىپ كورگەنمىن. كىم ەكەندىكتەرىڭدى تانىماسام دا، ايتەۋىر ءبىر توبەلەس قوي دەپ، جەدەلدەي باسىپ جەتكەنىمشە، سەنى سىرتقا قاراي بۇرىپ الا جونەلدى. جۇگىرىپ كەلىپ بۇرىلىستان تىڭداي قالسام، سەنىڭ ءۇنىڭ ەستىلدى. ەندى بۇل جاققا كەشتە جالعىز كەلۋشى بولما، ۇرى-قاراقشى، سوتاناقىلار كوبەيىپ قالدى.
- «تۋپي» دەگەن نە؟
- قاراقشى، باندى دەگەن ءسوزى. تۋپي دەدى مە؟
- يە، "حاسا", "تۋپي", - دەپ ايدادى. - ءبىز قاراقشى اتالدىق پا ەندى؟!
عارىپبەك اشۋىمەن مىرس ەتە ءتۇستى.
- التايداعى قازاقتان "باندى" شىعىپتى دەيدى. قازاق بولعان سوڭ ءبىزدى دە سوعان سىندىرعانى عوي!..
"باڭدى" جايىن كەڭىتە سويلەي ەرىپ، عارىپبەك مەنى ۇيگە شەيىن جەتكىزىپ سالدى. "جاڭا شيانجاڭنىڭ" كوپ بارىپ تۇراتىن مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى شىنىمەن وسىلاي تاربيەلەنگەنى مە؟!" دەگەن وي قۇرىستاپ الدى مەنى. ەسىمحان كوتەرلىسىنەن امان قالعان وسپانداردىڭ كوبەيىپ، ەندى كوكتوعاي، شىڭگىل اۋداندارىن تۇگەل "باندىعا" اينالدىرىپ العانىن ەستىدىم. بىراق، ولارعا ءبىزدىڭ نە ورتاقتاستىعىمىز بار ەدى. ولار "باندى" بولدى دەپ ءبىزدى "باندى" دەپ اتاسا، ادىلەتسىزدىكتىڭ ەڭ سوراقىسى سول عوي! ەلسادىقتاردى الدە سونىڭ سەبەبىنەن ۇستادى ما ەكەن!.. ولاي بولسا كەرىم شيانجاڭ مەن قۇسايىن قازاق ەمەس قوي، ال لي شيانجاڭ ءتىپتى حانزۋ ەمەس پە!.. جوق، ولاردىڭ ۇستالۋ سەبەبى باسقا. بىراق، قالايدا التايداعى "باندىعا" ءبىزدى قوسىپ جازالاۋ، تەك وسىنداي بۇزىق بالالاردىڭ عانا ءىسى!"
سول ويمەن ولاردان ەرتەڭىنە-اق كەك الماق بولدىم. سودىرلاردىڭ بۇل قىلىعىن ءوز كوشەمىزدەگى "جايىندارعا" جەتكىزىپ ەدىم، ولار "سودىرلاردى" تىنىشتاندىرۋ قيمىلىنا قىزا قاتىسىپ، جار ۇستىنە تۇگەل كەلىپ جاتىستى. بىراق، سول كۇنى ءبىز دە ادىلەتتىكتەن جازىپ قالىپپىز: مەنىڭ ءوشىم، ارينە، بارلىق حانزۋ بالاسىندا ەمەس قوي، جازاعا تۇنگى سودىرلىققا قاتىسقاندار عانا تارتىلۋى كەرەك ەدى. سۋعا كىرگەن سوڭ "جايىنداردىڭ" كوزى تۇنىپ كەتىپ، ءبارىن "جۇتا" بەردى. مەن كورسەتكەندەردى انىقتاپ ايىرا الماي "جۇتتى", سوعىس مايدانىنداعى جاۋىنگەرلەردى "حاق جاۋ", "ناقاق جاۋ" دەپ تاڭداپ سوعۋ ءوزى ءۇشىن قاتەرلى دە بولماي ما. سوعىستا قارسىدان كەلگەننىڭ ءبارى قاس. سول جاعدايدا جاپپاي سوعىلدى.
ءوزىم ءبىر جاۋىمدى انىق تانىپ، ءدال ۇستىنە سەكىرىپ ءتۇسىپ ەدىم، سۋعا تولىق تويدىرماق بولىپ سونى عانا ءۇش رەت "سىيلاپ" شىققانىمدا، بۇكىل كولدىڭ پىرىلداپ-شيقىلداپ ۇلار شۋعا اينالىپ بولعانىن ءبىر-اق كوردىم. جارعا شىعا سالىپ قۇلاپ، تانىلىپ قالماۋ ءۇشىن كەنەرەدەن سىعالاي قاراسام، ءوز جازالاعانىمنان باسقانىڭ ءبارى ناقاق ساباقتاستار سياقتى كورىندى. ء"وش الماي، وبال ارقالاپ شىعىپپىن-اۋ!" دەگەن كەيىسپەن جار ۇستىندەگى قۇمايتقا اۋناي كەتتىم. "جايىنداردىڭ" ءبارى باتپاق ساۋىت كيىپ العاندىقتان، حانزۋ ساباقتاستار ولاردىڭ ەشقايسىسىن تانىماي، ۋلاپ-شۋلاپ كيىمدەرىن كوتەرە-كوتەرە جونەلدى. الىسىراق بارىپ، كيىمدەرىن كيە تۇرىپ، جابىلا بوقتىق جاۋدىردى دا كەتە باردى. كوپشىلىگىنىڭ جانساق جازالانىپ كەتكەنى انىق ەكەن. ەندى مۇنان سوڭ جاپپاي جازالاۋ جۇرگىزبەي، انىق تانىلعان سودىرلاردى عانا باپتاۋعا كەلىستىك.
مەنىڭ ەڭ نەگىزگى نىسانام، تۇندە ءوزىم جالىنىپ ايتقان، قازاق ءتىلى بار سودىر ەدى. ءتاتتى جالىنىشىما قاتتى جۇدىرىق قايتارعان عوي ول، سونىڭ كەلۋىن توسىپ، جاردى كوپ جاستاندىم، كەلمەي قويدى. سول عانا ەمەس، ءتىپتى حانزۋ بالالاردىڭ كوبى كەلمەيتىن بولدى. جالىعا-جالىعا جار ۇستىندە جاكەن ەكەۋمىز عانا قالدىق ءبىر كۇنى.
تاۋعا كوپ قۇيعان نوسەردىڭ تاسقىنى كەلىپ، ەمىلدىڭ سۋى اسا مولايعان كۇنى ەدى. تۇسكە كوتەرىلىپ قالعان كۇن اشىق، ىستىق بولسا دا، تۇندەگى جاڭبىر قالدىرعان دىمدى لەپتەن بولسا كەرەك، سۋ بويىنا ەشكىم كەلە قويماي، قۇلازي باستادىق. قۇتىرعان تاسقىن ءبىز جاقتان جار قابىرعاسىن ارس ەتىپ قاۋىپ، شاپ ەتىپ جالاپ ءوتىپ جاتتى. تەرەڭ ءيىرىم شىر-كوبەلەك ءيىرىلىپ، اش ايداھارداي شيق-شيق جۇتىنادى. ءجۇز تولعانىپ، مىڭ بۇكتەلىپ، جولبارىستاي ىرشىعان سارعىش تولقىندار قارسى جاقتاعى قالىڭ شىم بوگەۋدى ۇزدىكسىز باسىپ، جۇلقىلاپ جاتىر، ءتىپتى كەمىرىپ جەپ بارادى. وزەن اشۋىمەن قايناپ كەتتى.
كوزىككەن سودىرىم كەلمەي مەنىڭ دە كەگىمدى قايناتتى. ەسىمە تۇسكەن سايىن مەنىڭ دە اشۋ-ىزام وسىلاي جۇتىنىپ، وسىلاي قۇتىرىپ جاتتى. ول مەنى سوققىلاپ قانا قويماي، بەيۋاز حانزۋ ساباقتاستارعا سوقتىقتىرىپ، ءوزىمدى سودىرعا اينالدىردى عوي!.. وسىلاي داعدارىپ تولقىنعا ءتونىپ جاتقانىمىزدا، ءار ءۇيدىڭ سۋىن تاسىپ كۇن كورىپ جۇرگەن جاربول دەيتىن جىندى كەلدى سۋعا. ول جىندى بولعانىمەن ەشكىمگە سوقتىقپايتىن، ەشكىمنىڭ الا ءجىبىن اتتامايتىن. تەك وزىنەن-ءوزى ايقاي سالىپ، بار سولەكەت اۋەنىمەن "ولەڭ ايتىپ", باقىلداپ، بارقىلداپ، شاڭعىرلاپ جۇرەتىن اۋىسقان ادام ەدى. ەشكىمگە پايدادان باسقا زيانى جوق، ادال ەڭبەگىمەن جاققاندىقتان، كىرگەن ۇيىنەن تويا ءىشىپ، تويا جەپ جۇرەتىن قايعىسىز-قامسىز، توق جىندى جاربول جارداي جالپيعان سەمىز دە كەسەك دەنەلى بولاتىن.
سول جىندى ايقايلاپ كەلىپ، ەكى شەلەگىمەن ءيىن اعاشىن ءبىزدىڭ قاسىمىزعا قويا سالدى دا، شەشىنە باستادى. جاردىڭ توعان شىعارىلعان تومەنگى جاق ويماۋىتىنداعى سۋعا قۇلاي وسكەن ۇيەڭكىنىڭ تۇبىنە جىرتىق كويلەگىن تاپتىشتەپ بۇكتەپ قويىپ، كەنەپ دامبالىن ارت جاعىنا لاقتىرا سالدى.
- جاربول، تۇسپە!.. مالتۋ بىلەمىسىڭ، ەي جاربول؟! - دەپ شوشىنا سۇرادى جاكەن. جاربول ءۇن قاتپاي اياعىن سالبىراتىپ جاعاعا وتىرا قالدى. مەن قاتتى ايقايلاپ ارەڭ قاراتتىم.
- جاربول!.. جاربول!.. تۇسپە! تۇسپە! قاراشى ءوزىڭ بۇل سۋ تەرەڭ، بويىڭنان اسىپ كەتەدى، ءولىپ قالاسىڭ!
- ە... كىمدەي، سەندەر تۇسكەن سۋعا مەن تۇسە المايمىن با!
- ءبىز مالتۋ بىلەمىز، سەن ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟ - دەپ جاكەن قايتا سۇراپ ۇلگىرە المادى. جاربول سىرعىپ ءتۇسىپ، باقىرا ۇمتىلعانىمەن، سالبىراپ تۇرعان ۇيەڭكى بۇتاعىنا قولى جەتپەي قالدى. باسى ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، پىرىلداي جونەلدى. تۋلاعان سايىن، بەرى قاراي ۇمتىلعان سايىن ارى كەتە بەردى.
دۇلەي شىڭىراۋ جاربولدى جالماپ تارتىپ، جۇتىپ بارادى، مەن جاكەننىڭ قولىنان تارتىپ قولقالاي ءتۇستىم. ول كۇشتى دە ەڭ جۇيرىك سۋشىلىمىز ەدى.
- ۇستاپ السا جىبەرمەيدى. وزىمەن بىرگە ولتىرەدى،
تۇسپەيمىن!.. - دەپ ءبىرجولاتا باس تارتتى!
- مەن دە تۇسەيىن، ەكەۋمىز ەكى قولىنان ۇستايىق!
- جوق، ەكەۋمىزدى دە ولتىرەدى!
- سۋدا ادامنىڭ جالاڭاش دەنەسى تايعاق بولماي ما!.. جابىلا جارماسقان جيىرما قولدان سىتىلىپ شىعاتىن ەڭ عوي، وسىنىڭ ءبىر قولى ءسوز بە ساعان!
- جوق، مۇنىڭ قولى سول جيىرما قولدان دا قيىن!..
انشەيىندە وتە كوڭىلشەك جاكەن كونەر ەمەس. ءولىمنىڭ وزىنە دە تاسباۋىر بولىپ العانداي، قاتايا ءتۇستى. سۋ استىندا وقتاي تەز اتىلۋشى ەدى. باسىمەن ارعى جاعىنان بەرى قاراي ءبىر ءسۇزىپ وتسە دە جاعاعا جاقىندار ەدى دەپ قاتتى دىلگىر بولدىم. سۋ جاربولدى، جاربول سۋدى جۇتىپ، ءولىم مەن ءومىر الەم-تاپىرىق الىسىپ ءجۇر. سوڭعى مينۋت بولسا كەرەك، جاربول باسىن سۋدان كىدىرە ءبىر رەت شىعارعاندا، شىداي الماي اتىلىپ ءتۇستىم. ىلاي بولعاندىقتان سۋ استى بۇگىن وتە قاراڭعى ەكەن، ارت جاعىنان كەلىپ ارەڭ تاپتىم. بالتىرىنان قۇشاقتاپ كوتەرىپ ەدىم، ەكى بىلەگىمنەن شاپ بەرىپ ۇستاي الدى، سىرتىنان كوتەرگەندىگىمنەن ونىسىنان قورقا قويمادىم، سۋدان باسى شىققانى بايقالدى، اسا تەرەڭگە ءالى دە جەتپەگەن ەكەن، ۇيەڭكى جاققا ەكى-ءۇش رەت ادىمداپ اپاردىم دا، بار قاۋقارىممەن يتەرە سەرپىپ تاستاپ، سۋ بەتىنە شىقتىم. ءبىر دەم الىپ قايتا سۇڭگىدىم دە، جانە سولاي جىلجىتىپ اپارىپ سەرپىدىم. ەندى ەكى رەت وسىنداي ونىممەن جىلجىتۋعا شىداسام، جىندىنىڭ قولىنا ۇيەڭكى بۇتاعىن ۇستاتۋعا بولاتىن سياقتى. بالتىرىنان ءۇشىنشى رەت كوتەرگەنىمدە، ول قولىمنان ۇستاماي، توبەمە قولىن تىرەپ، شاشىمدى شەڭگەلدەي كوتەرىلدى. شاشىم قىسقا بولاتىن، مۇنىڭ قاۋپى تىم از سەزىلىپ، بۇل جولى العا نەداۋىر وندىرە جىلجىتىپ اپارىپ شىعىپ ەدىم، ۇيەڭكى بۇتاعىنىڭ استىنا بارىپ، بىرعىلداعانى كورىندى. جان القىم قايتا سۇڭگىپ بارىپ كوتەرگەنىمدە، قولى مەنى قارمادى. بۇتاقتى ۇستاعانى بىلىنگەن سوڭ الىستاماي، ءدال ارتىنان شىقتىم. بۇتاققا قوس قولىمەن مىقتاپ جابىسىپ، ارتىنا قاراپ تۇر ەكەن. بەدىرەيگەن بويى ماعان قادالعان كوزى قىبىرسىز ءتونىپ قالدى. مەنى باس سالىپ جەگىسى كەلگەن قاھارلى جىرتقىش تاعىشا كىرپىك قاقپاعان سۋىق كوزى تۋ سىرتىمنان ءوتىپ بارادى. ءولىم ۇرەيى سونشالىق ىزعارلى بولادى ەكەن، ءوزىمنىڭ دە ءالىم قۇرىپ، باسىم زەڭگىپ كەتىپ ەدى، ماعان اتىلاتىنداي كەيپىنەن سەسكەنىپ، الىستاپ بارىپ، سۋ ۇستىنە شالقالاي جاتتىم. جاكەن ءالى ءمىز قاقپاي قاراپ وتىر ەكەن. بۇل وتىرىسىنا ىزام قايناپ كەتتى:
- ەي، شوشقا، تارت قولىنان! - دەپ ايقايلاپ جىبەرىپپىن. ول ءۇنسىز شيراپ كەلىپ، جاربولدىڭ قولىنان تارتىپ شىعارىپ الدى. راقىمسىزدىق وندا مۇلدە جوق سياقتى ەدى، ارتىنان بايقاسام، توسىن كورسەتكەن ادامگەرشىلىك بەينەسىنەن نامىستانعانداي، ءوزىنىڭ دە ەسى شىعىپ كەتكەندەي كورىندى. سۋدان شىققان سوڭ الگى قاتتى تىلىمە ءتىل قايىرمادى، سارى ءجۇزى قىپ-قىزىل بولىپ تومەن قاراپ قالدى. جاربولدىڭ باسىن تومەن قاراتىل، ەتپەتىنەن جاتقىزىپ قويىپتى. ونىڭ اۋزىنان سۋ توگىلىپ جاتىر.
- كەشىر، جاكەن! - دەدىم مەن. - ءسال ۇلكەندىگىڭە قاراماي ءتىلىم ءتيىپ كەتتى. قاسىنداعى ادامعا ءولىم قاۋپى تونگەندە، مىناۋ وتىرىسىڭ جاقسىلىعىڭا ۇيلەسپەگەن سوڭ ىشىمە سىيماي كەتتى.
- مەن كەشىرمەيتىن نە بار؟ - ول تومەن قاراعان بويى باياۋ قايىردى جاۋابىن. - سەن كەشىر، قورىققانىمنان ەسىم شىعىپ كەتىپتى!
- سەن نەدەن قورىقتىڭ؟! - دەپ قالشىلداپ وتىرىپ كۇلدىم مەن. جاكەن ونان سايىن قىزاردى:
- جاربول سەنى ۇستاپ السا، ەرىكسىز تۇسەم عوي... ەكەۋىڭ بىردەي جابىسقاندا مەنىڭ نەم قالار، ءبارىبىر ءولدىم دەدىم مەن... سەن وتە قاتەرلى ءىس قىلدىڭ، مىنا ءداۋ قۇشاقتاپ السا تىپىر ەتپەي ولەتىن ەدىڭ! ءبىر جىندى ءۇشىن ساپ-ساۋ باسىڭ كەتە جازدادى!
- بىرەۋدى تۇنشىقتىر دەسە، ون-ون بەسىن بىراق قيقىلداتار ەدىڭ عوي... قۇرتۋعا بار، قۇتقارۋعا جوق بولعانىڭ با، قالاي؟!.
جاكەن سۋدا بىرەۋدى قولىنان تارتىپ جابىستىرىپ الۋدان اياعىنان تارتىپ باتىرا سالۋ وڭاي ەكەنىن دالەلدەپ وتىرعاندا، كوشە جاق تاپىر-تۇپىر ەتىپ، كوپ ادام شىعا كەلدى:
- كىم كەتتى سۋعا؟!.
- امان قالىپ پا؟!.
- كىم شىعاردى؟ - دەسىپ سۇراسىپ جاتتى كەلىپ. اكەم دە
ەنتىگە جەتتى. جاكەن بولعان جايدى جاسىرماي ءبارىن ايتىپ، قاتەردى ماعان تامان قاپتاتا سويلەدى.
اكەم سۋدىڭ پيعىلىنا ءۇن-ءتۇنسىز قاراپ، تۇنجىراپ تۇر. كيىنىپ، باسىن كوتەرىپ وتىرعان جاربولعا كەيبىرەۋى ۇرىسىپ جاتتى. ەسىنە تولىق كەلىپ قالعان جاربول دا بوي بەرەر ەمەس.
- مەنى سۋدان شىعارعان سەندەر ەمەس، اقىرما! انە، جاپپار اتامنىڭ بالاسى! ول ۇرىسقان جوق قوي، اۋەلدەسەڭ ۇرعان دا جوق، انە، وزىنەن سۇرا! - دەپ اۋزىنان كوبىگىن شاشا باقىلداپ كەتتى.
- سەن سۋعا ءوزىڭ عانا كەتىپ قويماي، بالالاردى ولتىرە جازدادىڭ، ەندى تۇسپە سۋعا!
- قۇداي ساقتاعان ەكەن!
- مىناداي سۋدا تۇرماق، جاي جۇرگەندە ادامنىڭ جۇرەگىن ۇشىراتىن مىنا ديۋ ۇستاي السا، ايۋعا تۇسكەن قارشىعاداي بالادا نە قاۋقار بار، تىرپ ەتە الاماي كەتكەنى عوي!.. راس ساقتاعان!
- كەشىرەر ءومىرى، كورەر قىزىعى بار عوي الدىندا، ءومىرىڭ ۇزاق بولسىن، بالام! - دەدى ءبىر قارت. اكەم بۇل العىسقا دا قاراماي، سۋعا ۇڭىلگەن بويى تۇنجىراي ءتۇستى. سوزىنەن قىزىق كۇتەتىن بىرەۋ جاربولدى اينالدىردى:
- ەي، جاربول، سەنى قالاي شىعاردى مىنا بالا؟
- بالىق مەنى جەگەلى ءجۇر ەكەن دەپ قورىقتىم. اياعىمنان جۇتاتىنداي بولدى... بىراق تىستەمەدى، مىنا قۇيرىعىمنان كوپ ءتۇرتتى... شاشىنان ءبىلدىم، بالىقتا شاش جوق سياقتى بولاتىن... وگىز سياقتى ايداپ شىعاردى.
قارىق بولىپ قۋانىپ وتىرعان جاربولدىڭ شاشىران سوزىنە كوپشىلىك ۇزاق كۇلدى. ماعان العىستى كوزدەرىمەن قاراستى. مەن قانشالىق اڭدىسام دا اكەمنىڭ رايىنان جىلىنۋ شىرايى بايقالار ەمەس، بىراق، اشۋ دا جوق ءتارىزدى، كوزى جاساۋراپ، اندا-ساندا بۇلت ەتە تۇسكەن شىقشىت سۇيەگى عانا ازۋىن قاتتى باسىپ قالعانىن بايقاتادى. مىناۋ راقىمسىز تاسقىن اياۋلى بالاسىن جۇتىپ كەتكەندەي-اق داعدارۋلى تۇر.
مەن الدىڭعى جىلى بۇل كىسىنىڭ تاياعىنان كوشەگە جالاڭاش قاشىپ شىققانىمدا توگىلگەن ابىرويىمدى وسى جولى قايتا بۇتىندەپ جيىپ العانىمدى كوپتىڭ العىسىنان ءبىلىپ، كوڭىلدەنىپ وتىر ەدىم. بايقاسام، سول ءبىر ماسقارا بولعان كەزىمدە قاتتى كۇلگەن قىز-كەلىنشەكتەر دە كەلىپ تۇر ەكەن. سول كۇننەن بەرى ولارعا ۇيالماي قاراعانىم بۇگىن عانا بولار، كەشىرىم العان قىلمىستىشا ءجۇزىمدى العاش رەت اشا قارادىم.
اكەم قاسىما كەلىپ، ء"جۇر ۇيگە!" دەپ كۇبىرە ەتە ءتۇستى دە، بۇل جولى الدىنا سالىپ قۋالاماي، قولىمنان جەتەكتەپ قايتتى.
- جاكەڭ ەندى قامايدى ونى! - دەپ قالدى ارت جاعىمىزدان بىرەۋى. بۇل بولجالدىڭ شىندىعى ىلە-شالا دالەلدەندى. بىلاي شىعا بەرە اكەم:
- وسى سۋعا ەندى كەلسەڭ اياعىندى قىرقامىن، - دەدى جالعىز-اق. وسى كەسىمنەن سوڭ ءساتى تۇسكەندە عانا، تىم سيرەك كەلە الاتىن بولدىم دا، كەگىمدى قايتارا الماي قالدىم.
ادىلەتتى "تەرگەۋشىم", بۇل تاراۋدان ءسىز مەنىڭ الەمدە جوق ەرەكشە قىلمىسكەر ەكەندىگىمدى كورىپ وتىرسىز. جىندىدان قورىقپايتىن ادام جوق، ويتەتىنى، ول زاڭعا باعىنبايتىن سودىر ەمەس پە. مەن سول سودىردى سۋدان جان سالا قۇتقارىپ، ساۋ ادامدى جان سالا تۇنشىقتىرعان سودىرمىن. جىندىنى ورگە سۇيرەپ، ساۋدى كورگە يتەرۋ ادام بالاسى وتكىزۋگە ءتيىستى قىلمىس پا!
II
1940 جىلدىڭ كۇزى كۇڭگىرتتەنىپ تۇيىلە جەتتى. مەكتەپكە قايتا جينالعانىمىزدا قويۋ قارا ءتۇتىن مەن بوز تۇتەك قاپتاعان سۋرەتتەر سىنىپ قابىرعالارىنا كوپ جاپسىرىلعانىن كوردىك، وڭكەيگەن سۇرى كيىنگەن نەمىس، سارى كيىمدى تاپال جاپون اسكەرلەرى بەينەلەنگەن سۋرەتتەر ءتىپتى ويران-اسىر. جالاڭداعان، ءورت تۇتەگەن ۋلى گاز، قاراۋشىنى تىتىرەتەتىندەي تىم سۋىق كورىنىستەر سول ەكى ءفاشيزمنىڭ دۇنيەگە ءورت شاشىپ جاتقانىن كورسەتەدى. ءبارى دە سوۆەت وداعىندا باسىلىپ شىققان اسا ايقىن سۋرەتتەر. ءبىز قۇتىرعان يت كورگەندەي تىكسىنە قاراسىپ جۇردىك سولارعا.
وزىنە تارتىپ، كوپ ۇڭىلەتىن كەلبەتىمەن كەنەلتەتىن ءبىر عانا سۋرەت - ماركس، ەنگەلس، لەنين، ستالين سۋرەتى مەكتەپتىڭ ەڭ تۇڭعىشى - ءبىزدىڭ التىنشى كلاسقا عانا ءىلىنىپتى. الدىنا ءجيى كەلىپ، كوپ ءۇيىرىلىپ، قاراسا بەردىك سولارعا. كەيىنگى ەكەۋى ماعان بۇرىننان كوزى تانىس، ءوز سەميامىزدىڭ اتاسىنداي كورىندى. الدىڭعى ەكى قاريانى ءبىر-بىرىمىزدەن كوبىرەك سۇراسىپ، ساباققا كىرگەن مۇعالىمدەرگە دە ولار تۋرالى سۇراۋدى كوبىرەك جاۋدىرىپ جۇردىك. بىراق، ءبىز قانشا كوپ سۇراعانىمىزبەن مۇعالىمدەردەن قايتاتىن جاۋاپ تىم كەلتە بولدى. ولار اتىن عانا ايتىپ بەرىپ، كەيبىرى "جاقسى ادامدار", "ۇلكەن عالىمدار" دەپ قانا كەتەدى. سولاردىڭ اراسىندا ۇرىمجىدەن وقىپ كەلگەن بىرەۋى عانا تارتىڭقىراپ ايتسا دا، تاپ باسار جاۋاپ ايتقانداي بولدى: "بۇكىل دۇنيەدەگى كەدەيلەردىڭ كوسەمى. كەدەيلەردىڭ جوعىن جوقتاپ، كوپ كىتاپ جازعان عالىمدار!"
لي شيانجاڭنىڭ لەكتسيالارىندا كوبىرەك اتالعان كىسىلەر وسىلار ەكەنىن بىلگەن سوڭ، سوندا مىسالعا العان سوزدەرىن ەسكە تۇسىرۋگە تىرىسىپ كورىپ ەدىم، كوكەيىمە تولىق قونبادى. ءوزىم كورىپ جۇرگەن كوپ جۇمباققا ويىستىم. "بۇل كىسىلەردى جاقتايتىن، كوپ ايتاتىن لي شيانجاڭدى، ەلسادىقتاردى نەگە ۇرلاپ اكەتتى ەكەن؟! ولار اشىق ايتۋشى ەدى، قازىر مۇعالىمدەر بۇل كىسىلەردىڭ اتىن اتاۋعا دا تارتىنىپ جۇرگەنى نەسى؟!. تانىستىرۋعا شىنىمەن تارتىنسا، مەكتەپتىڭ ەڭ تورىنە نەگە شىعاردى؟"
وسى سۇراۋدى قاسىمدا وتىرعان بەكساپاعا قويدىم ءبىر كۇنى:
- بۇل كىسىلەردىڭ جاقتاۋشىلارى مەن ماقتاۋشىلارىن تۇرمەگە تىعىپ، ءوزىن بيىككە كوتەرگەنى قالاي؟
- ولاردان قورقادى! - دەدى ول سىبىرلاپ قانا، - التى ساياساتپەن فانديقۇي ۇيىمى تۇرعاندا، كورىنىس ءۇشىن بولسا دا كوتەرمەي مە، سوۆەت وداعىنان قورىقپاي ما...
بايقاسام، بيىل ساباقتاستاردىڭ كوبى ساياساتشىل بولىپ الىپتى. "ىر" دىبىسىن "ي" دىبىسىنا، كەيدە "ىل" دىبىسىنا اينالدىرىپ سويلەيتىن وراز اتتى ساقاۋ ساباقتاسىمىز "شىنجاڭ گازەتىن" قولىنان تاستاماي، ءتىپتى ساباق ۋاقىتىندا دا وقيدى. ساباق ارالىعىنداعى دەمالىستاردا مۇعالىم شىعىپ كەتىسىمەن سونىڭ ورنىنا بارىپ تۇرا قالادى دا، گازەتتەن تاپقاڭدارىنان لەكتسيا وتەدى. ول ءوزى سوقتالداي دەنەلى جىگىت بولىپ قالسا دا، ساقاۋ سويلەيتىن سەبەبى جالقى، ەركە بولعاندىعىنان ەكەنىن ءالى كۇنگە الىنباعان ۇزىن ايدارى اشكەرەلەپ تۇراتىن. "مۇعالىم بولىپ، باس كيىمىن ۇستەلگە تاستاي سالعاندا، ءتۇيىپ قويعان ايدارى شاشىلىپ كەتىپ، دۋ كۇلدىرىپ ءجۇردى.
- ەندى وياز اپەندى ساباق وتەدى دەيدى سەندەيگە، - دەپ گازەتىن ستولگە جايا سالادى ول، - تاعى دا دۇنيە احۋالى جايىندا سويلەيمىن. بيعادىل، ءتۇي!.. قاليتاعا شىق!
قابىرعاعا ىلىنگەن ۇلكەن قاريتانىڭ جازۋى سلاۆيان ارىپىندە بولعاندىقتان، وعان ءوزىنىڭ ءتىسى باتپاي، «مۇعالىمدىگىن» پايدالانىپ، ماعان بۇيىردى.
- دانيا قايسى؟ چەحوسلوۆاكيا قايسى! ەندى پولشانى كويسەت! وينىڭا وتي! كويدىڭدەي مە، بالالاي، ي؟ دانيا مەن چەحوسلوۆاكيانى گيمانيا فاشيستي جۇتىپ الدى. گيتلەي وڭەشىن ەندى پولشاعا سوزدى، سوۆەت وداعى وعان قايسى بولىپ «تاك-تاك» ايتىپ جاتي.
- گەرمانيانىڭ ءوزى قايدا تۇر، مۇعالىم، كورسەتشى! - دەگەن سۇراۋعا:
- بيعابىل، كويسەتىپ قوي، بالالايعا! - دەپ تاعى دا ماعان بۇيىرا سالدى.
- مۇعالىم، ءوزىڭ كورسەتشى، وقۋشىلارىڭ قاتە كورسەتىپ قويار!
«تىنىش وتيىڭداي! ول قاتە كويسەتسە، مەن تۇزەيمىن! وتي.... گيمانيا دەگەن سول. دۇنيەجۇزىلىك ءبيىنشى سوعىستا جەڭىلىپ قۇلعان سول قانقۇيلى گيتلەي تاققا شىققان سوڭ قايتا قۇتيىپ، بۇكىل ەۋپانى ويلانداپ باسىپ جەپ جاتي! دۇنيەنى جۇتپاق!
- گيتلەر دەگەن قايسى مەملەكەت؟
- بالالاي، تىم نادان ەكەنسىڭدەي! گيتلەي، شەڭبيلەن، شەيشىل، ۋازۆەيت دەيدى بىلمەسەڭدەي، مەن قايتىپ وقىتامىن سەندەيدى! -دەپ شىعا بەرگەن وراز قايتا قايىرىلىپ تۇرا قالادى. - سەندەي باسقا مۇعالىمدەيگە مۇنداي سۇراق قويماسىڭداي عوي! وڭشەڭ ءدۇ....لىت اياق!... اينالىپ كەپ مەنىڭ ايدايىمدى اعايتقانشا گيتلەيدى ءنابيوللا مولدادان سۇياپ ۇقساڭداي بولماي ما! مولدا ايتىپ جۇيەتىن قازيايلەي سول گيتلەيدىڭ ءدال ءوزى!
مەنىڭ ارتىمداعى پارتادا وتىراتىن ومىربەك دەيتىن ساباقتاس، ورازعا ءبىر قوقايدىڭ دەرەگىن كورسەتىپ ەدى، بەكساپا قۇبىجىقتىڭ ءدال ءوزىن الدىنا قويا قويدى:
- ولاي بولسا، گيتلەر قۇدايدىڭ پەرىشتەسى بولعانى عوي!
- حازىرەيىلدى دە گيتلەر تەكتەس لاعنات كوردىڭ بە، وراز ءاپاندىم، وسىنىڭ ءپاتۋاسىن مولدادان سۇرايمىز، تۇرا تۇر!
ءنابيوللانىڭ الدىندا قورىققانىنان ناماز-دۇعالارىنداعى «ىر» ارپىندە «ىر-ىر-ىر» دەپ كۇشتەپ وقيتىن وراز، وسى سوزدەر شىققاندا ۇدىرەيە قالىپ ەدى:
- اعاتايلاي، باسقاسىنا ايتساڭداي دا مولداعا ايتپاڭداي! - دەپ ستولدان تايقاي بەردى، - ەندى مۇنداي ءسوزدى سويلەمەيمىن.
- باسقا مۇعالىمدەر دە دۇرىستاي قويماس بۇل ءسوزىڭدى، گيتلەردى حازىرەيىل سياقتى قۇداي تاعالانىڭ ءوزى بەلگىلەپ قويعان پەرىشتەسى دەپ اقتاپ، پاك قىلىپ كورسەتپەكسىڭ عوي!
- جوق، باسقا مۇگالىمديگە ايتاتىن پاتۋام باي، ولاي ءتىل بىلەدى عوي.
- قانداي پاتۋاڭ بار؟
- بالالاي، مەن ەندى سەندەيگە سونى تۇسىندەيىن، مولداعا ايتپاسانداي بولعانى! - دەپ وراز "مۇعالىم" ستولىنا قايتا كەلدى، - ماسەلەنىڭ شىندىعىن ويلاپ كويىندەيشى! ەشكىمگە جازىعى جوق جاقسى ادامدايدى ولتيگەنگە، كىم بولسا دا - ءبىز "قانشەي", "قانقۇيلى" دەپ ات قويساق، كۇنا بولاي ما ەدى؟ قانە ايتىندايشى!.. بولماسا "كۇنا بولادى دەگەندەيىن قول كوتەيشى قانە!.. ءا، مىنە، ەشقايسىلايىڭ قول كوتەيمەدىڭدەي عوي، دەمەك كۇنا بولمايدى. ەندەشە ادامزات جايلاعالى عازيايلدىڭ ولتيگەن جازىقسىز ادامى از با! وزدەيىڭ كويگەن ءولىم - قازالايدى عانا ويلاپ كويىندەيشى! ول قاي قاشان جازىقسىز، ءوز ەڭبەگىمەن عانا كۇن كويەتىن ەڭبەكشيليدىڭ جەتىم-جەسي قويعانسىز ادامدايدىڭ جانىن كوپ الىپ جۇيمەي مە، جەمەنگەي بايلايعا از تيىسەدى. ولاي بولسا، عازيايلدىڭ گيتلەيدەن قاي جەيى كەم؟! مەڭىشە، پايقى بيۋ عانا: گيتلەي كوزگە كۇيىنىپ كەلىپ، تايىس-ءتۇيىس داۋىس شىعايىپ اتادى دا، عازيايل كۇيىنبەي كەلىپ ۇندەمەيتىن مىلتىقپەن اتادى. - ورازدىڭ بۇل سوزىنە سۇيىنە كۇلىسكەن كوپشىلىك ساباقتاستار حازىرەيىل تۋرالى ايتىلعان كىناعا تالاس ايتىستى. كەيبىرى ءتىپتى داۋرىعا جونەلىستى.
- حازىرەيىل تەك تاعدىرى بىتكەن ادامنىڭ عانا جانىن اللانىڭ بۇيرىعى بويىنشا الماي ما؟ ال گيتلەر كىمنىڭ بۇيرىعىمەن قىرادى؟
- سوعىستا تاعديى بىتكەن ادام عانا ءولدى ديسەك، گيتلەي دە قۇدايدىڭ بۇيلىعى بويىنشا عانا ولتيە الادى.
- سەن ساقاۋ نە دەپ بىلجىراپ تۇرسىڭ، حازىرەيىل ىڭعاي كەدەيلەردى الادى دەگەنىڭ قاي ساندىراق! بايلار ولمەي مە!
- ولەدى عوي، ولەدى، بياق، از ولەدى، - دەدى وراز تاعى دا، - وقىستان، قيىنشىلىقتان ولەتىنى ءتىپتى از!
- ىڭعاي بايلار عانا ولسە، قىبىڭ سوندا قانباق قوي! - دەپ ماكەن كوك كوز ۇزىن موينىنىن سوزا ءتۇستى، - حازىرەيىل بايلاردىڭ جانىن السا، گيتلەر بايلاردى عانا قىرسا قانىشەر اتالماق ەمەس قوي!.. ەي، ساقاۋ، بايلار سونشالىق نەڭدى الدى سەنىڭ؟!
قۋانىشقان بۇل سوزدەن كۋات تاۋىپ ىلە زەكىردى:
- قۇدايدان بەزىپ شوقىنعان ەكەنسىڭ!.. ايدارىڭدى جۇلىپ الامىن، وتىر بىلاي! - ورازدىڭ كۇلكىلى ءارى ويلى ءسوزىن قىزىعا تىڭداپ وتىرعان ءبىزدىڭ جاق، زەكىرۋشىلەردى مىقتاپ تويتاردى.
- ءجا، مىرزا، سەنىڭ ءمۇيىزىڭ نە عىپ سىرقىراي قالدى؟! - دەپ الدىمەن ومىربەك مىسقىلداي كۇلىمسىرەدى. سويتسە دە، قارا تورى تولىق ءجۇزى ءسال سۇرعىلت تارتىپتى. قيالزات اراعا اشىق تۇسكەندەي راي بىلدىرە شەكتەۋ ايتتى:
- جاڭاعى ايتقانىڭداي، قۇدايدىڭ بۇيرىعىنسىز سەن دە ونىڭ ايدارىن جۇلا المايسىڭ!
- قانە، جۇلىپ كورشى، ءوز موينىڭ جۇلىنسىڭ! - دەپ جاكەن دۇرسە قويا بەردى.
- قۇداي مەن ولاردىڭ پەرىشتەسى سەندەرگە عانا ءتان كاپيتال ەمەس، بىزگە دە ورتاق قوي، ەلدەن ەرەك سەندەردىڭ نەلەرىڭ كۇيىپ كەتتى دەيمىن! - دەپ ومىربەك تاعى دا مىسقىلدى اجار كورسەتتى. ەتتى سوپاقشا كوزى كۇلكىمەن جۇمىلىپ، كولدەنەڭ سىزىقتاي كورىندى ەندى.
- تەك، ولاي دەمەندەر، ءسوز ساپتاۋلارىنا قاراعاندا بۇلار سول جانالعىشتاردىڭ ەركە نەمەلەرى بولسا كەرەك! - دەپ بەكساپا كوسىپ جىبەردى. بۇكىل سىنىپ بولىپ كۇلدىك. كوپ قولداۋعا يە بولعان وراز ەندى كۇلە سويلەدى:
- جىگىتتەي، مەنىڭ ايدايىمدى جۇلۋ وڭاي، ءوزىم دە قۇتىلا الماي ءجۇيمىن، بياق، سەندەي وزدەيىڭ مەنىڭ پىكيىمدى جاقتاپ الىپ، ايتىنان بوقتاعاندايىڭ قالاي؟!
- قاشان جاقتادىق؟ - دەپ ماكەن باستاتقان بىرنەشەۋ ورە تۇردى.
- العاشىندا كەسەتىپ ايتقان ءسوز ەستەرىڭدە بار ما؟ - دەدى بەكساپا، ولاردىڭ مۇعالىمدەرگە ايتىپ قويۋىنان ورازدى ساقتاعىسى كەلدى، - ول: "ەشكىمگە جازىعى جوق، جاقسى ادامداردى ولتىرگەنگە - كىم بولسا دا، ءبىز قانىشەر دەپ ات قويساق كۇنا بولا ما! - دەپ سۇرادى عوي، ءبىز وعان كۇنا بولادى دەپ تويتارىس بەرە المادىق. ءبارىمىزدىڭ جاقتاعانىمىز سول ەمەس پە. سەندەردىڭ بىرەۋىڭ تويتارىس بەرسەڭدەر سويلەر مە ەدى! مۇنىڭ سونداعى كەسەتكەنى باي دا، كەدەي دە ەمەس، "ەشكىمگە جازىعى جوق جاقسى ادامداردى ءولتىرۋ كۇنا بولا ما، بولماي ما، ول كۇنا دەپ اتالسا، ارينە، ونى ولتىرگەن ادامدى قانىشەر دەپ اتاۋعا بولادى. ال، ەندى ءبىز وسىنى ايتقان ورازدىڭ ءوزىن قانىشەرگە اينالدىرىپ، ايدارىن جۇلىپ الساق كىم بولعانىمىز...
- سۇراۋ دا، جاۋاپ تا گيتلەر جايىندا عوي، - دەدىم مەن، - بۇل جەردە بايدىڭ جانىن العالى باقىرتىپ باسىپ وتىرعان ەشكىم جوق. وراز جاي بايدى ەمەس، جەمەڭگەر، سويقان بايلاردى ايتتى. سەندەر وزدەرىڭدى وزدەرىڭ اشكەرلەگەن جانشا، زۇلىمدارعا بولىسىپ شىرىلداماساڭدار دا بولار! "تاقيا تاستاماق ويناسا، تازدىڭ باسى قىشيدى". سەندەردىڭ باستارىڭ ساپ-ساۋ ەمەس پە ەدى، نەگە قىشيدى سونشا؟!
- ەشكىمگە جازىعى جوق ادامدى عانا ەمەس، ءتىپتى جازىعى بار ادامداردى دا كۇناسىنە لايىق قانا جازالاماي ولتىرە قالسا، ول قانىشەر اتالماي ما؟ ال حازىرەيىلگە كەلسەك، ول پەرىشتەنى ءتىپتى قۇداي تاعالانىڭ ءوزى دە جان المايدى دەپ اقتاعان ەمەس. جاراتۋشىنىڭ ءوزى حازىرەيىلدى "جان العىش" دەپ جاريالاماسا، ونى كورمەگەن وراز بايعۇس قايدان بىلمەك. وعان ءتۇس شايىسۋدىڭ ءجونى ءتىپتى جوق!..
ورازدىڭ قىلمىسىن وسىلاي جۋىپ-شايىپ، ەگەستى بۇل جولى باسساق تا، ەرتەڭىنە مولدا كەلىپ باس سالدى:
- وراز، نە ايتتىڭ كەشە!.. و، ءدو... ىرت اياق، شىق بىلاي!
- ونى اقتاعانداردى دا شىعارىڭىز! - دەپ قالدى ماكەن. ءنابيوللا بىزگە تيىسپەي ورازدى عانا شىعارىپ تۇرعىزىپ قويىپ، تەرگەي جونەلدى. "اللا تاعالانىڭ پەرىشتەسىن شوقىنشىق گيتلەرگە، يا يۋزما-يۋزدەي جويىتقا ۇقساتقانىنا قاتتى قاھارلاندى ول كىسى. "كاپىر", "شوقىنشىق" دەپ زەكىرە بەردى. وراز دا تايىنار ەمەس:
- مولداەكە، ءسىز، حاز.. ايىلدى امسە جان الاتىن، اللا تاعالانىڭ جان العىش جەندەتى دەپ ۇيلەتتىڭىز عوي. ودان باسقا ىستەيتىن جاقسى قىزمەتىن ەستىمەگەن سوڭ، گيتلەي ناق سونداي ەكەن دەپ ءتۇسىندىم. اگاي جاقسىلىعىن ۇيلەتسەڭىز گيتلەيگە ۇقساتپاس ەدىم!
جەڭىلگەندىكتەن تىم قاتتى شىعىپ كەتكەن مولدانىڭ داۋىسىن ەستىگەن بولسا كەرەك، ىڭعاي ساياسات ساباعىن ءوتىپ جۇرگەن سارسەن مۇعالىم كىرىپ كەلدى.
- نە سەبەپتى؟ - دەپ سۇراۋى-اق مۇڭ ەكەن، مولدامەن جارىسا سويلەدى ماكەن. - جازىقسىز ادام ولتىرگەندى قانىشەر دەسەك كۇنا بولا ما دەگەن ءسوزدى كىم ايتاتىنىن سارسەن مۇعالىم قايتا سۇرادى دا، ماكەن الدىمەن ايتۋشىنى دا، ارتىنان قۇپتاۋشىنى دا، مىقتاپ بەكىتۋشىنى دە قايتالاپ ايتىپ شىقتى. اتاپ، كوزىكتىرە اشكەرلەگەنى - بەكساپا ەكەۋمىز. ونىن جاقتاستارى قوسارلانا شاۋىپ، باستىرا جونەلدى ءبىزدى.
مۇعالىم مولداعا ىم قاعىپ، ورازدى يتەرمەلەي ايداپ شىعىپ كەتتى دە، ءبىز جىم-جىرت وتىرىپ ساباعىمىزعا قارادىق. سول ءدىن ساباعى ساعاتىندا وراز دا، ءتىپتى مولدانىڭ ءوزى دە قايتىپ كىرمەدى. ولار كەشىككەن سايىن كۇدىكتەنىپ وتىرىپ، ۇزىلىسكە شىققانىمىزدا مۇعالىم مەن مولدانىڭ مۇعالىمدەر بولمەسىندە جارىسا اقىرىپ جاتقانى ەستىلدى. ءبىز كىدىرە الماي سىرتقا شىعىپ كەتتىك. ورازدىڭ نەلىكتەن مۇنشالىق تەرگەۋگە تۇسكەنى بىزگە تىم قيىن جۇمباق بولدى.
سىنىپقا قايتا كىرىپ ەدىك، ساياسات ساباعىن وتەۋگە سارسەن دە كەلمەدى. قاۋىپتەنە ءتۇسىپ وتىرعانىمىزدا، بەكساپا ەكەۋمىز شاقىرىلدىق، مۇعالىمدەر بولمەسىندە سول ەكى تەرگەۋشى مەن تەرگەلۋشىدەن باسقا ەشكىم جوق ەكەن. وراز ايدارى دودالانىپ جىلاپ تۇر. تولىقشا قىزىل قوڭىر ءجۇزى ءىسىنىپ الىپتى. مۇعالىمنىڭ سارعىش كوزى قىپ-قىزىل، قىلمىستىعا اتىلاتىن وق جىلانشا قاراپ قادالىپ وتىر.
- جاقسى ادامدى ءولتىرۋشىنى قانىشەر دەسەك، كۇنا بولا ما دەگەن ءسوز قايدان شىقتى؟ - دەپ سۇستانا قارادى ول بىزگە. ءبىز ءۇنسىز ويلانىپ تۇرىپ قالدىق. شىندىعى اركىمگە ايان وسى ءبىر "جازىقسىز" سۇراۋدى عانا قۋدالاپ وتىرعاندىعىنا ىشتەي اڭىرىس بار ەدى.
- وسى سۇراۋدى كىم ۇيرەتكەنىن ايتىڭدار! - دەپ سارسەن قۋزاي ءتۇستى، - بۇل وزدەرىڭ شىعارعان ءسوز ەمەس!
الدىمەن كىمنەن ەستىگەندىكتەرىڭدى ايتىپ بەرسەڭدەر بولعانى، سەندەردە ماسەلە جوق، قايتىپ شىعىڭدار دا ساباقتارىندى وقىندار!
مۇعالىم بۇل سۇراۋدى الدىمەن ورازعا قويدى. بىراق، «مۇنىڭ بىلاي قويۋىندا دا ەشقانداي ماسەلە جوق؟» دەپ بەكساپا ورازدىڭ مولدادان قورىققان جايىن، ءوز ءسوزىنىن شىندىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن وسى سۋراۋدى قويىپ، قورقىتىپ وتىرعان ساباقتاستارىن مويىنداتقانىن تولىق بايانداپ بەردى، - بىراق، وسى سۇراۋدىڭ نەلىكتەن مۇنشالىق تەرگەلگەنىن تۇسىنبەي تۇرمىز! - دەپ كۇلىمسىرەدى.
مۇعالىم قاتۋلانا ءتۇستى. ارىق قىزىل سارى ءجۇزى سۇرلانىپ، بۇرىننان قىزعىش تارتىپ تۇرعان سارعىش كوك كوزى ونان سايىن قىزارىپ، تۇتانىپ كەتتى:
- بۇل سۇراۋ وسىنداي جاي قالجىڭدا عانا تۋىلعان سۇراۋ ەمەس، مۇنداي سۇراۋدىڭ ءدال قازىرگى كەزدە تۋىلۋى تەگىن ەمەس. مۇنىڭ ساياسي ماقساتى، توركىنى بار! قاعىنعان كەكسە بىرەۋدەن شىققان سۇراۋ. وسى سۇراۋمەن ۇكىمەتكە حالىقتى قارسى كوتەرمەك!.. ونى ايتپاساڭدار، وزدەرىڭە جامان بولادى. قاشان يەسىن ايتىپ بەرگەنشە، قامالاسىڭدار!.. سەندەر ىڭعاي جاقسى وقۋشىسىندار، قيماي تۇرمىز، شىنىن ايتىپ قۇتىلىڭدار!..
- مۇعالىم اعاي، وسى سۇراۋدى ۇكىمەتكە قاراتىلعان ءسوز دەپ تۇسىنەسىز بە؟ - دەپ ءدىر قاقتىم مەن. - ءبىز ءسىزدىڭ وقۋشىلارىڭىز عوي، انىقتاپ ءتۇسىندىرىپ بەرىڭىزشى. قاي سوزىندە ماسەلە بار مۇنىڭ؟! شامدانسا، گيتلەر سياقتىلار عانا شامداناتىن ءسوز عوي! ادام قانىن توگۋشىنى، اسىرەسە، جازىعى جوق ادامداردى قىرۋشىنى فاشيزم دەپ، قانىشەر دەمەي نە دەيمىز؟ بۇل سۇراۋعا حازىرەيىل مىسال بولىپ كەتكەندىكتەن مولدامىزدان كەشىرىم سۇرارمىز، بىراق، ءسىزدىن مۇنى ۇكىمەتكە قاراتىپ الاتىندىعىڭىز تۇسىمىزگە كىرمەپتى!
سويلەپ تۇرعانىمدا مۇعالىم مولداعا قاراپ كۇلىمسىرەپ ەدى. مەنىڭ دىرىلدەۋىمە كۇلگەن بولار دەپ سەزىپ، ءسوزدىڭ سوڭىندا قاتۋلانا ءتۇستىم. بۇل "جىگەرىمنەن" وراز قايرات تاپتى بىلەم!
- مۇعالىم ءابزي، ءسىز ءوزىڭىز ۇكىمەتىڭىزدى قانىشەي دەپ تۇسىنەسىز بە؟!-دەپ قالدى.
- ەي، سەن ساقاۋ نە دەپ تۇرسىڭ؟ - دەپ تونە ءتۇستى مۇعالىم.
- ءبىز حالىقشىل ۇكىمەتىمىزدىڭ قان ىشكەنىن كويگەمىز جوق، مۇعالىم!.. ءبىز بۇل ءسوزدى ۇكىمەتكە نە ءۇشىن قاياتامىز!..
بەكساپا جايما شۋاقتاپ، كارىلەنگەن مۇعالىمدى وزىنە قاراتىپ اكەتتى:
- مۇعالىم، وراز "ەشكىمگە جازىعى جوق ەڭبەكشى ادامدى ءولتىرۋشىنى ايتىپ ەدى" ەشكىم تويتارۋعا بولمايتىن شىندىق بولعاندىقتان، مۇنى بۇكىل سىنىپ بولىپ مويىنداعانبىز. سىزگە ماكەننىڭ بايانداۋىندا جانساقتىق بولماسا، ءبىز قالايشا تەرگەلەمىز؟!
ءوزى ىشتەي سىنىپ قالعان مۇعالىم، وسى سوزدەن سوڭ ۇزاق تۇسىنىك بەرۋگە كوشتى. ءتۇيىرى تۇبىنە ءتۇسىپ كەتكەن بۇل "تۇسىنىك" قانشالىق سۇيىق بولعانىنا قاراماي، ۇڭىلە سىمىردىك. قانشالىق ۇڭىلگەنىمىزبەن دە شىندىق ونىڭ بەرگەن تۇسىنىگىنەن كورىنبەي، "سەكىرۋىنەن" عانا تابىلدى. باس يزەكتەپ، ءوز مولشەرىمىزشە باس ءيىپ، ءادىل شىندىق تاپقانداي بولىپ شىقتىق. بۇل سۇراۋ ۇكىمەتىمىزگە تۇپ-تۋرا قاراتىلىپ قويىلسا، ورنىن ءتىپتى مىقتاپ تاپقانداي مىعىم سۇراۋ ەكەن. سەزىكتى تەرگەۋشىمىز سەكىرمەسە، مۇنداي تۇسىنىككە جەتە الماس ەدىك.
ءسويتىپ، قانىشەرلەرگە تاعى ءبىر ناق قانىشەردى جالاڭاشتاپ تاۋىپ قوسقانداي بولىپ، تەرگەۋدەن تابىسپەن شىقتىق. تارتقان جالعىز-اق شىعىنىمىز تۇسكى تاماققا بارا المايتىنداي كەشىگىپ بوساعاندىعىمىز عانا بولدى. بۇل ءۇشىن ماكەندەرگە وشىگىپ شىقتىق. ورازدىڭ دەمالىس ۋاقىتىندا جاناما "مۇعالىمدىگى" بۇل تەرگەۋدەن مۇقالا قويمادى. ەرتەڭىندە-اق ءبىر گازەتتى اكەلىپ، مۇعالىم ستولىنىڭ ۇستىنە جايا سالعاندا ءبىز دۋ كۇلىپ ەدىك.
- كۇلمەڭدە، بالالاي، بۇگين جاڭا ساباق وتەمىز، - دەپ باستادى دا، گەرمانيا مەن سوۆەت وداعىنىڭ جاساسقان ون جىلدىق شارتى جايىندا سويلەپ كەتتى. وقۋشىلارعا تىڭ جاڭا حابار ەكەن. ءبىرى - سوعىس ءورتىنىڭ وشاعى، ءبىرى - تىنىشتىق وشاعى دەپ اتالىپ، تىكتەسىپ قالىپ تۇرعان ەكى مىقتى مەملەكەت. ون جىل بويىنا سوعىسپاۋ شارتىن جاساسىپتى. مۇنى ءوزى قاتىناسىپ كەلگەندەي تولىقتاپ سويلەپ تۇرعان ساقاۋدىڭ شەشەن ءسوزى بۇكىل قالاستى وزىنە تارتىپ، ۇيىتىپ الا قويدى. شارت تۋرالى حاباردى اياقتاتا كەلە، - ميزالاي، بۇدان سەندەي نە تۇسىندىڭدەي؟ - دەپ ول ماكەندەرگە قارادى، - گيتلەي ياس قۇتيعان قانىشي بولسا، سوعىسپاۋ شايتىنا قول قويا ما، ول قانىشي ەمەس ەكەن، دەپ اقتاپ تۇسىنگەن شىعايسىنداي-اۋ؟ "مۇنى قانشي دەسەك كۇنا بولادى" دەپ مولداعا تاعى جەتكىزسەندەي ەندى مىقتاپ قاتەلەسەسىڭدەي! - ورازدىڭ بۇل سوزىنە ارىپتەستەرى دە ەرىكسىز كۇلىستى. - بالالاي، مەن ءوزىم گازەتتەن وقىپ قويمەگەن قانيشيدەيدى كەشەدەن بەيى كوزىممەن كويدىم! ناقاق كۇيگىزەتىن وسەكشى جالاقويلاي دا ناق قانىشي ەكەن. قويىتىپ ايتقاندا، مەن انىقتاعان قانشي، ۇشەۋ بولدى... تويتەۋ دەمەڭدەي، ءا، ۇشەۋ! - دەپ وراز ءۇش ساۋساعىمەن انىقتاپ كورسەتتى دە، دالاعا شىعىپ كەتتى. بەكساپا ەكەۋمىز ونىڭ "تورتەۋ دەمەڭدەر، ءا!" دەپ ناقتاپ ەسكەرتۋىنە قاتتى كۇلدىك. كەشەگى تەرگەۋدە تۇسىنگەن قانىشەردى قوسۋدان قورقىپ ايتقان ەسكەرتۋى ەدى. "حالىقشىل كوسەم اتالىپ تۇرعان شىڭ سىسايدى "قانىشەر" اتاۋ ءۇشىن باتىرعا دا جان كەرەك سياقتى.
وراز جاعىنان ول ءالى قانىشەر دەپ جاريالاي كويماسا دا، اۋزىن تاعى دا كەرە اشقانىن سەزدىك ءبىر كۇنى: 1941 جىلى جازعا سالىم، شاگان مەرەكەسى قارساڭىندا "جاساسىن" تاعى دا بوراي جاۋىپ كەتتى. كەرمە قىزىل تۋ مەن قىزىل پلاكاتتار، ۇراندار كوشەنى الەم-جالەم بوياپ، كوشە ۇگىتشىلەرى جەتىستىكتەرىمەن "دانىشپاندىقتاردى" سايراپ كەتتى.
- تاعى دا "قۇرىلتايعا" شاقىرادى-اۋ! - دەپ كالدى بەكساپا.
ەلسادىق كەتكەننەن بەرى اۋداندىق قازاق-قىرعىز مادەني اعارتۋ ۇيىمىنىڭ باسشىلىق قىزمەتىن ورىنباسار شيانجاڭ نۇرجان قوسىمشا اتقارىپ ءجۇر ەدى. ول ۇيىم مەكەمەسىنە كاتارلاس وتىراتىن ءبىر ۇيعىر بايىنىڭ جالعىز قىزىمەن جاقىندا عانا ۇيلەنگەن بولاتىن. سول الاۋ-جالاۋ ۇراندى كۇندەردىن ءبىر كەشىندە ءۇستى كەنەپپەن جابىلعان كارا ماشينە ونى ۇيىنەن الىپ كەتتى. ەرىنىڭ قايدا كەتكەنىن سۇراي الماي قالعان جاس جۇباي، ءتۇن بويىنا ۇيىقتاماي توسىپ، كەلمەگەن سوڭ ەرتەڭىنە اۋداندىق ۇكىمەتكە بارىپ سۇراسا، "ۇرىمجىگە" توسىن ءبىر ماجىلىسكە "كەتكەندىگى" عانا ايتىلىپتى. نۇرجاندى جۇمىسپەن ىزدەپ ۇيىنە بارعان ۇيىم قىزمەتكەرلەرىنە گۇلنيسا جەڭگەي: "قۇرىلتايعا" شاقىرىپ كەتكەنىن ايتىپ جىلاعانىن ەستىدىك.
"قۇرىلتايعا شاقىرىلعانداردىڭ" كوپ ەكەنى، سول ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە-اق جايىلىپ بولدى: نۇرجانمەن بىرگە تاشكەنتتەن وقىپ كەلگەندەردىڭ جانە ولارمەن ۇيىرلەسىپ جاقىن جۇرەتىن كوزى اشىق ازاماتتاردىڭ كوبى-اق كەتىپتى.
«تاشكەنتتەن وقۋعا ءوزى بەكىتىپ، ءوزى قامداپ جىبەرگەن ۇكىمەت بورلاعان قويىنداي ەندى ءوزى سوعىمعا جيىپ جاتقانى ما؟" دەگەن كۇبىرلەر ءار جەردەن ەستىلدى. بىزگە بۇل حابارلاردىڭ كوبىن جەتكىزگەن وراز ءوزىنىڭ ساقاۋلىعى مەن ايدارىن "قۇرىلتايعا" شاقىرىلۋعا جاسى تولمايتىندىعىنىڭ كۋاسى ەتىپ كۇلدىردى:
- ايدايىم باي، ءتىلىم مىناۋ، قۇدايگا شۇكيشىلىك، بۇل قانشي قازيشە ماعان تيىسە قويماس! - دەدى ول سىبىرلاپ قانا.
- شىڭدۋبان اتامىزدى "ناق قانىشەر" اتاۋعا شارتى راس تولدى ما؟ - دەپ سۇرادىم.
- البەتتە، مۇنىڭ شايتى بولماسا، گيتلەيدىڭ شايتى مۇلدە تولماس!
- قالايشا؟
- مەنىڭشە، گيتلەي وزىنە باعىنباعاندايدى، قايسى قۇيال كوتەيگەندەيدى قۇيتادى. ال، بۇل "اتاڭ" وزىنە سەنىپ باعىنعاندايدى دا سوعىپ جاتپاي ما! ەڭ جازىقسىز، ءتىپتى ادامزات قوعامىنا پايداسى تيەتىن ىڭعاي سانالى كىسىلەيدى تانداپ سوعىپ جاتي، سەنشە قالاي؟
- حالىققا ەش جازىعى بولماسا دا، ول وزىنە جازىقتى، وزىنە قارسى دەپ تانىلعان ادامداردى ۇستاپ جاتقان بولار. جانە ەشقايسىسىن ولتىرگەنىن ەستىمەدىك قوي. تەكسەرىپ-تەكسەرىپ، ناقاقتارىن قويا بەرەر.
- "سەنگەن سيىلىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەنىندى... - دەپ وراز قارقىلداپ كۇلىپ جۇرە بەردى، - وسى كەتكەندەيدىڭ ەشقايسىنىڭ وگان قايسىلىعىن ەستىمەدىم. جۇيت تاندانىپ جۇي!
مەن ورازدىڭ سوزىنە قوسىپ، نۇراسىلدىڭ تىعىلىپ جۇرگەن جايىن ەسكەردىم دە، ونىڭ مۇنىسى بىلگەرلىك ەكەن دەپ ءسۇيىندىم. "ول ۇكىمەتكە قارسى توپ قۇرۋشى ەمەس، كۇن كورۋشى ادام عوي". سولاي بولسا دا ونىڭ كاسىپتى تىعىلا ءجۇرىپ ىستەۋى ورازدىڭ پىكىرىن دۇرىسقا شىعارعانداي. بىراق، نۇراسىلدىڭ ايتۋىنشا، "كۇشتى دۋلىعالى باس مۇڭ تىڭداعىش باستى كەمىرىپ جاتىر", ەڭ دۇرىسى وسى بولار. "ۇستالىپ جاتقاندار، حالىق مۇڭىن تىڭداعىشتىعىمەن دۋلىعالى باسقا قارسى سويلەپ، ءيا توپ قۇرىپ اشكەرلەنىپ قالعاندار شىعار؟!" دەگەن ويمەن، وراز تىلدەپ كەتسە دە ءوز پىكىرىمدە قالا بەردىم.
"قۇرىلتايعا شاقىرىلعاندار" كەتىسىمەن ءبىزدىڭ ءۇيدى قانيپا شەشەمىز تويعا شاقىردى. دامەشتى ۇزاتۋ تويىن جازعا قالدىرىپ ءجۇر ەدى، تىم توسىن شاقىردى، باقساق ونىڭ ءوزى ءسۇيىپ ۋادەلەسكەن جىگىتى دە "قۇرىلتايعا شاقىرىلعانداردىڭ" بىرەۋى بولىپ قالىپتى. ىڭعاي تۇندە اكەتەتىن قارا ماشينە كەلگەنىن بىلگەن ساق جىگىت، قوراسىنىڭ ارتقى دۋالىنان سەكىرىپ ءتۇسىپ، شاۋەشەكتەن وسىندا دامەشتىڭ ۇيىنە كەلىپ تىعىلىپتى. ءوزى بىزگە دە سارى سۇيەك جەكجات كەلەتىن ادىلبەك دەيتىن جىگىت ەدى. ول «سوۋ-سين تورگتە» قىزمەت ىستەپ جۇرەتىن، شەكارانىڭ ىرگەسى سوۆەتكە ءوتىپ كەتۋگە ەڭ قولايلى جەر بولعاندىقتان، دامەشتى قيماي، الا كەتۋ ءۇشىن كەلىپتى. اكە-شەشەسى دە، قايىن ەنەسى دە قالا تۇرىپ، الدىمەن قاتەردە تۇرعان ەكەۋىن ۇزاتىپ سالۋعا بەكىپ، توي ىرىمىن ەردەبە-سەردەبەسىز تەز وتكىزە سالماق ەكەن.
دامەشتىڭ جاعدايى ءتىپتى "قۇرىلتايعا" شاقىرىلۋىنان دا قاتەرلىرەك ەدى، قانيپا شەشە جالدانعان قوجايىن دامەشتى ءوز بالاسىنا اپەرۋگە زورلاي بەرگەن سوڭ، ادىلبەكتىڭ ءبىر شەتتەگى ناعاشىسى قانيپانى كوشىرىپ اكەتىپ، ءوز قاسىنان وعان ەكى اۋىز ءۇي سالىپ بەرگەن. سوندا دا قىزىل كورگەن قارا قۇستاي اينالسوقتاپ، ءتونىپ جۇرگەندەر كوپ. ونى تۇرمەدەن قۇتقارۋشى ۇيعىر-قازاق كەپىلدەرى دە تۇس-تۇستان ءزىل تاستاپ، ءبىزدىڭ ەل اقساقالدارىن شىرعالاپ-شىرماپ جۇرگەن.
بىراق، ول شالداردىڭ شەشەندىگى مەنىڭ اكەمنىڭ مىنەزىن عانا شەڭگەلدەرىنە سىيعىزا الماپ ەدى: ء"بىر رەت ساتىلىپ ارەڭ قۇتىلعان دامەشتى، ەندى ونىڭ شەشەسىنە دە ەكىنشى رەت ساتقىزا المايمىن! - دەپ شورت قايىراتىن اكەم، - ول اكەسىنەن جاستاي جەتىم قالىپ، كوپ سورلانعان بالا، ەندى كىمگە بارسا دا ءوزى كەلىسىپ، ءوزى بارادى. بالاجاندىقتى، "باسىن ۋاقىتىندا بايلايتىن" قامقورلىقتارىڭدى ءوز قىزدارىڭا كورسەت!"
ءوزىنىڭ سىرتىنان تالاس-تارتىستىڭ كوبەيگەنىن ءبىلىپ جۇرگەن دامەش تە تۇرمەدەن ۇيرەنىپ شىققان باتىل تىلدىلىگىن جەتىلدىرىپ الىپ ەدى. قاتىن ۇستىنە ءسوز سالۋشىلارعا: "ەرلىك-وپالىلىعىڭىز بولسا، ۇيىڭىزدەگى ايەلىڭىزگە عانا بولسىن. مەنىڭ باسىمدى اشقان - ايەلدەردىڭ ەرلىگى ەدى. ەشقايسىسىنا كۇندەس بولىپ، كوز جاسىنا قالماۋعا بەكىپ شىققانمىن!" دەپ قايىراتىن.
بۇرىن ۇيلەنبەگەن مىرزالارعا قايىراتىن جاۋابى ءتىپتى شورت بولعان: ء"وزىم بايدان ارەڭ قۇتىلىپ شىقتىم، ەندى بايعا بارمايمىن!" دەيتىن.
- تۇبىندە بىرەۋگە باراسىڭ عوي، الدىمەن ءوز الدىڭا كەلگەن مەنەن اتتاپ ءوتىپ، باسقا بىرەۋگە كەتەتىن بولساڭ: "ەردى نامىس ولتىرەدى" دەگەندەيىن، ايىقپاس وشتىگىم، اياماس قاستىعىم بولادى، بۇل بەكىم سەنى ەشكىمگە قيمايتىن ادال جۇرەگىمنەن شىققان. ايتىپ قويدىم، جاقسى ءسوزىڭدى كۇتەمىن، ويلان! - دەپ
زارەسىن الا قورقىتىپ شىققانداردى دا ەستىپ ەدىك.
- جەرگە كىرسەڭ شاشىڭنان، كوككە شىقساڭ اياعىڭنان
تارتامىن، ساۋلەشىم، سەنى وزىمنەن باسقا ەشكىمگە قيا
المايمىن! - دەپ بار عاشىقتىعىن جەندەتىنشە اتتانىسقا
كەلتىرىپ شىققاندار دا بولعان. ءسويتىپ، ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ءوز ەركىمەن تيمەگەن جاعدايدا السىزدىگىن پايدالانىپ، دامەشتى الىپ قاشۋ سىڭايىنا دا تىم جاقىن جۇرگەن. ءتىپتى ولاردىڭ دامەشتى بىرىنەن-ءبىرى سىرتتاي قىزعانىپ، ءبىرىنىڭ مايلاعانىن ءبىرى ەستىسە، كوز الارتىپ قاپىسىن تاۋىپ قاعىسىپ، سوعىسىپ جۇرگەندەرىن دە ەستيتىنبىز.
بۇل كەزدە جىگىتتىك كامەلەتكە تولىق جەتكەن بيگەلدى اعامىزدىڭ جايىن اكە-شەشەمىز دە ويلاسىپ كورىپ ەدى. بىراق، ۇلىنىڭ ەشكىمنەن قالىسا قويمايتىن ءمۇسىنى شەشەكتىڭ ورىسىندەي بولىپ تونالعاندىعىنان شەكتەلدى بىلەم، قانيپا شەشەگە "كۇنەكەيىڭدى ءبىزدىڭ كۇيىك شەكەگە تاڭايىق" دەپ ايتا المادى. ال، بيگەلدىنىڭ ءوز نىسايىنا باقساق، ول ءبىزدىڭ اۋىر تۇرمىسىمىزدى بار ومىرىمەن ارقالاپ كەلە جاتقان قاقپىش تورى سياقتى، باس كوتەرىپ، ەش جايدى ويلار ەمەس. دامەشتى كورە قالعاندا قاسىرەت پەن دەرتتەنگەن كىشكەنە قارىنداسىنداي ەسىركەپ، اينالىپ ۇيىرىلەدى. "جابىرقاماي، ەركىن جارقىلداپ جۇرە بەر، جارىعىم!" دەپ شاۋگىمدەي كۇستى قولىمەن ونى ادەمى باسىنان سيپاپ، ەركەلەتكەنىن كورەمىز. ول ەكەۋىنىڭ اۋىزدارىنان ءبىر-بىرىنە تۇيىتكىلسىز-تۇيىنشەكسىز "اعا" مەن قالتىقسىز - قامسىز "جارىعىم" عانا شىعادى.
دامەش باسى اشىلعان سوڭ ءبىر جارىم جىلدان كەيىن تابىسقان ادىلبەك ءبىزدىڭ ۇيگە دە سالەم بەرىپ كەلىپ، كەتىپ جۇرەتىن. تىلەۋى قوسىلىپ ءسوز بايلاسقانىن اكە-شەشەمىز دە قۇپتاعان بولاتىن. بىرنەشە مىقتىنىڭ اڭدۋىندا تۇرعان دامەش قاستىقتان، سىرتتاعى سوقتىقپالى سويقانداردان كوپ ساقتاندى. توي ىرىمىن جاسىرىن وتكىزىپ، ەشكىمدى ارانداتپاي شاۋەشەككە ىڭ-جىڭسىز كەتۋدىڭ ورايىن كۇتە كەلىپ، الداعى جازعا توقتاتىپ ەدى. ەندى، مىنە قوس قابات قاتەرلەردەن تۋعان جەرىنە قايتىپ كەتىپ، ءبىر-اق قۇتىلماق بولىپتى.
كەشتەتە كەلىپ كىرگەن اكە-شەشەمە وسى جايلارىن جارىسا سىبىرلاعان قانيپا مەن ادىلبەكتىڭ ناعاشىسى: "توي رەتىندە ەمەس، اكە-شەشەسى مەن اعالارىنىڭ باتاسىن اپەرىپ جونەلتۋ" ەكەنىن دە ايتىپ ءسىڭىردى. ءبىزدىڭ ءۇي مەن قۇرىشبەك، نۇراسىلدى عانا شاقىرىپتى. كەيىنگى تونگەن زورلىق-زومبىلىقتى سىرتتان شەكتەپ جاسقاپ بەرگەن وسى ەكەۋى ەدى. ىرىم-تىلەۋگە شاقىرعان ادامدارى وسى ەڭ جاقىن تىلەۋلەستەرى عانا ەكەن.
قۇرىشبەك پەن نۇراسىلدىڭ اياق جاعىن الا، تومەندەي كەلىپ وتىرىپ، ول ەكەۋىنە اراق قۇيعان ادىلبەك باسىن تومەن سالىپ شىمىرىككەندەي، كۇرسىنە سويلەدى:
- توي ىرىمى جونىنەن وسىلاي تىلىمىزگە كۇرمەۋ، بەتىمىزگە شىركەۋ ءتۇسىپ وتىر، اعالار!.. سىزدەر بار جەردە دامەش اكەسىز دە، اعاسىز دا ەمەس قوي، "جەتىم قىزدىڭ تويىنداي,، وتكىزبەيىك دەپ، كوپ توسىپ، اۋاسى اشىعىراق كۇن كۇتىپ كەلىپ ەدىك. تاپ بولعان كۇنىمىز وسى بوراندى ءتۇن بولدى! - دەپ الىپ، وكسىپ-وكسىپ قالدى جىگىت. از كىدىرىپ قايتا جالعادى ءسوزىن، - بۇل جەتىم قىزدىڭ تويى ەمەس، جەلكەسىنە مىلتىق تونگەن قاشقىننىڭ قالىپ بارا جاتقان قيماستارىنا ءوز ءجونىن ايتىپ باتا سۇراي كەتۋى عانا. كەشىرىڭىزدەر ءبىزدى!
شەشە توسەگىنىڭ اياق جاعىندا وتىرعان دامەش تە تۇنشىعا جىلاپ، سولقىلداپ كەتتى. ءۇي ءىشى جىم-جىرت، بوگىلىپ قالىپ ەدى.
- جاسىماڭدار، بالالار - دەدى اكەم، - ءتونىپ تۇرعان قاتەرگە كاراماي، ۇلكەننىڭ رازىلىق باتاسىن الا كەتۋگە وسى شاقىرۋلارىڭنىڭ ءوزى دە جەتەدى!.. مۇنداي كەزدە ىرىم-يبا دەمەي-اق، قانيپادان سالەم تاستاپ، ءۇن-ءتۇنسىز كەتە بەرسەڭدەر دە كەشىرەر ەدىك. راحمەت، اللا جولدارىڭدى وڭعارسىن، قايدا جۇرسەڭدەر دە امان بولىڭدار!..
- جاقسى جولعا جابىرقاماي اتتانۋلارىڭ عانا كەرەك بىزگە، - دەپ قوستادى نۇراسىل، - جەتىم قىزدىڭ تويى ەمەس، ۇلكەن توي وسى. ء"دال قازىر قۇرىلتايدان امان قۇتىلۋدان ۇلكەن توي دا، ۇلى قۋانىش تا بولماق ەمەس. "بەتكە شىركەۋ، تىلگە كۇرمەۋ" بولارلىق تۇك تە جوق، شىراعىم! جەتىم ەمەسسىڭدەر سەندەر! تەڭىمەن تانىسقان ەكەۋىڭە جاقسى تىلەك ايتىپ، باتاسىن بەرىپ وتىر مىناۋ جۇرت. قازىر بۇدان ۇلكەن توي بار ما! جاكەڭنىڭ باتاسى قىزىر پايعامباردىڭ باتاسى بولسىن!
- سولاي، بالالار، - دەپ قۇرىشبەك تە، قۋات تا قوسا
قۇپتادى، - ەل كەپىلى - بىرلىك، توي كەپىلى - تىرلىك. ءتىرى بولساڭدار
تالاي توي كورسەتەرسىڭدەر دە، تالاي توي كورەرسىڭدەر دە.
سەندەردىڭ ارمانداپ وتىرعاندارىڭ - اكە-شەشە، اعا-
باۋىرلارىڭا ۇلكەن توي كورسەتۋ بولسا، ءبىزدىڭ كازىرگى تىلەگىمىز
وزدەرىڭنىڭ باس اماندىقتارىڭ عانا، ۇزاعىنان ءسۇيىندىرسىن،
شىراقتارىم!..
بۇل سوزدەر قاياۋلى جانداردى تەز جادىراتتى دا تەز شيراتتى. قالاۋى تابىلعان قادىرلەستەردىڭ وسى ءتورت-بەسى عانا وتكىزىپ وتىرعان قالتقىسىز شۇڭكىلى - ۇلى تويداي ۇلان اسىر سەزىلدى ماعان. بارلىق شىراي اشىلىپ، بارلىق اق كوڭىل اقتارىلىپ جاتتى. نۇراسىلدىڭ باسەڭ بولسا دا اسەم ايتىلىپ وتىرعان ولەڭى توقتاي قالعان ءبىر كىدىرىستە قۇرىشبەك ادىلبەككە ءبىر سۇراۋدى اشىق قويىپ قالدى.
- شىراعىم، "كەتەر اياعىڭ، كەتپەن تاياعىڭ" عوي، ءبىر جايدى ۇقتىرا كەتشى ماعان!.. وسى سەندەردى قارا ماشينەگە قالاي تىقپالاپ جاتىر؟ وسى كەتكەندەر نە جازىعىمەن كەتىپ جاتىر؟
- اعا، وسى سۇراۋدى مەن دە اركىمگە كويىپ ەدىم، - دەپ كۇلىمسىرەدى ادىلبەك جۇقالاڭ قىزعىلت ءجۇزى توق قىزىلعا اينالا قالدى. ءبىر جاعىنان ەركىن جىعىلا قويماعان كايراتتى قارا شاشىن ۇزىن سالالى ساۋساعىمەن تاراي قاسىپ، شودىرلاۋ بىتكەن كەڭ ماندايىن ۋقالاپ-ۋقالاپ جىبەردى، - بىلسە وسى بىلەر-اق دەگەن نەلەر مىقتىلاردان دا سۇراپ كورىپ ەدىم. ولار ءتىپتى سول قارا ماشيناعا وزدەرىنىڭ دە تۇسەرىن بىلمەي ءجۇرىپ، زىرىلداي جونەلگەنىن ءبىر-اق ءبىلدى.
- ولاردىڭ دۋباڭعا قارسى ۇيىمداستىرعان توبىن، ءيا، قارسى ءسوزىن ەستىگەن جەرىڭ بار ما؟
- جوق، مەن ولاردىڭ بىرسىپىراسىمەن الىس-بەرىس، بارىس-كەلىس جاساپ، كوپ ارالاستىم. ءبىلىم ىزدەۋ تالابىم، كىتاپ قۇمارلىعىم بار ەدى. سول جونىنەن مەن ولاردىڭ ىشىنە ەنىپ، سىرتىنان شىعاتىنمىن. ۇكىمەتكە ەشقانداي قايشى ءىسىن كولدەنەڭ ءسوزىن ەستىمەپپىن!
بۇل ءسوزدى دومبىرا شەگىن باسا قويىپ تىڭداعان نۇراسىل شيراق ءبىر "كەڭەس" كۇيىنىڭ تولقىندى ىرعاعىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، دومبىراسىن جۇككە سۇيەي سالدى. قۋشىكەش كوزىن سىعىرايتا كۇلىمسىرەگەندە، اق سۇرى ءجۇزى تۇگەل كۇلىمسىرەپ كەلتەلەۋ جۋان مۇرنى تاڭىرايا قارادى سويلەۋشىلەرگە.
- ەرى جولاۋشى كەتكەندە سىرتقى نەسىبەدەن ەكى قابات بولىپ قالعان ءبىر كەلىنشەك، كۇيەۋى قايتىپ كەلىپ تەرگەۋگە العاندا: "وسىعان اپا دا تاڭ، مەن دە اڭ-تاڭ!" دەپ قۇتىلعان ەكەن دەيدى. "ادالدىعىمدى اپام دا بىلەدى" دەپ اقتالعانى عوي. ادىلبەك شىراعىم، سەن دە سونىڭ ءادىسىن قولدانىپ وتىرعان جوقپىسىن! اقتىعىڭدى كەتكەن اعالارىڭنان قالاي سۇرايمىز ەندى! - دەگەندە ءۇي ءىشى دۋ كۇلدى.
- جوق، اعا، شىڭ سىسايعا ءبىزدىڭ قارسى ءىسىمىز بولعان جاعدايدا دا، ول سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا ماسقارالى ءىس بولماس ەدى، قايتا حالىق الدىندا ءجۇزىمىز جارىق بولار ەدى. ەندى كەتكەلى وتىرعاندا سىزدەردەن جاسىرىپ قايتپەكپىن، انىعىندا سول كەتكەن اعالار دا اڭ-تاڭ، مەن دە اڭ-تاڭ، ناقاق كەتىپ جاتىر.
- ولاي بولسا، مۇنى نەلىكتەن دەپ ويلايسىڭ! - دەپ كۇرىشبەك تاعى دا قۋارلاي ءتۇستى. ادىلبەك ويلانىپ، سوزا كۇرسىنىپ الدى، ونىڭ الدىڭعى سوزىنە كاراعاندا وراز ساقاۋ ماعان تاعى دا "كۇيسەگەنىڭدى..." دەپ تىلدەگەندەي، ونىڭ پىكىرى تولىعىمەن قۋاتتالعانداي، شىڭدۋباننىڭ "قانىشەرلىگى" مۇلدە تالاسسىز شىندىققا اينالعانداي بولىپ ەدى. مەن ءالى دە تال قارماعانداي تاعاتسىز ۇمتىلا تىندادىم.
- بىزدە "ۇرىنىڭ ارتى قۋىس" دەيتىن ماقال بار عوي، - دەدى ادىلبەك، - ورىس حالقىندا وسى ماندەس ءبىر ماتەل بار ەكەن: "مىسىق كىمنىڭ ەتىن جەگەنىن ءوزى بىلەدى" دەيدى. مەن بۇل "قىراندىقتى" ۇرىلاردا بولاتىن وسىنداي اسىرە سەزىمتالدىق قاسىرەتتەن بولار دەپ ويلايمىن! مۇنىڭ ۇرلىعىن بەتىنە كىم باسىپتى؟ ۇرلىعىن جاسىرۋ ءۇشىن ىستەپ جاتقانى وسى بولسا، بۇل قاراقشىلىعىن قالاي جاسىرماق؟! ەشكىم بەتىنە باسپاسا دا، كورەتىن كوزى بارلاردان، كوممۋنيزمشىلدەردەن قورقادى. "قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتايدى" قازىر تۇپ-تۋرا حالىقتىڭ كوزىنە جۇدىرىقتاپ جاتىر. قاراشىقتى اعىزىپ، قاراقشىلىعىن جاسىرماق. ءسويتىپ، تاپجىلدىرماي باسىپ جاتپاق بولار. ەكىنشى جاقتان، التاي كوتەرىلىسى شىڭ سىسايدىڭ كوزىن كوردەي قاراڭعى كۇمانعا تولتىردى...
وسىمەن ءسوز دوعارىلا قالدى، جۋان ءبىر مىرزا توسىننان كىرىپ كەلدى دە، قۇرىشبەكتىڭ سۇراۋى ءۇزىلىپ قالعانداي بولدى.
ماسەلە شىڭدۋباننىڭ كۇمانىنەن بولىپ جاتقان ەكەن دەپ قانا ءتۇسىندىم دە، وراز ساقاۋعا ايتقان ءوز پىكىرىمدە دە شىندىق بار ەكەن" دەگەنگە قايتا ورالىپ، سونى پىسىقتاي ءتۇستىم. "كۇماننان يمان قاشپاي ما، كۇمانمەن ۇستاعان ادامدارىن تەكسەرىپ كورەر دە قويا بەرەر. مۇندايدى اتاقتى قانىشەر قاتارىنا قوسۋعا بولماس..."
مەنىڭ بەيبىت ويىم شورت ءۇزىلدى، قىدىرىپ كەلگەن مىرزا قىزۋ ەكەن، قىڭىراتقي جونەلدى نۇراسىلعا. نۇراسىل ونى ءوزىنىڭ جوعارعى جاعىنا وتىرعىزىپ، وسى ۇيگە "قوناققا" كەلىپ وتىرعاندىقتارىن ءبىلدىرىپ ەدى. مىرزا الدىنا قويىلعان اراقتى قاعىپ قۇلاتا سالدى.
- مەنى كىشكەنە بالاشا كامپيتپەن الداماقسىڭ عوي! - دەپ ورنىنان اتىپ تۇردى. قارا سۇرى ءجۇزى قانىن ىشىنە تارتىپ، قيىقشا كوزى قانتالاپ، ناقتىلى قاندى كوزدىڭ ءوزى كورىندى. جۋان دەنەسى قالش-قالش ەتە ءتۇستى. - بالامىن با، اكەمىن بە، كورسەتەيىن مەن ساعان!..
ودان دا قارا سۇرلاۋ، ۇزىن بويلى قۇرىشبەك تە اتىپ تۇرىپ ۇستاي الدى:
- وي، كاكە، تاسىعانىڭ با، باسىنعانىڭ با مىناۋىڭ! شاقىرعاننان باسقا جازىعى جوق، ءۇي ءىشىنىڭ شىرقىن بۇزباي بەرى شىقشى ءوزىڭ، اڭگىمەلەسەيىك! - دەپ بوساعا جولىمەن دەدەكتەتىپ الا جونەلدى.
- بار ساۋدانى ءبىتىستىرىپ جۇرگەن سەنسىڭ، نۇراسىل، ءسوزىم سەندە! -دەپ قايىرىلعاندا:
- ءسوزىڭ مەندە بولسا شىقتىم مەن دە!- دەپ كۇيگەن نۇراسىل ەرە شىقتى. بايكەن ەكەۋمىز دە شىعىپ، ارتتارىنان قاراپ تۇردىق. - ال، كاكە، مەندە نە ءسوزىڭ بار، ەندى ايتشى!
- ايتارىمدى ايتىپ بولعانمىن، قولىمدى تالاي
قۋسىرعانمىن سەنىڭ الدىڭدا! "جاقسىنىڭ التىن باسى ەڭكەيسە، جاماننىڭ بوقتى ك...ءى تەڭكەيەدى" دەپ بۇگىن قۇيرىعىڭدى قالاي قيسايتىپ وتىرعانىڭدى كوردىم!.. ايىپ مەندە ەمەس، كەتىسەر كەزەڭگە جەتىپپىز، كەتتىم!
قاندى كوز قولىن سىلتەپ تاستاپ جۇرە بەردى، قۇرىشبەك پەن نۇراسىلدىڭ شاقىرۋىنا مويىن بۇرار ەمەس.
- مەن دە ايتىپ بولعانمىن! - دەپ نۇراسىل ارتىنان داۋىستاپ سويلەپ قالدى، - ءسوز توسپاۋىڭ - سونىڭ توسقاۋىل بولارىن بىلگەندىگىڭ. كەتسەڭ دە سول جاۋابىمدى قايتالاپ ويلاي كەت، ايتىپ قويعان سوڭعىلىققا جاقسى!
ءۇي ءىشى ۇدىرەيىسىپ قالىپتى. بۇل مىرزا - دامەشتىڭ قىر سوڭىنان قالماي جۇرگەن قىرعيلاردىڭ بىرەۋى ەكەن. قۇرىشبەك پەن نۇراسىل قايتىپ كىرىسىمەن ونىڭ ەندى شاتاق شىعارۋ ءۇشىن قول جيعالى كەتكەنىن ايتىستى دا تەزدەتىپ داستارقان جايىستى.
- "قاشپاق بولساڭ زىمىرا" دەپ نۇراسىل كۇلىپ اپ كۇرسىندى، - اتتانۋشىلاردى تەز اتتاندىرايىق، قالعاندارىمىزعا نە قىلماق!
ءبىز قايتىپ ۇيگە كىرگەنشە قانيپا مەن مەنىڭ اكە-شەشەم دە وسى سوزگە كەلىسكەن ەكەن. باتاعا سويىلعان قويدىڭ ەتى الدىعا شيكىلى-ءپىسىلى كەلدى دە، كەلتە عانا "قوساعىڭمەن قوسا اعار" دەگەن باتا بەرىلدى.
قۇيرىق-باۋىر اساتاتىن قۇدالىق توي دا، "قورجىن تويى", نەكە قيار دا، ۇزاتىلۋ تويى دا، اۋ-جار، ءان مەن جىر دا... ءبارى دە وسى باتامەن ءبىتتى. ايەلدەر مۇرنىنىڭ شىرىلىمەن، تىرس-تىرس تامشى دامەشتىڭ شيق-شيق وكسىك ۇنىمەن باسقا دىبىس شىعارماي دالاعا شىقتىق. ادىلبەكتىڭ ناعاشىسى اۋلانىڭ ءبىر ءبۇيىر قالتارىسىنا پراشكاسىن جەگىپ دايىنداپ قويعان ەكەن. شەشەمنىڭ قۇشاعىنان وكسي شىققان دامەش مەنى باۋىرىنا كاتتى باسىپ، ەڭىرەپ جىبەردى دە، ارباعا ۇمتىلدى. كوز جاسىمدى ىرشىتىپ قالىپ، قولتىعىنان مەن دە كوتەرىستىم. ءوز شەشەسى مەن كىشى باۋىرى - بايكەن دە ارباعا شىقتى. ولار ادىلبەك پەن دامەشتى شەكاراعا جاقىنداتىپ سالىپ، شاۋەشەككە كۇداسىنىڭ ۇيىنە بارا تۇرماق.
تويا مايلانعان اربا سىقىرسىز سىرعي جونەلدى دە، ءتۇن كاراڭعىلىعىنا لەزدە ءسىڭىپ، عايىپ بولدى. "شىتىرمانعا كىرگەن تۇلكىدەي قاندىكوزدىڭ تۇياعىنان دامەش قۇتىلدى,، دەپ ەسەپتەدىم مەن. "ەندى شەكارادان امان ءوتىپ، جايىننان ادىلبەك قۇتىلسا..."
مەنىڭ كوزىمە ەندى تۇڭعيىق مۇحيتتا جىرتقىش جايىنداردان قاشقان قوس شاباق ەلەستەدى. مىنا شەكسىز قاراڭعى ءتۇن ول شىڭىراۋ مۇحيتتىڭ ءدال ءوزى ىسپەتتى. ءبىز - سونىڭ ەڭ تۇبىنە، ەسەپسىز قاتتى قىسىمعا تۇسكەن ۇساق جاندىكتەر سياقتىمىز. ءتىسى ىرسيعان قالىڭ ءمۇيىز ساۋىتتى زور جىرتقىشتار بىزگە تۇس-تۇستان اۋىزدارىن ارانداي اشىپ تۇرعانداي. سول اۋىزدار ءبىزدى تالشىق ەتۋگە ادەيىلەپ ايتپاسا دا، ءوزىمىز-اق تاپ بولا سالاتىن سياقتىمىز. ماڭايدىڭ ءبارى اۋىز بولعان سوڭ، بىرىنە تۇسپەي، قايدا بارىپ قۇتىلارسىڭ!..
- قابىكەن، ءجۇر، قايتايىق! - دەدى شەشەم، دامەشتەردىڭ ارتىنا قاراپ تۇرىپ قالعان ماعان.
- ءجۇر، تەز ءجۇر! - دەپ اكەم ارتىما ءتۇستى. ءسويتىپ، ءبىز دە قاشىپ، ءۇي جاققا جونەلىپ بەردىك.
- ەندى قۇتىراتىنداردان قۇتىلايىق! - دەپ نۇراسىل مەن قۇرىشبەكتەر دە تارتىپ وتىردى.
قۇرمەتتى "تەرگەۋشىم", ءبىزدىڭ قورىقپاعان كىسىمىز، قاشپاعان كۇنىمىز بار ما. ءسويتىپ، ىڭ-جىڭسىز ۇرلاپ جاساعان تويىمىزدى جىرسىز جىلاپ وتكىزدىك تە، بەت-بەتىمىزگە قاشتىق. ۇيگە قاشىپ كەلە جاتسام دا، قانىشەرلەردى بارماقپەن باسىپ ساناپ كەلە جاتتىم. بۇل تاراۋدا قانىشەرلەردى قارشادايىمنان ساناپ ۇيرەنگەندىگىم اشكەرەلەندى. بۇگىندى قويىپ، كەشەگى كۇندەردە قىلمىستى ساناماي، قانىشەرلەردى ساناي دا القىمنان الا تۇسەتىن اسقان سودىر قىلمىس قوي!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] سوۋ-سين تورگ - سوۆەت - چينتسيان ساۋدا بىرلەستىگى.
[2] تۋپي -قىتايشا. قاراقشى دەگەندى بىلدىرەدى.
