مەن بۇگiندە قاراعاندى وبلىستىق "ورتالىق قازاقستان" گازەتiنiڭ باس رەداكتورى قىزمەتiن اتقارىپ جۇرگەن ماعاۋيا سەمبايدى كوپ جىلدان بەرi بiلەمiن. "ەگەمەن قازاقستان" گازەتiن قادiرلi شەر-اعاڭ، شەرحان مۇرتازا باسقارىپ جۇرگەن كەزدە مەن ماڭعىستاۋدا، ماعاۋيا قاراعاندىدا مەنشiكتi تiلشi بولىپ قاتار جۇمىس iستەگەنبiز. ەكەۋi دە ءوندiرiستi وبلىستار. سودان با، الدە بiز ءوزiمiز دە بiلە بەرمەيتiن باسقا بiر سەبەبi بار ما، ايتەۋiر ەكەۋمiز ءاۋ باستان-اق بiر-بiرiمiزگە ىقىلاستى بولدىق. بiر-بiرiمiزگە دەگەن ول ىقىلاس باسقا قىزمەتتەرگە جەگiلiپ كەتكەندە دە ءسونiپ، سەمiپ قالمادى. قايتا بۇرىنعىدان دا جاقىنداسا تۇسكەندەيمiز. كەزدەسكەن سايىن بiر-بiرiمiزگە قۇشاعىمىزدى اشا ۇمتىلىپ، اماندىق-ساۋلىق سۇراسىپ، ارقا-جارقا بولىپ قالاتىنىمىز بار. ال الدا-جالدا كەزدەسۋiمiز تىم سيرەكسiپ بارا جاتسا، بiر-بiرiمiزدi تەلەفون سوعىپ iزدەپ جاتامىز.

مىنە، سول قادىرلى ماعاۋيا سەمبايدىڭ "الاشتىڭ الداسپانى" اتتى كىتابى قولىمدا تۇر. ەجەلگى ارىپتەس، ەتەنە جاقىن قالامداستىڭ كىتابىن بىردەن-اق وقىپ شىقتىم. كىتاپ ءتورت بولىمنەن تۇرادى ەكەن. "قۋاتتى ويدان باس قۇراپ، ەركەلەنىپ شىعار ءسوز" دەگەن ءبولىمى تۇتاستاي اتى-ءجونى بۇگىنگى تاڭدا قازاق حالقىنىڭ ايبارىنداي ەستىلەتىن مۇحتار ماعاۋينمەن سۇحباتقا، ياعني جازۋشىنىڭ شىعارماشىلىق زەرتحاناسىنا ۇڭىلۋگە، ونىڭ بۇگىنگى قوعام پروبلەمالارى مەن كەشەگى تاريحىنا بايلانىستى كوزقاراستارىنان سىر تارتۋعا قۇرىلىپتى.
مۇحتار ماعاۋين، ءسوز جوق، قا­زىرگى تاڭدا قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا باسار ات توبەلىندەي عانا ازاماتتاردىڭ ءبىرى. ول كىسى ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، ءوزىنىڭ رۋحاني ىشكى دۇنيەسىنە، دالىرەك ايتساق، شىعارماشىلىق الەمىنە، وقشاۋ وي-تولعامدارىنا باسقا جۇرتتى كوپ ارالاستىرا بەرمەيدى. ارالاس­تىر­عانى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى اشىل­مايدى دا. سودان دا ول ءوزى­نىڭ شىعارماشىلىق زەرتحانا قۇپياسىن سۇحبات ارقىلى جاريا ەتۋگە ءتىپتى دە قۇلىقسىز. مىنە ءوزىن وزگەلەردەن جەكە ۇستاپ، كىسى كيىك بولىپ جۇرەتىن اعامىزعا ماعاۋيا، ايتەۋىر جول تابا ءبىلىپتى. ياعني بۇل ماعاۋيانىڭ جۋرناليستىك ابجىلدىلىگىنەن بولسا كەرەك.
ارينە مۇحتار ماعاۋين كوپ- كوپ نارسەنى كوپ جۇرتتان باسقاشا ويلاپ، باسقاشا قورىتادى. وعان تالاي رەت كوزىمىز جەتكەن. ول كىسىنى تىڭداپ وتىرساڭىز، رەسەي يمپەرياسى تۇسىندا ابدەن ايتىلا- ايتىلا ويىمىز بەن بويىمىزدى الىپ، قۋسىرىپ قىسىپ تاستاعان سحەمالار مەن ستەرەوتيپتەردىڭ تاس- تالقانى شىعادى. ول ماعاۋيانىڭ سۇراعىنا وراي بىلاي دەيدى: ء"بىزدىڭ تاريحشىلار 700 جىل بويى موڭعولدار بيلەدى دەيدى. ورىس تاريحشىلارىنىڭ ءسوزىن قايتالايدى. شىڭعىس حانمەن بولعان جويقىن سوعىستا، كەيبىر اعايىندار ايتىپ جۇرگەندەي، ءبىز وتىراردى قورعاعانىمىز جوق، جاۋدان بوستان قىلدىق. قىپشاق قاۋىمىنا، ياعني بىزگە تيەسىلى وتىراردى ىلكىدە حورەزم باسىپ العان بولاتىن. ال ءبىز وتىراردى قايتارىپ الدىق. نەگە دەسەڭىز، شىڭعىس حاننىڭ جەڭىمپاز اسكەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قۇراعان تۇرىك تايپالارى ەدى. سول كەزدە اتاعى شىققان زورلارى-كەرەي، نايمان، جالايىر، قاتاعان، قوڭىرات".
بۇل سوزدەردى ەستىگەن بىرقاتار ازاماتتاردىڭ الەك-شالەگى شى­عىپ، ەر-توقىمدارىن باۋىرىنا الىپ تۋلاۋلارى ابدەن مۇمكىن. تۋلاعاندارىن دا كورگەنبىز. بىراق اركىمنىڭ، اركىم بولعاندا دا ماعاۋين سياقتى تۇلعانىڭ وزىندىك تاريحي تانىمىن ايتۋعا حاقىلى بولسا كەرەك. سوندىقتان وعان بولا اپشۋدىڭ ءتىپتى دە قاجەتى جوق. ونىڭ ۇستىنە ماعاۋين بۇل پىكىرىن ايتۋ ءۇشىن ايتا سالماپتى. ءبار-ءبارىن دە تەرەڭدەگى تامىرىنان تارتىپ ايتادى. دايەگى دە، دالەلى دە جەتكىلىكتى. سولاي بولا تۇرا، بۇل پىكىردىڭ سانامىزدا ورنىعۋى ءۇشىن ءالى دە مۇقيات زەرتتەۋلەردىڭ ءبىراز ۋاقىت كەرەك ەكەنىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز.
جازۋشى بۇل پىكىرىن تەرەڭدەتە كەپ "ەۋروپانى تىك تۇرعىزعان جۇرت، جۇرت ايتىپ جۇرگەندەي، قايداعى ءبىر موڭعول-تاتارلار ەمەس-ءوزىمىزدىڭ قازاق ەكەن! ەندەشە، بىزگە ەلدىڭ قورى بولۋ - ۇيات. تاۋەلسىزدىك ءتىز­گى­نىن العان قازاق ەلى كۇندەردىڭ كۇنى وركەنيەت ورىنەن ويىپ ورىن الاتىنىنا بەك سەنىمدى ول", - دەپ تۇيىندەيدى.
مەن Mۇحاڭنىڭ بۇل سوزدەرىنە ءتىپتى دە ءشۇبا كەلتىرمەيمىن. ولاي دەيتىنىم، كەزىندە مەن شوۆينيستىك كوزقاراستاعى ورىس جازۋشىسى، كسرو سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ۆ. ءچيۆيليحيننىڭ "جاد"( "پاميات") دەگەن كولەمدى رومانىن وقىعان ەدىم. سول كىتابىندا ۆ. چيۆيليحين ورىس حالقىنىڭ جاۋى رەتىندە ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى تاتار-موڭعولدى ەمەس، ەڭ الدىمەن تۇرىك تايپالارىن: كەرەي، نايمان، جالايىر، قوڭىراتتاردى جاۋ ەتىپ كورسەتەدى. سوندىقتان بۇل رەتتە ماعاۋين تۇجىرىمى ناقتى دەۋگە بولادى.
ماعاۋيا سەمباي كەز-كەلگەن ادامعا وڭايلىقپەن ءىشىن بەرە قويمايتىن مۇحتار ماعاۋينمەن ء"تىل تابىسىپ", ونىڭ ىشكى الەمىنەن كوپتەگەن سىر مەن گاپتى شىعارىپ الىپتى.
ول سونىمەن بىرگە جۇرت ايتىپ جۇرگەن "ويباي، ماعاۋين ەلىنە سىيماي كەتىپتى، ونىڭ بىرەۋلەرگە قارا قازانداي وكپەسى بار ەكەن" -دەگەن جەل سوزدەرگە دە تويتارىس بەرەدى. "جاقسىنىڭ ارتىنان ءسوز ەرەدى، جاماننىڭ ارتىنان ءبوز ەرەدى", - دەيدى قازاق. ۇزاق سۇرەڭ اڭگىمەدەن ءبىر بايقاعانىم، مۇحتار ماعاۋيننىڭ ەلگە، جەرگە دەگەن وكپە-نازى جوق، قايتا ماحاببات سۇيىسپەنشىلىگى، سارعايعان سەزىمى ارقاڭدى شىمىرلاتادى" دەپ قايىرادى. بۇل سوزدەردەن كەيىن جوق نارسەنى بار قىلىپ باقىرايتىپ جۇرگەندەردىڭ تالايى-اق امالسىز توقتايتىن شىعار-اۋ.
ماعاۋيا اسىل اعاسىنىڭ عالىمدىق قاتپارلارىنا كوبىرەك دەن قويىپتى. سۋىرتپاقتاپ سۇراق قويىپ كەپ قازاق ءتىلى ماسەلەسىنە دە جەتىپتى. مۇحتار ماعاۋين بۇل ماسەلەدە دە بارىنشا اشىلىپ سويلەگەن ەكەن. "ەندى قازاق كوركەم ادەبيەت ءتىلىنىڭ تاريحى ورىس ادەبيەت ءتىلى تاريحىنان دا، اعىلشىن ادەبيەت تاريحىنان دا ارىدا. ورحون- ەنيسەي جازباسىن قاراڭىز. ءبىزدىڭ قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جازۋ ۇلگىسى. ورىستىڭ حII عاسىرداعى "يگور پولكى تۋرالى جىر" دەگەن جالعىز شىعارماسىن قازىرگى ورىس تۇسىنبەيدى عوي اۋدارماسىز. ال بىزدە V-VIII عاسىرلاردا تاسقا قاشالعان عاجايىپ مۇرالارىمىز بار. قۇلتەگىننىڭ، بىلگە قاعاننىڭ، تونىكوكتىڭ باسىنداعى جازۋ، مويىن شور جازۋى. ول كەزدە بۇكىل ەۋروپادا جوق ونداي ەسكەرتكىش مادەنيەت". بۇل سوزدەردى وقىعان جۇرتتىڭ مارتەبەسى بيىكتەپ، مەرەيى وسەدى.
سونىمەن بىرگە ماعاۋيا سەمباي الىستا، چەحيادا جۇرگەن اعاسىنا ەلگە قايتپايسىز با، دەگەندەي يشارا بىلدىرەدى. وعان مۇحتار اعاسى "مەن ساياساتكەر ەمەسپىن - سۋرەتكەرمىن. ساياساتكەر ەل ىشىندە بولۋى كەرەك. ەلدىڭ تىرشىلىك قارەكەتىنە بەلسەنە ارالاسۋعا مىندەتتى. جازۋشىعا ەل ىشىندە وتىرۋ شارت ەمەس. وسىدان 60-70 جىل بويى جيناعان رۋحاني قازىنا جۇرەك تۇبىندە جاتىر. ەندى سونى جالعاننىڭ جارىعىنا شىعارىپ كەتسەك. ونى الماتىدا وتىرىپ جازاسىڭ با، امەريكادا وتىرىپ جازاسىڭ با - ماسەلە مۇندا ەمەس، قالامىڭىزدان تۋعان تۋىندى تۋعان ەلىنە جەتىپ جاتسا بولعانى. تۋرگەنەۆ بارلىق دۇنيەسىن شەتەلدە ءجۇرىپ جازدى. گوگولدىڭ ءوزى رەسەيگە الىستان بارىپ كوز سالعان. گەرتسەن عۇمىر بويى شەتەلدە ءجۇرىپ ەڭبەك ەتتى",-دەپ جا-ۋاپ بەرىپتى. ءبىز بۇل سوزدەردىڭ استارىنان ءتۇپتىڭ تۇبىندە كلاسسيك جازۋشىمىز، ءىرى تۇلعامىز مۇحتار ماعاۋيننىڭ ەلگە رۋحاني مول مۇرامەن ورالاتىنىن ۇققانداي بولدىق.
سونان كەيىن بۇل سۇحبات، باسقا تاقىرىپقا، ياعني مۇحتار ماعاۋينمەن تۋعان جەرىندە بىرگە بولعان جول ساپار جازبالارىمەن ۇلاسادى ەكەن. وندا جۋرناليست جازۋشى اعاسىنىڭ تۋعان-وسكەن جەرلەرىندە كورىپ- بىلگەندەرىن، سونداي-اق ارالاس-قۇرالاس، قو­نىس­تاس-ىرگەلەس جاتقان اباي ەلىن ارالاعانىن بايانداپتى. ارينە مۇندا دا اڭگىمەلەۋشى - جازۋشى. جۋرناليست ماعاۋيا سول اڭگىمەلەردىڭ شەت- شەبىرىن بۇزباستان قاعازعا ادەمى تۇسىرە بىلگەن. اڭگىمە جەلىسىنەن بايقاعانىمىز، مۇحتار ماعاۋيننىڭ اتاسى ابايمەن زامانداس قانا ەمەس، ۇزەڭگىلەس تە بولعان ادام ەكەن. ول تۋرالى جازۋشى: "قۇرىمباي اتام - ۇلى ابايمەن سىيلاس قانا ەمەس، ارالاس، دوس-جار بولعان ادام. كەمەڭگەر زامانداسى، جاس كەزىنەن-اق ءبىزدىڭ قۇرەكەڭدى ەجەلگى شەجىرە، قازاقى تاريحتى تەرەڭ بىلگەندىگى ءۇشىن، ەڭ باستىسى كىسىلىگىنە قاراي قاتتى قۇرمەت تۇتقان سياقتى. اباي ءبىزدىڭ اقساقالدى ءوز تاراپىنان ءجيى شاقىرتادى ەكەن"-دەپ وقىرمان قاۋىم بىلە بەرمەيتىن دەرەكتى جولاي ايتىپ كەتەدى. جازۋشى اعامىز جۋرناليست ىنىسىنە اباي ەلىن جانە ءوزىنىڭ تۋعان جەرىن ارمانسىز تانىستىرىپتى. ارينە، بۇل جەلىپ وتە شىعاتىن تۋريستىك تانىستىرۋ ەمەس. ويتكەنى جازۋشىنىڭ ءار اڭگىمەسىنىڭ ارجاعىندا تاريحي، قوعامدىق،ءتىپتى الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ءجيى- ءجيى بوي كورسەتىپ تۇرادى. ءبىز بىلمەيتىن نەمەسە عۇمىرى ەستىمەگەن وقيعالار ءىزى قىلاڭ بەرىپ وتىرادى. ماسەلەن 1919 جىلدىڭ قارساڭىندا الاش زيالىلارىنىڭ ءبىر توبى ماعاۋيننىڭ اتامەكەنىندە بوي تاسالاپ جاتىپتى. تاريحي دەرەك پە؟ تاريحي دەرەك. وسى دەرەكتى تارقاتىپ زەرتتەسە، قانشاما وقيعالار سۇرلەۋى تارام- تارام بوپ شىعا كەلۋى مۇمكىن عوي.
سونداي-اق جازۋشىنىڭ اباي ءولىمى تۋرالى اڭگىمەسىندە بىزگە توسىن ماعلۇماتتار جەتەرلىك ەكەن. ماعاۋيا سەمباي جازىپ العان جازۋشى اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرەيىك: ء"وزى ايتقانداي، قان جۇرەگىن قايعى باسقان ابايدىڭ ىشكى دەرتى سىرتقا شىققان قيىن جاعداي بەلگىلى بولىسىمەن، جان-جاققا شاپقىنشى جىبەرەدى. الدىمەن، ءدال سول كۇنى كەش باتپاي جەتكەن اۋىلى ىرگەلەس بوجەي مىنعاتۇلى دەگەن كىسى بولاتىن. مەنىڭ ۇلكەن اكەمنىڭ نەمەرە اعاسى. توم ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن، ەۋروپاشا ەمشىلىگىمەن ەلگە تانىلعان مامان دارىگەر. ابايمەن جاقىن دوس بولعان، مۇڭداس، سىرلاس بولعان. جاسى ءبىر مۇشەلدەي عانا كىشى. بۇرىن دا، ول جايلاۋعا شىققاندا ارنايى كەلىپ، ابايدىڭ دەنساۋلىق جاعدايىن قاداعالاپ كەتەدى ەكەن. سول بوجەي قارايدى دا، ابايدىڭ جاعدايى اۋىر ەكەنىن بايقايدى. ابايدىڭ نەمەرەسى ءۋاسيلانىڭ ايتۋىنشا، ءبىر اق ءدارى بەرەدى، ءسىرا ابايدىڭ قان قىسىمى وتە جوعارى بولعان; سول قان قىسىمىن تومەندەتەتىن ەم بولۋى كەرەك. بىراق اباي ەشقانداي ءدارى ىشپەيدى. باسىن شايقايدى دا قويادى. ۇگىتكە دە كونبەپتى. ء"دارى ىشپەيمىن"... دەيدى دە تەرىس قاراپ جاتىپ قالادى. سودان بوجەي اقساقال اباي اۋىلىندا بىرەر كۇندەي ايالداپ، شاراسىز جاعدايدىڭ شەتىن شىعارىپ، تىنىشتىق بولسىن دەپ قايتىپ كەتەدى. وسى ەكى ورتادا دوعاندەي اۋىلىنان شوقباتىر دەگەن باقسى دا كەلىپ جەتەدى. زىكىر ايتىپ، جىن بۋعاندا قىرىق كىسىگە ءال بەرمەيتىن، وت باسىنان ۇشىپ، شاڭىراقتان سىعالايتىن، قىپ-قىزىل بوپ قىزعان تەمىردى تىلىمەن جالايتىن، اۋرۋدىڭ نەشە ءتۇرىن ەمدەيتىن اتاقتى باقسى ەكەن. ابايدى كورەدى دە، بىرەۋلەر ءوزىنىڭ كوزىنە ايتتى دەيدى، بىرەۋلەر سىرتقا شىققاسىن اقىلبايعا ايتتى دەيدى. مەنىڭ جىندارىمنىڭ ءامىرى جۇرمەيتىن وزگەشە دەرت", - دەپتى. - "ەرتەڭ جوق بىرسىگۇنى ولەدى" - دەپتى.
بۇل ماعلۇماتتار تەك ابايتانۋشىلار عانا ەمەس، قالىڭ وقىرمان قاۋىم ءۇشىن دە اسا قاجەت قوي. ويتكەنى ابايدىڭ جۇرگەن، تۇرعان جەرلەرى دە، ايتقان ءسوزى دە، ىستەگەن ءىسى دە، دۇنيەدەن وزعان كەزى دە - ءبارى- ءبارى دە ءبىزدىڭ رۋحاني تاريحىمىز، ورتاق يگىلىگىمىز. ولاي بولسا، بۇل جەردە ماعاۋيا سەمبايعا العىستان باسقا ايتارىمىز جوق بولسا كەرەك.
جۋرناليست كىتابىنىڭ "اتىڭ باردا جەر تانى"... بولىمىندە ۇلىبريتانيا مەن چەحياعا بارعان ساپارلارىن ولاردان العان تاعىلىم، اسەرلەرىن اڭگىمە ەتىپتى.
لوندوننىڭ داڭقتى تاريحي ەسكەرتكىشتەرىن سۋرەتتەي كەلىپ، ءبىر كەزدە اكادەميك ق. ساتباەۆ سەكىلدى الىپتىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولدارىن كەزىپ كەتەدى. ونىڭ چەرچيلمەن كەزدەسكەن ءساتىن ءارى نانىمدى، ءارى قىزىقتى ەتىپ سۋرەتتەيدى. ول كىسىنىڭ پاڭ ورلىگىن، ءبىلىمپاز ىرىلىگىن بىرەر شتريحپەن ادەمى جەتكىزەدى. ال "كوزكورگەن" ءبولىمىن ءوزىنىڭ زامانداستارى تۋرالى حيكايالار جيىنتىعى دەۋگە بولادى. وندا تۇڭعىش عارىشكەر توقتار اۋباكىروۆتەن باستاپ، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءارتۇرلى سالالارىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ەڭبەك ادامدارى تۋرالى سىر شەرتەدى. سىرتتاي باقىلاۋشى رەتىندە ەمەس، ىشىنە كىرىپ ولاردىڭ ادامدىق بولمىس-بىتىمدەرىنە ۇڭىلەدى. تaعى دا ول زەرتتەۋلەر كەيىپكەر مىنەزى ارقىلى، ولاردىڭ جۇمىسقا دەگەن، ەلگە دەگەن كوزقاراستارى ارقىلى شىنايى ءوربيدى. ماقتاۋدىڭ ءجونى وسى ەكەن دەپ قۇر دابىرا جالاڭ، جاداعاي سوزدەرگە بارمايدى. ارقايسىسىنىڭ كەسكىن- كەلبەتى اتقارىلعان ىستەرىمەن، ارەكەت ۇستىندە اشىلىپ وتىرادى.
"التىن بەسىك" بولىمىندەگى ما­قا­لالار دا وسى جەلىمەن جازىلعان.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قالامداس ارىپتەسىم ماعاۋيا سەمبايدىڭ بۇل كىتابى كىم-كىمدى دە بەي-جاي قالدىرمايتىن، كىم-كىمدى دە ويلاندىراتىن، تولعاندىراتىن، ايتارى مول كىتاپ دەي الامىز.

«تۇركىستان» گازەتى