بىلەتىندەر فاميليا دەگەن بالەنىڭ ارتىندا جۇرەتىن «-وۆ» جالعاۋىنىڭ ورىستىڭ «چەي حولوپ؟» دەگەن سوزىنەن شىققانىن ايتادى. ياعني كەزىندە قۇلدار مەن كۇڭدەردىڭ قاي قۇليەلەنۋشىگە تيەسىلى ەكەندىگىن انىقتايتىن جالعاۋ بولعانعا ۇقسايدى. كەيىننەن بۇل جالعاۋ ورىس حالقىنىڭ فاميلياسىنا اينالىپ كەتكەن-مىس. ءبىر قىزىعى، جالعاندى جالپاعىنان باسقان ورىس پاتشالارى مەن زيالى قاۋىمى «وۆ»، «ەۆ» اتاۋلىعا ۇيىرلىك تانىتپاعان ەكەن. يۆان گروزنىي، پەتر ءى، نيكولاي ءىى، دميتري دونسكوي، الەكساندر نەۆسكي، ياروسلاۆ مۋدرىي، تاعىسىن تاعىلار. بالكىم راس تا شىعار؟

قازاق قوعامىن فاميليادان ارىلتۋ تۋرالى ماسەلەنىڭ ايتىلىپ جۇرگەنىنە عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بولدى. سوناۋ 1917 جىلى قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە الاش زيالىلارى ەڭ ماڭىزدى تاقىرىپ رەتىندە وسى ماسەلەنى كوتەردى. «قازاق اتى-ءجونىن ورىس حالقىنا ەلىكتەپ، «-وۆ، -ەۆ»، - دەپ جازۋ توقتاتىلسىن! بۇدان بىلاي قازاق ازاماتتارى ءوز اتى-جوندەرىن ۇلتتىق داستۇرمەن اباي قۇنانبايۇلى دەگەن سياقتى جازدىرسىن، ءبىز دە احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءاليحان بوكەيحانۇلى بولايىق!»، - دەپ ۇلت ساردارى، الاشوردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ارنايى قاۋلى شىعارعان ەدى.

بىلەتىندەر فاميليا دەگەن بالەنىڭ ارتىندا جۇرەتىن «-وۆ» جالعاۋىنىڭ ورىستىڭ «چەي حولوپ؟» دەگەن سوزىنەن شىققانىن ايتادى. ياعني كەزىندە قۇلدار مەن كۇڭدەردىڭ قاي قۇليەلەنۋشىگە تيەسىلى ەكەندىگىن انىقتايتىن جالعاۋ بولعانعا ۇقسايدى. كەيىننەن بۇل جالعاۋ ورىس حالقىنىڭ فاميلياسىنا اينالىپ كەتكەن-مىس. ءبىر قىزىعى، جالعاندى جالپاعىنان باسقان ورىس پاتشالارى مەن زيالى قاۋىمى «وۆ»، «ەۆ» اتاۋلىعا ۇيىرلىك تانىتپاعان ەكەن. يۆان گروزنىي، پەتر ءى، نيكولاي ءىى، دميتري دونسكوي، الەكساندر نەۆسكي، ياروسلاۆ مۋدرىي، تاعىسىن تاعىلار. بالكىم راس تا شىعار؟

قازاق قوعامىن فاميليادان ارىلتۋ تۋرالى ماسەلەنىڭ ايتىلىپ جۇرگەنىنە عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بولدى. سوناۋ 1917 جىلى قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە الاش زيالىلارى ەڭ ماڭىزدى تاقىرىپ رەتىندە وسى ماسەلەنى كوتەردى. «قازاق اتى-ءجونىن ورىس حالقىنا ەلىكتەپ، «-وۆ، -ەۆ»، - دەپ جازۋ توقتاتىلسىن! بۇدان بىلاي قازاق ازاماتتارى ءوز اتى-جوندەرىن ۇلتتىق داستۇرمەن اباي قۇنانبايۇلى دەگەن سياقتى جازدىرسىن، ءبىز دە احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءاليحان بوكەيحانۇلى بولايىق!»، - دەپ ۇلت ساردارى، الاشوردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ارنايى قاۋلى شىعارعان ەدى.

سودان بەرى 95 جىل ءوتىپتى. وزگەرگەن كوپ ەشتەڭە جوق. 1996 جىلى راحمانقۇل بەردىباەۆ، شەرحان مۇرتازا باستاعان ءبىراز قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ مادەنيەت مينيسترلىگىنە جازعان حاتىنان كەيىن  (اتاقتى 46-نىڭ حاتى) سول جىلى 2 اقپاندا «ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىن جازۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردى شەشۋ ءتارتىبى تۋرالى» جارلىق شىقتى. اتالمىش قۇجاتقا سايكەس، (جارلىقتىڭ 1-تارماعى بويىنشا) ۇلتى قازاق ازاماتتار وزدەرىنىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىنىڭ جازىلۋىن قازاق تىلىنە ءتان ەمەس اففيكستى الىپ تاستاي وتىرىپ، وزگەرتۋىنە مۇمكىندىك تۋعانداي كورىنگەن ەدى. بىراق بۇل قۇجاتتى دا شەنەۋنىكتەر جەرىنە جەتكىزە المادى. جارلىقتىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشەدى دەپ سەنىپ تاپسىرعان ادىلەت مينيسترلىگىنە سودان بەرى توتىداي تارانعان بيكەشتەرى ارالاس تالاي مينيستر كەلىپ، كەتتى. الايدا «ءجونى ءتۇزۋ ءىس قىلىپتى-اۋ» دەپ ەشقايسىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەي المايسىز. «مەن قاشانعى تيلەۋحان بولىپ جۇرەمىن!» دەپ كەزىندە بەكبولات تىلەۋحان ادىلەت مينيسترلىگىنە ساۋال دا جولدادى. وكىنىشتىسى سول، ءتورت جىل بويى ءماجىلىستىڭ ۇستەلىن توقپاقتاعان قانايۇلى «تىلەۋحان» بولا الماعان كۇيى ارماندا كەتتى.

كەزىندە وبالى نەشىك، ورازگۇل اسانعازىقىزى (ول كەزدە قالالىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى ەدى) ادىلەتتىكتەردىڭ «جايباسارلىعىن» تالاي مارتە ىرەپ سالدى. «قاراپايىم حالىقتى بىلاي قويعاندا، وسى جارلىقتى مينيسترلىكتىڭ ءوز قىزمەتكەرلەرى دە بىلمەيدى. قالالىق ادىلەت باسقارماسىندا وتىرعان 110 قىزمەتكەردىڭ 107-ءسى ازاماتتاردىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىن جازۋعا بايلانىستى پرەزيدەنت جارلىعىنىڭ بار ەكەنىن بىلمەيتىن بولىپ شىقتى. مينيسترلىك  «قازاقتاردىڭ اتى-ءجونى قازاقشا جازىلسىن» دەگەن الدىنا ماقسات قويىپ وتىرعان جوق. بۇل قۇزىرلى ورگان وتباسىن قۇراتىن، بالانىڭ قۇجاتىن الۋعا كەلەتىن حالىقپەن جۇمىس جۇرگىزبەيدى. ءوزى قابىلداعان زاڭدى ورىنداماعان مەملەكەتتىڭ كەلەشەگى جوق. وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى ورالمانداردىڭ كەلگەنىنە ون توعىز جىل تولسا دا، قۇجاتىن رەتتەيتىن جارتى پاراق قاعاز ازىرلەۋگە بۇل ورگاننىڭ شاماسى كەلمەيدى»، - دەگەنى ءالى ەلدىڭ ەسىندە.

2005 جىلى استانا قالاسىنىڭ قالالىق ارحيتەكتۋراسىندا مىناداي وقيعا بولىپتى. بۋرىمباەۆ جانە ۋتەگەنوۆ دەگەن باس جوسپاردىڭ باسشىلارى اياق استىنان ىسساپارعا شىعاتىن بولىپ قالادى. سودان نە كەرەك، قوس باتىردى ىسساپارعا اتتاندىرۋ تۋرالى بۇيرىق الدىمەن ورىس تىلىندە، سوسىن قازاق تىلىندە دايىندالادى. سورى قايناعاندا ورىس تىلىندە «تاسقا باسىلعان» بۇيرىقتى اۋدارماشى «بۇرىمباەۆ، وتەگەنوۆ» دەپ قازاقشالاپ جىبەرەدى. مۇنىڭ اقىرى داۋعا ۇلاسىپ، اۋدارماشىنى جۇمىستان قۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلەدى. اقىرى امالى تاۋسىلعان قىزمەتكەر: «قانداي كومەك بەرە الاسىزدار؟»، - دەپ، مادەنيەت مينيسترلىگىنە قاراستى ءتىل كوميتەتىنە تەلەفون سوعادى. ال ءتىل كوميتەتىندەگىلەر سول ازاماتتى اراشالاپ قالاتىن زاڭ بابىن تابا الماي قور بولعان. كۇلەمىز بە، الدە  جىلايمىز با؟

جاقىندا شىرايلى شىمكەنت ءوڭىرىن گۇلدەندىرۋگە بارعان سۋ جاڭا اكىم ارمان جەتپىسباەۆ (قازىر جەتپىسباي ارمان ءشارىپبايۇلى) قول استىنداعى شەنەۋنىكتەردى جيناپ الىپ: «ءاز-ناۋرىزدى «-وۆ»، «-ەۆ» جالعاۋىنسىز قارسى الايىق!» دەپ ۇسىنىس تاستاعانى بەلگىلى.  «ءبىزدىڭ وتباسىمىزدا بارلىعى دا تەگىن قازاقشالاپ، «-ەۆ»، «-ەۆا» جالعاۋىنان باياعىدا-اق ارىلعان»، - دەپ اعىنان جارىلعان باسشىنى قولداپ شىققان ەشكىم بولماي وتىر. «و، قانداي تاماشا يدەيا! ازامات»، - دەپ كوزدەرىن جۇمىپ، اۋىزدارىن اشىپ تامسانىسقان اكىم-قارالاردىڭ بۇگىندە كوبى ءۇنسىز.

قالاي بولعان كۇندە دە، «ۇلتى قازاق ازاماتتاردىڭ تەگى مەن اكەسىنىڭ اتىن جازۋعا بايلانىستى ماسەلەلەردى شەشۋ ءتارتىبى تۋرالى» جارلىق ەرىككەندىكتەن قابىلدانباسا كەرەك. شىنداپ كەلگەندە، كەز كەلگەن ادام ەڭ بولماعاندا ەسى دۇرىس ەسىم ارقالاپ جۇرگىسى كەلەتىنى داۋسىز. تەك، داۋ-شۋى كوپ شيكى زاڭدار بولماسا. نيەت قىلعان كۇننىڭ وزىندە كوبىسى سالا-قۇلاش قاعازدان قاشادى. قۇجات اۋىستىرۋ، راسى كەرەك، بەينەتى كوپ شارۋا. الايدا حالىققا قىزمەت كورسەتۋ سالاسىندا وتىرعان ماماندار ەشقانداي قيىندىق جوعىن ايتادى. «باراسىز، ءوتىنىش بەرەسىز. بولدى. اينالاسى ءبىر ايدىڭ كولەمىندە تاستاي بولادى»، - دەۋدەن تانعان ەمەس. ولاي بولسا، حالىقتىڭ 90 پايىزعا جۋىعى نەگە قاساقانا بۇرمالانعان اتى-ءجونى وسىنداي سەبەپتەرمەن دۇرىس جازىلماي كەلەدى. مينيستر اۋىسقانمەن، جۇيە اۋىسپادى. جارلىقتى تارتپاعا تىعىپ قويىپ،  كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى زاڭعا ارقا سۇيەيتىن مينيسترلىك كەلۋشىلەردەن ارقادا قالعان اتاسى مەن بەتپاقتا جەرلەنگەن اجەسىنىڭ تۋ تۋرالى قۇجاتىنىڭ كوشىرمەسىن سۇراتادى. باقيلىق بولعان اتا-باباسىنىڭ قۇجاتتارىن ول قايدان السىن؟ قاعازباستىلىق پەن قاجەتسىز جۇرىستەن شارشاعان سوڭ امالسىز ورتا جولدان كەرى قايتادى.

ال ءىس جۇزىندە پرەزيدەنت جارلىعىنىڭ ءۇشىنشى تارماعى بويىنشا، قاتە جازىلعان اتا-تەكتى ەشقانداي باسى ارتىق قۇجات تالاپ ەتپەي-اق، وزگەرتىپ جازۋىنا بولادى. ال ونى قاراپايىم حالىق تۇگىلى مامانداردىڭ ءوزى بىلمەيدى. بالكىم بىلسە دە، ايتپايدى...

"حالىق ءسوزى" گازەتى