«ۇلى دالا قىراندارى»- اتتى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي قوزعالىستىڭ تەڭتوراعاسى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى سادىبەك تۇگەلمەن سۇحباتىمىز بۇگىنگى قوعامداعى ادامداردىڭ ساياسي بەلسەندى بولۋى قاجەت دەگەن ويدىڭ وزگەنەن ءوربىدى. اڭگىمە بارىسىندا تۇگەل مىرزا ءوزىنىڭ ساياسات سالاسىندا كورگەن-تۇيگەندەرىن ورتاعا سالادى.

-  سادىبەك اعا، قالىڭ قازاق ءسىزدى الدىمەن  ۇلتتىق سپورتتىڭ ناسيحاتشىسى، جاناشىرى، ۇلى دالا قۇندىلىقتارىن  ۇلىقتاۋشى،اتاقتى «قازانات» كىتابىنىڭ جانە  اتى اڭىزعا اينالعان  قۇلاگەر ەسكەرتكىشىنىڭ اۆتورى رەتىندە تانيدى. مەنىڭ ساۋالىم: ءسىز، كەيىنگى جىلدارى ساياسات كەڭىستىگىنە دە شىعىپ جۇرگەنىڭىزدى  كەيبىر جيىنداردان، كوگىلدىر ەكراننان كوزىمىز شالىپ قالۋدا. كوكەيىمىزدە ءسىزدىڭ ساياساتقا دەن قويۋىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى ەكەن دەگەن سۇراق بار؟ ايتىڭىزشى اعا، بۇگىنگى تاڭدا ءسىزدىڭ ەلىمىزدەگى ساياسي ماسەلەلەرگە قانداي قاتىسىڭىز بار؟

«ۇلى دالا قىراندارى»- اتتى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي قوزعالىستىڭ تەڭتوراعاسى، قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى سادىبەك تۇگەلمەن سۇحباتىمىز بۇگىنگى قوعامداعى ادامداردىڭ ساياسي بەلسەندى بولۋى قاجەت دەگەن ويدىڭ وزگەنەن ءوربىدى. اڭگىمە بارىسىندا تۇگەل مىرزا ءوزىنىڭ ساياسات سالاسىندا كورگەن-تۇيگەندەرىن ورتاعا سالادى.

-  سادىبەك اعا، قالىڭ قازاق ءسىزدى الدىمەن  ۇلتتىق سپورتتىڭ ناسيحاتشىسى، جاناشىرى، ۇلى دالا قۇندىلىقتارىن  ۇلىقتاۋشى،اتاقتى «قازانات» كىتابىنىڭ جانە  اتى اڭىزعا اينالعان  قۇلاگەر ەسكەرتكىشىنىڭ اۆتورى رەتىندە تانيدى. مەنىڭ ساۋالىم: ءسىز، كەيىنگى جىلدارى ساياسات كەڭىستىگىنە دە شىعىپ جۇرگەنىڭىزدى  كەيبىر جيىنداردان، كوگىلدىر ەكراننان كوزىمىز شالىپ قالۋدا. كوكەيىمىزدە ءسىزدىڭ ساياساتقا دەن قويۋىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى ەكەن دەگەن سۇراق بار؟ ايتىڭىزشى اعا، بۇگىنگى تاڭدا ءسىزدىڭ ەلىمىزدەگى ساياسي ماسەلەلەرگە قانداي قاتىسىڭىز بار؟

-  تىكەلەي قاتىسىم بار. ءومىردىڭ ءوزى تۇنىپ تۇرعان ساياساتتان قۇرالادى. مىنا دۇنيەدە بارىنەن دە نە قىمبات دەگەن سۇراققا  :- «بارىنەن دە، ادامدارعا اللاتاعالا سىيلاعان جارىق دۇنيە مەن جەكە ءومىرى  وتە قىمبات. ال ، جەكە ومىرىڭدەگى  قىمباتتىلارى-   ادامداردىڭ اراسىنداعى سىيلاستىق پەن ساياسات»- دەر ەدىم. بۇل جەردە ايتايىن دەگەنىم، ساياساتقا ءاربىر ادامنىڭ قاتىسى بار. « ساياساتپەن اينالىسپاساڭ ، ساياسات سەنىمەن اينالىسادى»- دەگەن قاعيدا وسىدان شىققان.قوعامداعى ورىن الىپ وتىرعان ادىلەتسىزدىك، جاپپاي جايلاپ العان جەمقورلىق،  ارتۇرلى بيلىك تارماعىنداعى شەنەۋنىكتەردىڭ قاراپايىم  حالىقا  مەنسىنبەۋ قاراۋى، قورلاۋى، تاپا -تال تۇستە  وق اتۋى كوپ  ادامداردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگىنىڭ جوقتىعىنان دەپ بىلەمىن. ەلدىڭ ساياسي بەلسەندىلگى ارتسا،قورقاۋلار ارتتارىن قىساتىن ەدى. ال، مەن بولسام ساياساتكەردىڭ ءدال ءوزىمىن.

-  ساياساتكەرلىگىڭىزدى نەمەن دالەلدەيسىز؟

-  1990 جىلى الماتى ساياساتتانۋ جانە باسقارۋ ينستيتۋتىن ءتامامداپ، كاسىبي  ساياساتتانۋشى جانە سوتسيولوگ ماماندىعىنا يە بولدىم. 1994 جىلدىڭ 7-ءشى  ناۋرىزى كۇنى وتكىزىلگەن قر جوعارى كەڭەسىنىڭ 13 شاقىرىلىمىنىڭ سايۋلاۋىنا ءوزىمدى ءوزىم ۇسىنىپ، دوداعا ءتۇستىم، سايلاۋعا بەلسەنە قاتىستىم، ۇلكەن  ساياسي تاجىريبە جينادىم. ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستان پارلامەنتاريزمى تاريحىندا  دەموكراتيالىق  تالاپتاردى بارىنشا مول ساقتاعان وسى سايلاۋ بولدى.

- ءسىز سايلاۋعا قاي ايماقتان،قاي وكرۋگدەن ءتۇستىڭىز. وعان نەشە ادام قاتىستى؟

- بۇل سايلاۋعا مەن شىعىس قازاقستان وبلىسى ۇلان، تاۆريا جانە سامار اۋداندارىن بىرىكتتىرگەن وكرۋگتەن ءتۇستىم. وعان وبىلىسىمىزدىڭ ءۇش  ازاماتى:  مەن، مامىرباەۆ راقىمبەك جانە امانجول ءجۇنىسوۆ قاتىستىق. ايتا كەتۋ كەرەك ، سايلاۋشىلارمەن كەزدەسۋ، ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارى  شىنايى باسەكەلەستىك جاعدايدا ، تارتىستى ءارى قىزىقتى ءوتتى. وعان نەگىزىنەن مەن سەبەپكەر بولدىم. وبلىس باسشىلىعى ۇكىلەپ ر. مامىرباەۆتى شىعاردى. ول كەزدە راكەڭ وبلىستىق سوتتىڭ توراعاسى، بيىك لاۋازىمدى قىزمەتتىڭ يەسى. مەنىڭ بۇل دوداعا ءتۇسۋىم، ءبارىن الدىن-الا بولجاپ، ەكشەپ-تەكشەپ وتىراتىندار ءۇشىن كۇتپەگەن جاڭالىق ەدى. ولاردىڭ ەسەپتەر ءى  بويىنشا  اتالمىش وكرۋگتەن ءبىر-اق كىسى سايلاۋعا تۇسەدى، سول ادام جەڭىسكە جەتەدى.سايلاۋ ناۋقانىنا بىردەن قىزۋ كىرىستىم. ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىنا  بارىنشا كوڭىل ءبولدىم. سايلاۋشىلارمەن ءار كەزدەسۋىم اسەرلى وتەتىن بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە مەنى قولداۋشىلاردىڭ سانى  كۇن سايىن  كوبەيدى. مۇنداي جاعدايدى كۇتپەگەن  ءبىزدىڭ وبلىستاعى شەنەۋنىكتەر كادىمگىدەي ابىرجىپ-ساسىپ قالدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ ولار ويلانىپ-تولعانىپ تاعى ءبىر ادامدى   رەزەرۆ تۇرعىسىندا قوسۋدى شەشەدى. ول  -- سامار اۋداندىق اۋرۋحانانىڭ باس دارىگەرى ا. ءجۇنىسوۆ ەدى. ادىلدىك ءۇشىن  ايتۋىم كەرەك، راقىمبەك مامىرباەۆ  سايلاۋ الدىنداعى دايىندىق بارىسىندا ورەلى ازاماتتىق تانىتتى، اكىمشىلىك رەسۋرستاردى قولدانبادى. ەكەۋمىز ءۇش اۋداندى بىرگە ارالادىق، حالىقپەن كەزدەسۋلەردە بىرگە بولدىق. سايلاۋشىلارمەن بولعان ونداعان جۇزدەسۋ ساتتەرىندە بىرىمىزگە-ءبىرىمىز قۇرمەتپەن قاراپ، قولداۋ كورسەتىپ وتىردىق. ەكى ادام تەڭ بولعان جاعدايدا،ءۇشىنشىنىڭ وتەتىن زاڭدىلىعى  نەگىزىندە ءبىزدىڭ وكرۋگتەن امانجول ءجۇنىسوۆ دەپۋتاتتىق مانداتقا يە بولدى.  وكىنىشكە وراي،  ءوزىڭىز بىلەسىز، جوعارى كەڭەستىڭ   عۇمىرى  ۇزاققا  بارمادى،ءبىر جىلعا جەتپەي تاراتىلدى. بۇل  جەردە ايتايىن دەپ وتىرعانىم،  سايلاۋ دوداسىنا قاتىسۋدا مەنىڭ جەكە ەسەبىم  بار ەدى. ول ساياساتتانۋشى رەتىندە ءوزىمدى سىناپ، تەكسەرۋ بولاتىن. سول سىننان مەن ساياساتكەر رەتىندە سۇرىنبەي ءوتتىم دەپ ايتا الامىن. كوپ تاجىريبە جينادىم، ساياسات  سالاسىندادا قابىلەت،قارىمىمنىڭ  بارلىعىنا كوز جەتكىزدىم. بۇل ءبىرىنشى،دالەلىم.

ەكىنشى دالەلىم، 2000-2001 جىلدارى جاڭا ەلوردامىز-استانا قالاسىندا « مەنىڭ قازاقستانىم»-اتتى حالىقتىق-پاتريوتتىق قوزعالىس بولدى. مەن سونىڭ بۇكىل جۇمىستارىنا بەلسەنە ارالاستىم، اتسالىستىم. قوزعالىستىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولدىم.

ءۇشىنشى دالەلىم، استانا قالاسىنىڭ تۇڭعىش ءباسپاسوز حاتشىسى بولىپ، قايناعان قازاننىڭ ىشىندە، ساياسي ەپيتسەنتردىڭ  ناق ورتاسىندا ءجۇرۋىم دەپ ايتا الامىن. استانا قالاسىنىڭ  حالىقارالىق ءباسپاسوز ورتالىعىن قۇرۋ ارقىلى ەلىمىزدىڭ جانە شەتەلدىك ساياسي قۇرىلىمدارمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەدىم.

ءتورتىنشى دالەلىم، اتادان -بالاعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان ۇلى دالا ويىندارىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، الدىمەن  ۇلتتىق   ات سپورتى تۇرلەرىنىڭ  فەدەراتسياسىن،  كەيىن  قۇرامىندا 25 رەسپۋبليكالىق فەدەراتسيالارى بار قاۋىمداستىقتى قۇرۋعا ۇيىتقى بولۋىم. قازىر قاۋىمداستىقتىڭ قۇرامىندا 1- ميلليوننان استام مۇشە بار. ول سانى جاعىنان رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ ۇلكەن سپورتتىق بىرلەستىك بولىپ تابىلادى.

بەسىنشىدەن، 2005 جىلدان باستاپ، قۇرامىندا 72-مىڭ مۇشەسى بار ، «جەرۇيىق» ەكولوگيالىق پارتياسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى رەتىندە دە قوعامدىق-ساياسي جۇمىستاردىڭ ورتاسىندامىن.

التىنشىدان، ۇلتىمىزدىڭ ءور ازاماتى مارات اسكەنۇلى نابيەۆ ەكەۋمىزدىڭ حالىقتىڭ قولداۋىمەن «ۇلى دالا قىراندارى»-اتتى رەسپۋبليكالىق قوعامدىق-ساياسي قوزعالىستى قۇرىپ، رەسمي  مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتكىزۋىمىز.

-  ءسىزدىڭ «اعا، ساياساتقا قاتىسىڭىز بار ەكەنىن نەمەن دالەلدەيسىز؟»-دەگەن  تۋرا سۇراعىڭىزعا مەنەن بارىنشا تولىق جاۋاپ الدىڭىز عوي دەپ ويلايمىن. وسى ءتىزىپ وتكەن دالەلدەرىم جەتكىلىكتى مە؟

- جەتكىلىكتى بولعاندا قانداي. مەنىڭ نەگىزگى ساۋالىم، جاڭاعى ءسىز ايتقان قىراندار قوزعالىسىنا بايلانىستى  بولايىن دەپ تۇر. قوزعالىس قۇرۋ يدەياسى قايدان شىقتى؟  اتىن نەگە «ۇلى دالا قىراندارى» دەپ قويدىڭىزدار؟ ۇيىمنىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى  تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟

- جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، 2000-2001 جىلدارى « مەنىڭ قازاقستانىم»-اتتى  ساياسي-قوعامدىق قوزعالىس بولدى. مارات نابيەۆ دوسىمىز ەكەۋمىز  سونىڭ بارلىق جۇمىستارىنا باسىنان اياق قاتىستىق. ماكەڭ قوزعالىستىڭ استانا قالالىق فيليالىن باسقاردى. مەن ونىڭ ورتالىق شتابىندا بولدىم. 2001 جىلدىڭ كۇزىندە  بەلگىسىز سەبەپتەرمەن ۇيىمنىڭ جۇمىسى توقتاتىلدى. سول كەزدە  ءبىز بولاشاقتا ءبارىبىر ءبىر  ساياسي جۇمىستاردى جالعاستىرىپ، بىرلەستىك اشامىز  دەپ شەشكەن بولاتىنبىز. سونىڭ رەتى  تۋرا 10 جىلدان كەيىن، 2011 جىلى كەلدى . قوزعالىستىڭ اتاۋى تۋرالى سۇراق قويدىڭ عوي ، سوعان جاۋاپ بەرە كەتەيىن.ءبىز، ون جىل بۇرىن « ۇلى دالانى» تاڭداعان بولاتىنبىز. ويتكەنى ۇلى دالا ۇلتىمىزدىڭ  ۇيالى  مەكەنى، اتا-بابالارىمىز  قانىن توككەن قاسيەتتى  جەرى ەمەس پە؟  ونىڭ ۇستىنە مەن  مىنا ءجايتتى اتاپ ايتا كەتكەندى ءجون كورىپ تۇرمىن.  مەنىڭ سوڭعى 20-30 جىلداعى قوعامدىق جۇمىستارىم ۇلى دالاعا تىكەلەي قاتىستى. وسى كۇنگە دەيىن ۇلى دالا ويىندارى، ۇلى دالا باتىرلارى، ۇلى دالا تۇلپارلارى ماسەلەلەرىمەن تىكەلەي شۇعىلدانىپ ،زەرتتەپ كەلە جاتقانىمدى  كوزىقاراقتى اعايىندار جاقسى بىلەدى  دەپ ويلايمىن. بۇل تۋرالى مەنىڭ ءار جىلدارى جازعاندارىممەن راديو-تەلەديداردا  ايتقاندارىم  ارحيۆتەردە ساقتالعان. بىزگە، بىلتىر قوزعالىستى تىركەۋدەن وتكىزەردە «ۇلى دالاعا» بايلانىستى كوپتەگەن  مەكەمە، ۇيىمداردىڭ اتى بارىن ، سول سەبەپتى  ۇلى دالاعا ءبىر ءسوز قوسىڭىزدار دەگەن ۇسىنىس ءتۇستى. سوندا مارات نابيەۆ « جاپالاق جەمىن استىنا باسىپ، تىعىپ جەيدى، قىران جەمىن اينالىسىنا شاشىپ جەيدى»-دەيدى عوي،» ۇلى دالاعا»  قىراندار ءسوزىن قوسايىق دەگەن ۇسىنىس ايتتى. سونىمەن، ءبىز قۇرعان قوزعالىس «ۇلى دالا قىراندارى»-دەپ اتالادى.

- مەملەكەتتىك تىركەۋدەن وتە الدىڭىزدار ما؟

- ارينە، وتتىك. بۇل قوزعالىستى قۇرۋدا ءبىز بارلىق زاڭ تالاپتارىن مۇلتىكسىز ورىنداپ كەلەمىز. الدىمەن، 2011 جىلدىڭ  12-ءشى قازانىندا قوزعالىستىڭ تۇڭعىش قۇرىلتاي-سەزىن وتكىزدىك. وعان بارلىق وبلىستاردان، الماتى، استانا قالالارىنان  200 دەلەگات قاتىستى. سودان كەيىن ادىلەت مينيسترلىگى ءبىز تاپسىرعان بارلىق قۇجاتتاردى مۇقيات تەكسەرىپ، زەرتتەپ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا وراي رەسمي تىركەۋدەن وتكىزىپ، جۇمىس ىستەۋگە رۇقسات ەتىلگەن كۋالىك قۇجاتتى بەردى. ەندى بىزگە جول اشىق.

- «ۇلى دالا قىراندارىنىڭ» العا قويعان ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى تۋرالى قىسقاشا، تۇجىرىمداپ ايتىپ وتسەڭىز دۇرىس بولار ەدى.

- سول 2011 جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ 12 كۇنىندە وتكىزىلگەن  تۇڭعىش قۇرىلتاي-سەزىمىزدە دەلەگاتتار قىزۋ تالقىلاۋدان سوڭ « ءبىز قايدا بارامىز؟؟»-اتتى رەسپۋبليكالىق قوزعالىستىڭ باعدارلاماسىن قابىلدادى. اتى بادىرايىپ ايتىپ تۇرعانداي، مەن سىزگە قارسى سۇراق قويايىن، شىنىندا وسى ءبىز « قايدا بارا جاتىرمىز؟». جاۋاپ بەرە الاسىز با؟

- جوق، اعا، جاۋاپ بەرە المايمىن.

- بۇل سۇراققا جالعىز سەن عانا ەمەسسىڭ جاۋاپ بەرە المايتىن. بۇل كۇرمەۋى كوپ كۇردەلى ماسەلە. ءسىز بەن ءبىز، قازىر  كاپيتاليستىك فورماتسيا قۇرىلىمىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ءار كەزەڭنىڭ بۇلجىتپاي  ورىندايتىن شارتتارى مەن قاعيدالارى بار. ولاردى ورىنداماساڭ، كاپيتاليزم جىرتقىش اڭعا ۇقساپ،الدىنا كەلگەندى ،تارپا باس سالادى، جۇلىپ-جەيدى، جۇتىپ قويادى. مىنە، سونى بولدىرماۋ ءۇشىن، الدىمەن كاپيتاليزم كەزىندە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى، تالاپتاردى قاتاڭ ساقتاۋ قاجەت. ءبىزدىڭ قوزعالىس  ەلىمىزدەگى  سايلاۋ زاڭنامالارى مەن تەتىكتەرىنە تۇبەگەيلى  وزگەرىس ەنگىزىپ، ونى ودان ءارى جەتىلدىرۋدى قولدايدى جانە سول باعىتتا تەگەۋرىندى جۇمىس ىستەيدى. بىزگە قاجەتتىسى، بيلىكتىڭ بارلىق دەڭگەيلەرىندە ءادىل ءارى ەركىن سايلاۋ وتكىزۋ. اۋىل اكىمىن، اۋدان اكىمىن، وبلىس اكىمىن حالىق سايلاۋ كەرەك. سايلاۋ  مەرزىمى  ءۇش جىل. قر پرەزيدەنتىنىڭ سايلاۋ مەرزىمى  ءتورت جىلدان اسپاۋ. قاجەت. بىزدە دە;  دەموكراتيالىق ىرگەلى ەلدەردەگىدەي ،ءبىر ادام  ەكى رەت  عانا پرەزيدەنت سايلانۋىنا ءتۇسۋ كەرەك. كەلەسى ۇلكەن ماسەلە، بۇكىل سوتتار قۇرامى دا تەك سايلانۋ ارقىلى بەكىتۋلەرى ءتيىستى. حالىق ايتسا قالت ايتپايدى. سوندا عانا، «تۋرا بيدە تۋعان جوق»- دەگەندەي ءادىل شەشىم شىعاراتىن ازاماتتار سوت قىزمەتىن اتقاراتىن بولادى.  سونىمەن قاتار كوپ پارتيالىققا جول اشىپ، بۇقارالىق اقپارات  قۇرالدارىنىڭ تاۋەلسىز بولۋىنا قول جەتكىزۋىمىز كەرەك. ول بۇگىنگى ءومىر تالابى. تۋراسىن ايتقاندا، اتا زاڭدى قايتا قاراپ، قاتەسىن تۇزەپ، كەم كەتىنىن كۇزەپ ءبارىن ەڭ الدىمەن تۋعان وتانىمىزدىڭ ودان ءارى ءوسىپ-وركەندەۋىنە  باعىتتاپ، لايىقتاۋىمىز قاجەت.

كەلەسى ماڭىزدى ماسەلە جەمقورلىقتى جويۋ، ونىمەن اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزۋ. كەيبىرەۋلەر كوكيدى:- « ەشقاشان، ەشۋاقىتتا كوررۋپتسيادان قۇتىلا المايمىز»- دەپ. بۇل  وتە زياندى  جانە مۇلدەم وتىرىك تۇسىنىك. راسىندا ، قازىرگى كەزەڭدە جەمقورلىق حالقىمىزدىڭ جەلكەسىنە تالتايىپ ءمىنىپ الىپ، تىنىسىن كۇن سايىن تارىلتىپ وتىر. بەينە ءبىر « جەتى باستى ايداھار ىسپەتتى. جەرىمىزدىڭ استى ، ۇستىنەن شىققان  بايلىقتارىمىزدى قىلعىتا جۇتىپ، قازىنامىزدى تاۋىسىپ بارادى». يا، وسىنداي جاعداي ، ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامدا ورىن الىپ وتىر. ودان شىعاتىن جول بىرەۋ، ول جەمقورلارمەن  بارلىق تاسىلدەردى قولدانىپ كۇرەس جۇرگىزۋ، ولاردى قاتاڭ جازاعا تارتۋ قاجەت. سوت پراكتيكاسىنا قايتادان ءولىم جازاسىن ەنگىزۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. سوندا، ابدەن داندايسىعان، شەتتەن شىققان جەمقورلاردى ءولىم جازاسىنا كەسۋگە بولار ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قوعامنىڭ دامۋىنا پايداسىن تيگىزەتىن ىرگەلى سوت رەفورماسىن قابىلداۋ قاجەت. مىنا زامان ، مىنا  اتادان قالعان مىڭعىرعان بايلىق  تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتپەي ، وسى ەل مەن جەردىڭ يەسى، تىرەگى بولىپ تۇرعان، وسى ەلدىڭ بۇكىل تاعدىرىنا جاۋاپتى قازاق حالقىنا جايلى بولۋى كەرەك. ات توبەلىندەي، حالقىن جاتسىنعان، ءوزىمشىل ولەرمەن توپ تويىپ سەكىرىپ،  قاراپايىم قالىڭ قازاعىم توڭىپ سەكىرگەننەن تەك ۇلت مۇددەسى وزەك ورتەر ۇتىلىستا.

ءبىزدىڭ قازاق قوعامىنا وڭدى وزگەرىستەر، سىلكىنىس قاجەت. ءبىزدىڭ وزگەرىستى تومەننەن-قالىڭ الەۋمەتتەن، الدىمەن، اۋىلداعى قاراپايىم حالىق ورتاسىنان باستاعانىمىز ءجون. بۇل جەردە باسا ايتارىمىز اۋىل تاعدىرى دا قوزعالىستىڭ نازارىنان  تىس قالمايدى.  رەسپۋبليكا حالقىنىڭ  46,7 پايىز اۋىل،سەلولاردا ءومىر سۇرەدى. كوبىنىڭ تىرشىلىگى- تىرشىلىك ەمەس،وگىز ولمەس ، اربا سىنباس جاعدايدا. ولاردىڭ ءبارىن، بيلىكتەگىلەر «ساموزانياتىي» جاساپ تاستاعان عوي. بۇل مۇلدەم قاتە شەشىم. «ءوز قوتىرىڭدى ءوزىڭ قاسى»-دەگەن قوي.

ودان شىعۋ جولى بار ما؟ بار. ول بارلىق اۋىلداردا ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اۋىل ءوندىرىسىىن قۇرۋ. اۋىل ادامدارىن ەڭبەكپەن قامتاماسىز ەتۋ.

ايعايلاپ ايتاتىن، شۇعىل شارا ەنگىزىپ اتقارار  ماسەلەلەر وتە كوپ. ءبىزدىڭ قوزعالىس  حالىق كادەسىنە جارايتىن باسقادا جۇمىستارمەن  بەلسەنە اينالىسادى.قىسقارتىپ  ايتسام ، ولار مىنالار:ا) ۇلتتىق رۋحانياتتى كوتەرۋ، ب) قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن جوعارلاتۋ، ع) ۇلتتىق نامىسقا كوڭىل ءبولۋ، د) جاستارىمىزدى ەرلىككە، باتىلدىققا، باتىرلىققا، وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەۋ، ج) شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ،  جۇمىسسىزدىقتى جويۋ، ز) يدەولوگياعا كوڭىل ءبولۋ، ار-وجداندى جوعارى ۇستاۋ، ي)  ءبىلىم مەن عىلىمعا كوڭىل ءبولۋ، ك) ەل بىرلىگىن اسقاقتاتۋ، م) ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋ، كادر ساياساتىن رەفورمادان وتكىزۋ، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ، دەموگرافيا مەن ميگراتسيانى قاتتى باقىلاۋعا الۋ جانە تاعى باسقا ۇلتقا قاجەتتى سۇراقتار.

-  وسى قوعامدىق-ساياسي قوزعالىستىڭ  سىزبەن بىرگە تەڭتوراعاسى  مارات اسكەنۇلى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟

-  دۇرىس ساۋال.  مەنىڭ دوسىم مارات نابيەۆ بالا  جاسىنان ءورشىل مىنەزدى، ۇلتىن شەكسىز قۇرمەتتەيتىن، ەلگە ەرەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلە  جاتقان،حالقىمىزدىڭ اسىلدارىنىڭ ءبىرى دە بىرەۋى.  اقيقاتىن ايتسام، -« جەردىڭ يەسى  ءبىزبىز، سوندىقتان تۋعان جەرگە الدىمەن ءوزىمىز يەلىك ەتەمىز. سەندەر ادال جۇمىس ىستەمەي، قازاقتى الداپ وتىرسىڭدار»- دەپ، شەتەل الپاۋىتتارىنا ۇلت ازاماتتارىنىڭ  ىشىنەن سۋىرىلىپ، العا شىعىپ  قارسىلىق  كورسەتكەن وسى مارات باۋىرىمىز قانا. ول ۇلتتىق ونەردىڭ، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ شىنايى جاناشىرى ءارى اتىمتاي جومارت مەتسەناتى. مارات كەڭەس وداعى تۇسىندا بالۋان شولاققا ەسكەرتكىش تۇرعىزدى. ۇلى پالۋانىمىز  قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ اۋىلىنىڭ وركەندەۋىنە بەلسەنە اتسالىستى. دارمەن سادۋاقاسوۆتى الەمدىك شاحمات ارەناسىنا شىعارعان وسى مارات اعاڭ. 1979 جىلى  ەرەيمەنتاۋدا نەمىس اۆتونومياسى قۇرىلادى دەگەندە قازاق جاستارىن باستاپ، قارسىلىق ميتينگ ۇيىمداستىرعان دا ءبىزدىڭ ماكەڭ بولاتىن.

-  كەيبىر ءباسپاسوز بەتتەرىندە، سايتتاردا سىزدەردىڭ  ۇيىمدارىڭىزدى الماتى قالاسىندا قۇرىلعان «ۇلى دالا» قوزعالىسىنىڭ  « سىڭارى» دەگەن ىسپەتتە  ماتەريالدار جاريالاندى. وعان نە دەيسىز؟

- قازاق ايتادى:-«كەڭ بولساڭ، كەم بولمايسىڭ»- دەپ. ايتقاندار ايتا بەرسىن. بۇل جەردە ءبىزدىڭ پوزيتسيامىز انىق. ونى قۇرىلتايدا جاريالاعانبىز. اتالمىش قوزعالىستى دا، ونى قۇرۋعا مۇرىندىق بولعان ازاماتتاردى قولدايمىز، قۇپتايمىز،جۇمىستارىنا ساتتىلىك تىلەيمىز.  جاڭا ۇيىم قۇرعاننان، ءبىز ۇتپاساق، ۇتىلمايتىنىمىز بەلگىلى. قازاقستاننىڭ ساياسي كەڭىستىگى جۇمىس ىستەيمىن دەگەندەرگە جەتىپ، ارتىلادى. ال، ءوز باسىم ايدوس سارىمعا ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايمىن.  ول ەلىمىزدەگى جەتەكشى پوليتولوگتاردىڭ ءبىرى.

- قاپتاپ كەتكەن ساياساتشىمىن دەپ، جۇرگەندەر تۋرالى  پىكىرىڭىز قانداي؟

- قانداي بولۋشى ەدى. مەن، ولاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ بىلشىل سوزدەرى مەن  بىلجىر-باتپاق ايتقاندارىن ۇناتپايمىن. وتكەن عاسىردا ساۋاتى از ەلگە، «ارامزا مولدالار» اقىلشى بولدى. ەل ىشىندە ولاردى «دۇمشەلەر»-دەپ ايتادى. ءبىزدىڭ رۋحانياتىمىزعا وراسان زيان تيگىزگەن سولار عوي. ال، قازىر ەشتەڭەنىڭ بايىبىنا بويلاپ بارا المايتىن، قوعامداعى وزگەرىستەرگە دۇرىس ساياسي دياگنوز قويا المايتىن «شالاجانسار، دۇمشە ساياساتتانۋشىلار» پايدا بولدى. ولاردىڭ ورەلەرى تاياز، ويلارى تاقىر. ايتاتىندارى «فالش». سوعان قاراماي گازەت، جۋرنالداردىڭ بەتتەرىنەن تۇسپەي، قوعامعا اقىل ايتادى. قوعامعا كەڭەس بەرۋ ءۇشىن سەن، الدىمەن حالىقتىڭ ىشىندە، جۇمىسشىلاردىڭ ورتاسىندا بولۋىڭ كەرەك. سولاردىڭ پروبلەمالارىمەن شۇعىلدانۋ كەرەك. ولاردىڭ كورگەنىن كورمەي، اقىل ايتۋ دەگەن بارىپ تۇرعان اقىلسىزدىق.

- اعا، سوندا ايدوس سارىمنان باسقا ءجونى ءتۇزۋ پوليتولوگتار، ياعني ساياساتتانۋشىلار جوق پا؟

- نەگە جوق. بار. مىسالى، مۇحتار تايجان. ول كەدەندىك وداققا قاتىستى ،قازاققا قاجەتتى ويلاردى باتىل ايتىپ ءجۇر. دوسىم ساتباەۆتىڭ تۇجىرىمدارى شىندىق اۋىلىنا جاقىن. ەرلان قاريننەن ءۇمىت ۇلكەن.

- ال، ناعىز  تولىققاندى ، قوعامنىڭ بۇلكىلدەگەن تامىرىن ءدوپ باساتىن، بۇلتاقتاماي بەتكە تۋرا ايتاتىن، قايتپاس-قايسار ساياساتكەرلەر دەپ، كىمدەردى  ايتار ەدىڭىز؟

- سەرىكبولسىن ءابدىلدين،  يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، مارقۇم التىنبەك سارسەنباەۆ جانە  عالىمجان جاقيانوۆ.

- قازاق نەدەن ادا بولۋى كەرەك؟

- ەكى جۇزدىلىكتەن،ساتقىندىقتان. بۇرىن قازاق تاريحىندا زيانى جوق، ءجاي قىزعانشاقتىق بولدى. كەيىن ول كورە الماۋشىلىققا، سوسىن كۇنشىلدىككە اۋىستى. قازىر  قازاقي قىزعانشاقتىق  ەڭ جامان، ەڭ قاسىرەتتى -ساتقىندىق ساتىسىنا كوتەرىلدى. مەن ايتار ەدىم، التىنبەكتى الدىمەن بىرگە وقىعان، بىرگە وسكەن، بىرگە ارالاسقان، ول ءتىرى كەزىندە، ونىڭ الدىندا قۇيرىقتارىن قىسىپ، جورعالاپ جۇرەتىن «دوستارى» ساتىپ كەتتى. مەن بىلەتىن ، ءبىر-اق ازامات بار ، التىنبەكتىڭ تۋىن جوعارى كوتەرىپ جۇرگەن. ول-سەرعازى مۇحتاربەك.

- ءسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا،  «كرەسلومانيا اۋرۋىنان ارىلماي، كوررۋپتسيادان ادا بولمايمىز»-دەگەن ەدىڭىز.

- ءيا. كرەسلومانيا ءبىزدىڭ قوعامدا اسقىنىپ تۇر. بار پالە وسىندا. «قايدا بارساڭ قورقىتتىڭ كورى»-دەگەندەي، قازىر قىزمەتتى  پاراعا ساتىپ الۋ وتە جامان، وتە قاۋىپتى ادەتكە اينالدى. وسىنى جويۋىمىز كەرەك.

- ونى قالاي جويامىز؟

- قاتاڭ جازالاۋ ارقىلى. كرەسلومانيا اۋرۋىمەن كوررۋپتسياعا شالدىققانداردى اتۋ-اسۋ قاجەت. تەك سوندا كوزىمىز اشىلادى. ونىڭ اۋىلى الىس ەمەس.

- مارات اسكەنۇلى ەكەۋلەرىڭىز از سويلەپ، دابىرلاتپاي، كوپ ونەگەلى شارالاردى ءىس جۇزىنە اسىرعان ازاماتتارسىزدار. سونىڭ ىشىندەگى قۇلاگەر ەسكەرتكىشىن سالۋلارىڭىز، ۇلت تاريحىنداعى ۇلى وقيعالاردىڭ قاتارىنا جاتادى. بۇل كەرەمەت باستامانى بۇكىل قازاق حالقى ءبىراۋىزدان قولدادى. وسى ورايدا ءبىر سۇراق قويۋدى قالاپ تۇرمىن. قۇلاگەرگە بايلانىستى جوسپارلارىڭىز قانداي؟

-  جاقسى سۇراق.  اقىلداسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى. مارات ەكەۋمىز كەڭەسىپ «ۇلى دالا قىراندارى» قوزعالىسىنىڭ اتىنان « قۇلاگەر-قازانات»-اتتى ۇلى دالا داڭقىنا ارنالعان عاجايىپ مۇراجاي جانە  «قۇلاگەر-الامان» يپپودرومىن سالۋدى قاراستىرىپ وتىرمىز.مۇراجايدىڭ جانە اتشاباردىڭ ەسكيزىن دايىنداپ قويدىق. بۇل ءبىر كۇندە بىتپەيتىن ۇلكەن جۇمىس. شۇكىر دەيمىز، ءبىزدى كارىم ءماسىموۆ باسقاراتىن ءوز ۇكىمەتىمىز قولداپ وتىر.

اڭگىمەلەسكەن،  مايگۇل سۇلتان

«اباي-اقپارات»