6. كارىم جالەنوۆ

 

ال ازىرشە تاشكەنتتە سۋرەتكە تۇسكەن توپتى ادامنىڭ تاعى بىرەۋىن، سوناۋ گۋرەۆ قالاسىندا تۇراتىن كارىم جالەنوۆتى قاماققا الدى. ك.جالەنوۆتىڭ جاۋابىنان سۋرەتكە ءتۇسۋدىڭ تاريحى، د.ادىلەۆ پەن د.بيتىلەۋوۆ «استىرتىن ۇيىم» دەپ كورسەتكەن تاشكەنتتەگى باس قوسۋدىڭ ءمانىسى، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقاراعا بارۋ سەبەپتەرى تولىق اشىلادى.

 

جالەنوۆ كارىم جالەنۇلى - 40 جاستا، ەڭ سوڭعى تۇرعان جەرى - گۋرەۆ. ورال گۋبەرنياسى جىمپيتى ۋەزى بايعوجا بولىسىنىڭ № 4 اۋىلىندا تۋعان. ءبىلىمى ورتا. اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ كۋرسىن بىتىرگەن. ايەلى ...(اتى تانىلمادى - ت.ج.) سەرگەەۆنا جالەنوۆا، 33 جاستا، مۇعالىم. گۋرەۆ قالاسىندا تۇرادى. 1916 جىلعا دەيىن شاكىرت. 1917 جىلدىڭ ءى/ىىى دەيىن تىلداعى قارا جۇمىستا بولعان. 23/24 جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىق كۋرسىندا وقىعان. 1924 جىلدان باستاپ قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ جوسپارلاۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن. 1929 جىلى 8 قاڭتار كۇنى وگپۋ-ءدىڭ گۋرەۆ وكرۋگتىك ءبولىمى تۇتقىنعا العان (وردەر № 49).

 

سۇراق اقپان ايىندا الىنعان. رەسمي ايىپ تاعىلماعان. ىستە سۋرەتى بار.

«جالەنوۆ كارىمنىڭ جاۋابىنىڭ حاتتاماسى. 6 اقپان. 1929 جىل.

...1916 جىلى مايداندا بولدىم. ول ارادان مەنى ورال قالاسىنداعى قازاق ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى شاقىرىپ الدى. بۇل ۋاقىتشا ءۇكىمەتتىڭ تۇسى ەدى.

6. كارىم جالەنوۆ

 

ال ازىرشە تاشكەنتتە سۋرەتكە تۇسكەن توپتى ادامنىڭ تاعى بىرەۋىن، سوناۋ گۋرەۆ قالاسىندا تۇراتىن كارىم جالەنوۆتى قاماققا الدى. ك.جالەنوۆتىڭ جاۋابىنان سۋرەتكە ءتۇسۋدىڭ تاريحى، د.ادىلەۆ پەن د.بيتىلەۋوۆ «استىرتىن ۇيىم» دەپ كورسەتكەن تاشكەنتتەگى باس قوسۋدىڭ ءمانىسى، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقاراعا بارۋ سەبەپتەرى تولىق اشىلادى.

 

جالەنوۆ كارىم جالەنۇلى - 40 جاستا، ەڭ سوڭعى تۇرعان جەرى - گۋرەۆ. ورال گۋبەرنياسى جىمپيتى ۋەزى بايعوجا بولىسىنىڭ № 4 اۋىلىندا تۋعان. ءبىلىمى ورتا. اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ كۋرسىن بىتىرگەن. ايەلى ...(اتى تانىلمادى - ت.ج.) سەرگەەۆنا جالەنوۆا، 33 جاستا، مۇعالىم. گۋرەۆ قالاسىندا تۇرادى. 1916 جىلعا دەيىن شاكىرت. 1917 جىلدىڭ ءى/ىىى دەيىن تىلداعى قارا جۇمىستا بولعان. 23/24 جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىق كۋرسىندا وقىعان. 1924 جىلدان باستاپ قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ جوسپارلاۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن. 1929 جىلى 8 قاڭتار كۇنى وگپۋ-ءدىڭ گۋرەۆ وكرۋگتىك ءبولىمى تۇتقىنعا العان (وردەر № 49).

 

سۇراق اقپان ايىندا الىنعان. رەسمي ايىپ تاعىلماعان. ىستە سۋرەتى بار.

«جالەنوۆ كارىمنىڭ جاۋابىنىڭ حاتتاماسى. 6 اقپان. 1929 جىل.

...1916 جىلى مايداندا بولدىم. ول ارادان مەنى ورال قالاسىنداعى قازاق ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى شاقىرىپ الدى. بۇل ۋاقىتشا ءۇكىمەتتىڭ تۇسى ەدى.

ول كەزدە جالعىز مەن ەمەس، بۇكىل قازاق زيالىلارى ءوتىپ جاتقان وقيعانىڭ الاساپىرانىن تۇسىنبەدى، ءبارىمءىءزدىڭ جالعىز ماقساتىمىز - اۆتونوميا الۋعا قول جەتكىزۋ بولدى. بەلگىلى ءبىر ساياسي باعىت-باعدارلاما، پارتيا جوق ەدى، تەك 1917 جىلى سەمەي قالاسىندا "الاش" پارتياسى قۇرىلدى، الايدا ولاردىڭ باعدارلاماسى بىزگە جەتكەن جوق، ول تۋرالى ءبىز ەشتەڭە دە بىلمەدىك. بۇل پارتيانى ۇيىمداستىرعاندار, مەنىڭ ويىمشا، بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە دۋلاتوۆ بولۋى كەرەك. ءبىز «الاشوردانىڭ» قۇرىلتاي جينالىسى ارقىلى اۆتونوميا جاريالاناتىن شىعار دەپ ويلادىق. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ورىنبور قالاسىندا بۇكىلقازاق قۇرىلتاي ءوتتى، بۇل انىعىندا ناعىز قۇرىلتاي ەمەس ەدى، تەك شاقىرىلعان ادامدار عانا قاتىستى. ەگەر قاتەلەسپەسەم, بۇل قۇرىلتايدىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى - بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە دۋلاتوۆ بولدى. بىزگە كەيىنىرەك جەتكەن حابار بويىنشا، وسى قۇرىلتايدا اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدانىپتى.

ورتالىقتاعى ەكى دۇنيەنىڭ الاساپىرانى تۋرالى ءبىز ەشتەڭە دە بىلگەمىز جوق، ول تۋرالى تۇسىنىگىمىز دە جوق بولاتىن. ول كەزدە: "قازاق حالقىن كازاكتاردىڭ قاراقشىلىعىنان قورعايىق!", - دەگەن ۇران تاستالعان بولاتىن، سول ۇراننىڭ ىقپالىمەن حالىقتىق جاساق (ميليتسيا) ۇيىمداستىرىلدى. الايدا ءىس بارىسىندا حالقىنىڭ مۇددەسى مەن ونى قورعاۋ جانە امان-ەسەن ساقتاۋ ءۇشىن كازاكتارمەن، ورال وبلىسىندا ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان كازاك اسكەري ءۇكىمەتىمەن بايلانىس جاسالدى، ونى جۇزەگە اسىرعان جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باسقارعان "الاشوردانىڭ" باتىس ءبولىمى ەدى. مەن ول كەزدە وبلىستىق زەمستۆو باسقارماسىنىڭ مۇشەسى ەدىم. ءبىز قازاقتاردى كازاكتاردىڭ بەيباستاقتىعىنان قۇتقارۋدى ماقسات ەتتىك. كازاكتارمەن اراداعى كەلىسىمىمىزدىڭ باستى تەگەرشىگءى مىناۋ بولدى: ولار بىزگە ەرىكتى تۇردە جاسالعان قامقورلىق رەتىندە قارۋ-جاراق بەرەتىن بولدى، ال ءبىز ولارعا ات بەرمەك بولدىق جانە ت.س.س. ول كەزدە زەمستۆو "الاشوردانىڭ" مەنشىكتى ورگانى ءتارىزدى ەدى. سول كەزدە حالىق جاساعى (ميليتسيا) قۇرىلدى. ءبىز ورال كازاكتارىمەن كەلىسىم جاسادىق. كەلىسىم بارىسىندا ەكى جاق تا: "قىزىل اسكەرمەن كۇرەسەمىز!", - دەگەن ۇران تاستالدى، الايدا ايتىپ وتكەنىمدەي، كازاكتارمەن كەلىسىم جۇرگىزە وتىرىپ وعان قوسا قازاق حالقىن توناۋ مەن زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋ ءۇشىن جاساق جاساقتادىق. مۇنىڭ بارلىعى 1918 جىلى جۇرگىزىلدى.

1919 جىلدىڭ باسىندا ورال قالاسى قىزىل اسكەرءدىڭ قولىنا كوشتى، سودان كەيىن 1919 جىلى ءتۇركفرونتتىڭ وكىلى لەجاۆا ميۋرات پەن ونى بىلەتىن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتءىڭ اراسىنداعى كەلىسىم ءراسىمى باستالدى. دوسمۇحامەدوۆ حالىق جاساعىن ەرتىپ وبلىستىڭ سولتۇستىك بولىگىن ارالاپ شىقتى، بىراق قانداي ماقساتپەن شولىپ شىقتى، ول جاعىن بىلمەيمىن. ول كەزدە تەرىستىك جاقتا قىزىلدار جوق بولاتىن. اسكەرلەردىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولدى ما, بىلمەيمىن، الايدا ارالاپ شىققانى انىق. لەجەۆا ميۋرات كازاكتارعا قارسى اتتانىڭدار دەپ ۇسىنىس جاسادى. ءبىز ول جونىندە ەشتەڭە ەستىگەمىز جوق، تەك ويىلدى 3-ءشى تاتار پولكى باسىپ العاننان كەيىن عانا حابارلاندىق. وسى ارميامەن كەلىسىمگە كەلگەنەن كەيىن عانا حالىقتىق جاساق قىزىلقوعا اۋدانىنا بەكىنگەن كازاكتاردىڭ پولكى مەن ديۆيزياسىنا قارسى سوعىسۋعا اتتاندى. پولكتىڭ شتابى باسىپ الىندى، وترياد قارۋسىزداندىرىلدى، تەك ءۇشىنشى كۇنى عانا تاتار پولكى كەلىپ جەتتى. سودان كەيىن عانا تۇركفرونتتىڭ وكىلى، اتى-ءجونىن ۇمىتتىم، جانە قازاق رەۆكومىنىڭ وكىلى بەگىمبەتوۆ كەلدى.

بۇل 1920 جىلدىڭ قاڭتار ايى ەدى. ءبىز تاتار پولكىمەن 1919 جىلدىڭ اياعىندا قوسىلدىق. ءدال سول كەزدەن باستاپ بۇل ارادا كەڭەس وكىمەتى ورنادى. 1920 جىلدىڭ قىسىندا كوپتەگەن قىزمەتكەرلەر ورىنبورعا اتتانىپ، كيررەۆكومنىڭ قاراۋىنا الىندى. ورىنبورعا كەلىسىمەن بەس ادامدى: قوس دوسمۇحامەدوۆتەردى، ءابءىشەۆتءى, مەنءى جانە قاشقىنباەۆتى ۆتسيك-ءتىڭ قاراماعىنا جىبەردى. ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا ءبىزدى قايىرا كيررەۆكومنىڭ قاراۋىنا جىبەردى، مەن وندا حاتشى بولىپ ىستەدىم. بۇل ورىنبور قالاسىندا بولدى.

مەن وندا قازان ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن ىستەدىم. سودان كەيىن تۋرتسيك-ءتىڭ وكىلىنىڭ كيرينپروسقا شاقىرۋى بويىنشا تاشكەنتكە ءجۇرىپ كەتتىم. مەنىمەن بىرگە وندا ەسپولوۆ باردى جانە سەمەيدەن بىرنەشە مۇعالىم كەلدى. تاشكەنتتە مەن كيرينپروسقا ساباق بەردىم. قوس دوسمۇحامەدوۆتەر مەن قاشقىنباەۆ ول كەزدە تاشكەنتتە ەدى، كەيىن ولارعا دۋلاتوۆ، "اقجول" گازەتىندە ىستەگەن ءبىرىمجانوۆ كەپ قوسىلدى. 1921 جىلى جازدا جىكشىلدىك (جەر مەجەلەۋ) ماسەلەسى بويىنشا بايتۇرسىنوۆ پەن مىرزاعاليەۆ كەلدى. بولعانباەۆپەن كيرينپروستا ىستەيتىن ءادىلەۆ دىنمۇحامەد تە سوندا بولدى. ءادىلەۆ ورىنبوردان كەلگەن ەدى. ونىڭ كەلۋ ماقساتىن مەن بىلمەيمىن. بولعانباەۆپەن سيرەك ۇشىراستىم، ال ادىلەۆپەن ءجيى كەزدەسىپ تۇردىم، ويتكەنى ەكەۋىمىزدە كيرينپروستا بىرگە ىستەيتىن ەدىك.

ءبىر جولى اشتارعا كومەك كورسەتۋ ماسەلەسءى جونىندە ءماجىلىس ءوتتى. سول جولى دوسمۇحامەدوۆتەرمەن قوسا دۋلاتوۆ، قاشقىنباەۆ، ەسپولوۆ، ديۆاەەۆ، ونىڭ قايدا ىستەگەنىن بىلمەيمىن, جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىندا ىستەيتىن ۇلتى قازاق ...(تانىلمادى - ت.ج.) بولدى. ءبىز سۋرەتكە دۋلاتوۆتى شىعارىپ سالۋعا بايلانىستى تۇستىك-اۋ دەيمىن. ونى ۇيىمداستىرۋشىلار نە بولعانباەۆ، نە ءبىرىمجانوۆ بولدى. بىرىمجانوۆپەن ءجيى كەزدەسىپ تۇردىم. قىسقاسىن ايتقاندا، جوعارىداعى اتى اتالعاندارمەن ءجيى جۇزدەسىپ تۇردىم. اشتىققا ۇشىراعاندارعا بايلانىستى ءماجىلىس ينستيتۋتتا ءوتتى. بۇل وتە ۇلكەن جينالىس ەدى. ال دومۇحامەدوۆ حالەءلدىڭ ۇيىنە جاي عانا قوناق رەتىندە جيىلدىق.

مەن ۆاليدوۆتءى 1920 جىلى العاش تانىسقان كەزىمدە كوردىم. ونىڭ 1922 جىلى تاشكەنتكە جاسىرىنىپ كەلگەنىن، بىراق تا پارتيانىڭ وك-نەن كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن كەلگەنىن بىلەمىن. مەن ونىمەن سول جولى كەزدەستىم، ونى ماعان ءبىرىمجانوۆ الىپ كەلدى دە تاعى دا تانىستىردى، ويتكەنى مەن ونى ءبىر رەت كورسەم دە ۇمىتىپ قالىپپىن. ۆاليدوۆ ماعان: پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە ءوتىنىش بەرگەنىن، ءوزىنىڭ (كەڭەس وكىمەتىنە) بەرىلەتىنءى تۋرالى مامىلەگە كەلىسۋ ءۇشىن كەلگەنىن ايتتى. ءبىرىمجانوۆ ونى ماعان ينستيتۋتقا الىپ كەلدى، وندا مەنەن باسقا ەشكىم جوق بولاتىن. مەن ونىڭ سامارقان وبلىسىندا جاسىرىنىپ جۇرگەنىن، الايدا وكىمەتكە بەرىلمەگەنىن بىلەتىنمىن، بىراق تا ونىڭ (جاسىرىنىپ جۇرگەنىنىڭ - ت.ج.) سەبەبىن انىق بىلمەيمىن. كەيىن تاعى دا ءبىر رەت ينستيتۋتتا جالعىز وتىرعانىمدا كوردىم. ول ماعان: جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرمەن ءتىل تابىسا المادىم، ەندى پەرسياعا كەتەمىن, - دەدى. كىممەن كەلىسىم جۇرگىزەتىنىن ول ماعان ايتپادى. سودان كەيىن ول ءبىرىمجانوۆتا بولدى.

1921 جىلى ءبىرءىمجانوۆ بۇقاراعا اشتارعا كومەك-جىلۋ جيۋ ءۇشىن باردى عوي دەيمىن، ونىڭ باسقا ويى بولسا ونى بىلمەيمىن. ول ۋاقىتتا جۇرتتىڭ ءبىرازى كەڭەس وكىمەتىنىڭ باعىتىن قوستاي قويمايتىن. مەن ول كەزدە ءسوتسياليزمنىڭ ورنايتىنىنا سەنبەدىم، بەلسەنىپ قارسى شىقپاسام دا، 85 پروتسەنتى قايىرشىلانعان شارۋالاردان تۇراتىن ەلدە سوتسياليزم ورناتۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى كورىندى. ەشقانداي ساياسي ۇيىمنىڭ مۇشەلىگىنە كىرگەمىن جوق. ءسوتسياليزمنىڭ ورناۋىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتەن مەن 1923 جىلعا دەيىن، قاشان تاشكەنتتەن كەتكەنىمشە ارىلا المادىم.

الايدا كەڭەسكە قارسى قانداي دا ءبىر استىرتىن ۇيىمنىڭ بار ەكەندىگىن مەن بىلگەمىن جوق. ۆاليدوۆ تۋرالى اڭگىمەلەردى دە ەستىگەمىن جوق. مەنىڭ بىلەتىنىم، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقاراعا اشتارعا كومەك جيىپ قايتۋ ءۇشىن بارعانى عانا.

تورعاي ءىسى قارالىپ جاتقاندا مەن ورالدا بولاتىنمىن. ول سوتتىڭ بارىسى جونىندە ەشتەڭە ەستىمەدىم، تەك بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىسى جونىندە ماعلۇمات بولدى. بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆقا قارسى: اشتارعا جيعان دۇنيەلەردى وزدەرى ءسىڭىرىپ الدى - دەگەن جەلەۋمەن ءىس قوزعاعان بولاتىن. تاشكەنتتە جۇرگەندە دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇيىندە جانە ينستيتۋتتا ەسپولوۆتىڭ قاتىسۋىمەن ءوزارا اڭگىمەلەسكەنىمىز بار، بىراق ول جەكەشە ءسوز عانا بولاتىن. وندا دوسمۇحامەدوۆ: جەرگە ورنالاستىرۋدى جەدەلدەتۋ كەرەك، سودان كەيىن وزبەكتەردىڭ شىمكەنت وبلىسىن وتارلاۋىن توقتاتۋ كەرەك، قازاقتاردىڭ اراسىنداعى وقۋ جۇيەسىن كەڭەيتۋ كەرەك, - دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. بۇل - 1922 جىلى ەدى.

ونىڭ ومىرلىك جالعاسى تابىلمادى، ويتكەنى ەسپولوۆ جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ القا مۇشەسى، ال تابىنباەۆ (؟) وقۋ اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولاتىن. مەن ورالدا تۇرعان كەزدە ونداي ماجىلىستەر وتكەن جوق.

قولى قويىلعان. جالەنوۆ. جاۋاپ العان شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى - پەتروۆ. 6 اقپان. 1929 جىل».

كارىم جالەنوۆتىڭ اشىق جانە تۋراسىن ايتقان جاۋابىنان: ا) 1921-1922 جىلدارى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك باتىس وبلىستارىنداعى 1,5 ميلليون ادامدى قامتىعان، 500 مىڭنان اسا ادام اشتىقتان قىرىلعانى (ورتالىق كوميتەتتىڭ قۇپيا انىقتاماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا), ءا) ورىنبوردان جولدانعان ۇندەۋگە وراي اشارشىلىقتان زارداپ شەككەن قازاق ەلىنە كومەكتەسۋ تۋرالى تاشكەنتتەگى زيالىلاردىڭ باس قوسقانى، ب) اشتارعا جىلۋ جيۋ ءۇشىن بۇقاراعا وكىلدەر جىبەرىلگەنى انىقتالدى. الايدا بۇل شىندىق تەرگەۋشىلەردىڭ قاپەرىنە دە كىرمەدى. سونىڭ ءوزىن قىلمىس كورىپ، ك.جالەنوۆكە رەسمي تۇردە قاماق سانكتسياسىن شىعاردى:

«قاۋلى.

1929 جىل، اقپاننىڭ 10 كۇنى، قىزىلوردا قالاسى.

مەن، پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمى باستىعىنىڭ كومەكشىسى، قسسر بويىنشا وكىلى - ساەنكو، بۇگىنگى كۇنى № 6 ءىس بويىنشا تەرگەۋدە جۇرگەن جالەنوۆ كارىمدى قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 58-7, 58-11, 59-3 باپتارىنا سايكەس ايىپقا تارتىلعاندىقتان بىلاي دەپ تاۋىپ:

كارىم جالەنوۆ - كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ءۇشىن قۇرىلعان استىرتىن كونت-رەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى جانە ورتا ازياداعى باسماشىلار قوزعالىسىنا كومەك كورسەتكەنى ءۇشىن قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 128 جانە 147 باپتارىنا سايكەس مىناداي شەشىم قابىلدادىم:

جوعارىدا جازىلعان ايىپتاردىڭ نەگىزىندە جالەنوۆ كارىم ايىپكەر رەتىندە تەرگەۋگە تارتىلسىن. قىلمىستىڭ الدىن-الۋ ماقساتىمەن ول - پپ وگپۋ-ءدىڭ قسسر دەگى تۇرمەسىنە قامالسىن.

شەشىمنىڭ كوشىرمەسى ورىندالۋ ءۇشىن قسسر بويىنشا پپوگپۋ-ءدىڭ رسو-نا جىبەرىلسىن.

شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى - ساەنكو.

"كەلىستءىم" شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى - پەتروۆ.

"بەكىتەمىن" وگپۋ-ءدىڭ قسسر بويىنشا توتەنشە وكىلى - ۆوللەنبەرگ.

بۇل ايىپ ماعان تانىستىرىلدى. ءوزىمدى ايىپتىمىن دەپ ەسەپتەمەيمىن. "نە" دەگەن ءسوز ەرەكشەلەنۋ ءۇشىن سيامەن جازىلعان. ايىپكەر - جالەنوۆ».

تۋرا سول كۇنى ءدال وسىنداي ايىپپەن:

احمەتسافا يۋسۋپوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ، ال اقپاننىڭ 11 كۇنى ەسپولوۆ مىرزاعازى، بيتىلەۋوۆ داموللا، ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك تۋرالى شەشىم شىعارىپ، ولاردى تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى قىزمەتتەرىنەن بوساتۋ تۋرالى قاتىناس جولدانعان. بارىنە ورتاق جالپى ۇلگىسى مىناداي:

"ازامات مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 3 قاڭتاردان باستاپ, ياعني تەرگەۋ ىسىنە تارتىلعان كۇننەن باستاپ "ەڭبەكشى قازاق" گازەتى رەداكتسياسىنداعى ادەبي قىزمەتكەر مىندەتىنەن بوساتىلسىن، بۇل جاعداي دۋلاتوۆتىڭ قىزمەت ورنى - "ەڭبەكشى قازاق" گازەتىنە حابارلانسىن".

 

سوڭىنا جوعارىداعى ۇشەۋىنىڭ قولى قويىلعان. بۇعان قاراعاندا تۇتقىنعا الىنعان بارلىق ادامدارعا ايىپتاۋ سانكتسياسى كەيىننەن قويىلعان.

«جالەنوۆ كارىم مەن ءادىلوۆ دىنمۇحامەدتىڭ بەتتەسۋىندەگى سۇراق - جاۋاپتىڭ حاتتاماسى.

27 مامىر (ماي) 1929 جىل.

جالەنوۆكە سۇراق: ءادىلوۆ دىنمۇحامەدپەن قاي ۋاقىتتان بەرى تانىسسىز؟

جاۋاپ: 1921 جىلدىڭ جازىندا ءادىلوۆ تاشكەنت قالاسىندا تۇردى ما، جوق پا، مەن بىلمەيمىن. تەك، 1921 جىلدىڭ كۇزىندە، نە قىسىندا مەن وسى تاشكەنت قالاسىنداعى قازاق ينستيتۋتىندا كورگەنىم ەسىمدە. ول ينستيتۋتقا البا-جۇلبا بوپ كەلدى، كەلدى دە كيۋگە كيىم سۇرادى. وعان كىم كوستيۋم الىپ بەردى، قازىر ەسىمدە جوق، الايدا د.ادىلەۆ وقۋشىلارمەن بىرگە تۇردى-اۋ دەيمىن. كەلەسى كۇنى ادىلەۆ: ءوزىنىڭ فەرعانادان كەلگەنىن، جانۇزاقوۆتىڭ باسماشىلارىنىڭ اراسىندا بولعانىن ايتتى. ءبىر قىشلاقتا باندىلاردىڭ ۇستىنەن قىزىل اسكەرلەر ءتۇسىپ قالىپتى دا, ءادىلەۆ ول جەردەن قاشىپ قۇتىلىپ, وسىندا ازەر جەتىپتى. ونىڭ ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا ول جانۇزاقوۆقا جولىعۋعا بارىپتى، بىراق نە ءۇشىن بارعانىن ايتسا دا قازىر ۇمىتىپ قالىپپىن.

وسىدان كەيىن مەن قوجانوۆقا باردىم دا, ءادىلەۆتءىڭ ماعان ايتىپ بەرگەنىنىڭ ءبارىن وعان ماعلۇمدادىم: قوجانوۆ: «ادىلەۆ وتە قابىلەتتتى قىزمەتكەر، بىراق تا ول جاس، سوندىقتان دا ءبىر نارسەگە ۇرىنىپ قالۋى مۇمكىن. ونى ينستيتۋتقا وقىتۋشى عىپ ورنالاستىرىپ قويىپ، باقىلاپ ءجۇرۋ كەرەك", - دەدى.

جالەنوۆكە سۇراق: 1921 /?/ جىلى كوكتەم ايىندا ءادىلەۆ تاشكەنت قالاسىنا كەلگەندە ونىڭ بۇقاراعا بارا جاتىپ جولاي ايالداعانىن ءبىلدىڭىز بە، جوق پا؟

جاۋاپ: ءادىلوۆ ءوزىنىڭ بۇقاراعا بارعانىن ەلدىڭ بارىنە ايتىپ ءجۇردءى.

جالەنوۆكە سۇراق: مۇمكىن ءسىز ءادىلەءۆتىڭ باسماشىلارعا قالاي تاپ بولعانىن ەسىڭىزگە تۇسىرەرسىز؟

جاۋاپ: ونداي اڭگىمە ەسىمدە جوق.

تاعى دا سوعان سۇراق: تاشكەنتتەگى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىر توبى قاتىسىپ، ۆاليدوۆتءىڭ كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن كوزقاراسىنا بايلانىستى ماسەلەنى تالقىلاعان جانە استىرتىن ۇيىم قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس جاسالعان ءماجىلىس ءوتتى مە، جوق پا؟

جاۋاپ: مەنىڭ قاتىسۋىممەن ونداي ءماجىلىس بولعان جوق. ال مەن جوق جەردە ونداي جينالىس ءوتتى مە - ودان دا حابارىم جوق».

جالپى وسى ەكىنشى تومنىڭ سوڭىنا دەيىنگى كورسەتىندىلەر مەن بەتپە-بەت جاۋاپتاسۋ كەزىندەگى ايعاقتاردى سالىستىرساق، د.ادىلەۆتىڭ بۇقاراعا بارعانى راستالادى. ماسەلە: استىرتىن ۇيىمنىڭ قانداي تاپسىرماسىمەن باردى نەمەسە بيتىلەۋوۆشىلەپ «جەر كورگىسى كەلىپ» تاعى دا «پارتيزانشىلاپ» كەتتى مە، ناقتى شىندىق وسىندا. تەرگەۋدەگى ايعاقتامالارعا جۇگىنسەك، د.ادىلەۆكە ەشكىمدە ونداي وكىلدىك بەرمەگەن.

قۇلمۇراتوۆ ءتاجىباي - 38 جاستا. قىزىلوردا وكرۋگىنىڭ تەرەڭوزەك اۋدانىنىڭ № 1 اۋىلىنىڭ قازاعى. ۇيلەنگەن. پارتيادا جوق. كەشىرىمگە بايلانىستى تۇرمەدەن بوساتىلعان. بۇل - د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسى بويىنشا ونىڭ تۇرمەدە جاتقان اعاسى بايسەيىت ادىلەۆتىڭ قاشىپ شىعۋىنا كومەكتەستى دەلىنگەن ادام. ونىڭ ايتۋىنشا: بايسەيىتكە تۇرمەدەن قاشۋ تۋرالى اقىل قوسپاعان. جازىعى - ونىڭ قاشۋىنا قول ۇشىن بەرگەندىگى ەكەن. ول ءۇشىن ءبىر قۇلىندى بيە الىپتى. كورسەتىندىسىنىڭ سوڭىن:

ت.قالمۇراتوۆ: "كارىباەۆ نۇرلان قىزىلوردا قالاسىندا كىممەن كەزدەستى، ول جاعىن بىلمەيمىن. مەن دۋلاتوۆتىڭ ۇيىندە نۇرلان كارىباەۆپەن ءبىر-اق رەت، 1927 جىلى بايسەءيىت بەرىپ جىبەرگەن قۇلىندى بيەنى اكەپ بەرگەن جولى عانا بىرگە بولدىم. ءبىز بىرگە باردىق، نۇرلان: بايسەءيىءتتىڭ تاپسىرماسى بار ەدى, - دەدى، قانداي تاپسىرما ەكەنىن ول ماعان ايتقان جوق. ءبىز كەلگەن كەزدە دۋلاتوۆتىڭ ۇيىندە قوناقتار بار ەكەن، مەن اۋىز ۇيدە قالدىم دا نۇرلان ىشكى ۇيگە كىرءىپ كەتتى، ىلە كەرى شىقتى دا ماعان: دۋلاتوۆ ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەل دەپ ايتتى, - دەدى. ەسپولوۆتى ءتىپتى كورگەمىن دە جوق. بۇدان باسقا ەشتەڭە دە ايتا المايمىن، حاتتاما ماعان وقىلدى...", - دەپ اياقتاعان.

ءاي، قازاق-اي! جىلقى دەسە - باسىن دا بايگەگە تىگىپ جىبەرەدى- اۋ! ءتاجىبايدا ودان ۇلكەن «ساياسي ماقسات تا» جوق شىعار. مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا نۇرلان كارىباەۆتىڭ جولىققانىن ايتۋ ارقىلى «كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن قۇپيا ۇيىمنىڭ گولوششەكيندى قاستاندىقپەن ءولتىرۋ جانە قىردا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ تۋرالى جوسپارىن تالقىلاپ، د.ادىلەۆكە ءتيىستى نۇسقاۋ بەرگەنىن» راستاعانى ت.قالمۇراتوۆتىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن.

بۇدان كەيىن تەرگەۋ ءىسىنىڭ وسى تومىندا د.ءادىلوۆتىڭ ءبىر كورسەتىندىسى ەكىنشى كورسەتىندىسىنە قارسى كەلەتىن، ءبىر جولى: «وسى ايتقانىم شىندىق»، - دەپ، كەلەسى جولى ول كورسەتىندىسىنەن باس تارتىپ، ءىشىنارا: «مەن ەشقانداي كۇش كورسەتۋدەن قورىقپايمىن»، - دەپ تولتىرعان ۇزاق سونار جازبالارى كەزدەسەدى. ول جاۋاپتار ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، التىنشى تومدارعا دا ۇلاسادى. وندا احمەتسافا يۋسۋفوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ، وعان قوسا سۇماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ء„وزى بىلەتىن ومىرلەرىنە قايراتكەر" رەتىندە شولۋ جاسايدى. مۇندا ايتىلعان جايلارعا تەرگەۋ ىستەرىن تالداۋ بارىسىندا ناقتى توقتالاتىن بولعاندىقتان دا بۇل ارادا مازمۇنداپ جاتۋدى ارتىق كوردىك. وندا 1922-ءشى جىلى اشارشىلىقا ۇشىراعان تورعاي ەلىنە سەمەي وڭىرىنەن مال ايداپ بارعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن احمەتسافا يۋسۋپوۆتىڭ جالعان جالامەن سوتقا تارتىلعانى باياندالادى. م.ەسپولوۆتىڭ ومىرىنە شولۋ جاساپ „ساياسي باعا بەرەدى". قالعان جايلاردى ەسپولوۆتان ەستىدىم دەپ. „تاريحي شولۋ جاسايدى". ءسوزىنىڭ سوڭىن:

„گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋ تۋرالى ويىمدى دۋلاتوۆقا ايتتىم. ال بوكەيحانوۆ بولسا، موسكۆاداعى، ورىنبورداعى تەرروريستەردىڭ باتىل قيمىلدايتىنىن، قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ونداي ارەكەتتەن قورقاتىنىن بىزگە ايتتى. ماعان گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋ تۋرالى وي سول كەزدە ءتۇستى", - دەپ „اعىنان جارىلا" اياقتايدى.

 

7. عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ

مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ارحيۆىندەگى № 124 ءىستىڭ 2 تومى «ەلدەس وماروۆتى جانە ت.ب. ايىپتاۋ ءىسى» - دەپ اتالادى. 1929 جىلى قاڭتار ايىندا باستالعان جالپى 7 تومنان تۇراتىن ءىستىڭ بۇل تومىنا نەگىزىنەن دىنمۇحامەد ادىلەۆتى تۇتقىنداعاننان 3 اي بۇرىن، 1927 جىلى 13 قازاندا جاۋاپقا تارتىلىپ، قايتا بوساتىلعان ەلدەس وماروۆ پەن 15 قازاندا ۇستالعان حالەل عابباسوۆتىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى جاۋاپتارى تىركەلگەن. ءبىر-بىرىنە ەشقانداي قاتىسى جوق جايلاردى (مىسالى، بەتپاقدالاداعى، تورعايداعى، شىڭعىستاۋداعى وقيعالاردى) ءوزارا بايلانىستىرعان:

«الاشورداشىلار» كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قىرعا استىرتىن ءوز ادامدارىن جىبەرگەن، سونداي-اق اعىلشىن يمپەرياسىمەن جانە سول كەزدە پاريجدە، گەرمانيادا تۇراتىن ۆاليدوۆپەن، شوقاەۆپەن بايلانىس جاساۋ ءۇشىن شەت ەلگە وقۋعا ء(بىرىمجانوۆتى، بيتىلەۋوۆتى، مۇڭايتپاسوۆتى) جىبەرگەن - دەگەن ايىپ تاعىپ، «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن جاپپاي تۇتقىنعا الىپ، تۇرمەگە قاماعان.

«قىلمىستى iسكە» «جاڭا كۋاگەرلەر» تارتىپ، ولارعا بولەك iس قاعازىن تولتىردى. «قوسىمشا قوسىلعان» بۇل ادامدار كiم ەدi جانە بايتۇرسىنوۆتىڭ سوڭىنان شىراق الىپ ءتۇسiپ، قالايدا ايىپكەر، ەكسترەميست، كونتررەۆوليۋتسيونەر ەتiپ كورسەتۋگە تىرىسۋلارى قالاي؟ وسى جەتپىس ەكى ادامنىڭ باسىن بiرiكتiرەتiندەي ورتاق مۇددەلەرi بولدى ما؟ سونى ايعاقتايتىنداي دالەلدi سەبەپ بار ما؟

بار. ول - بۇل ادامداردىڭ «الاشورداعا» قاتىستى ورتاق ءومiربايانى ەدi.

وگپۋ-دiڭ دە، گولوششەكيننiڭ دە كوزدەگەن تۇپكi نىساناسى جانە بارىنشا اشەكەرەلەۋگە تىرىسقان قىلمىسى سول تۇس بولاتىن. ويتكەنi «ۇلتشىل»، «پانتيۋركيست»، «كونترەۆوليۋتسيونەر» دەگەن ۇعىمدى ساياسي - يدەولوگيالىق ساحنادا «ويناتۋ» ءۇشiن اۋەلi ونى «تiرiلتۋ» قاجەت-تiن.

الدىن-الا ەسكەرتە كەتەرىمىز: سوت بارىسىنداعى وتارلاۋ تاريحى، ەل، جەر، كونفيسكاتسيا، اشارشىلىق، ادەبيەت پەن مادەني رۋحانيات تۋرالى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ كەزىندەگى پىكىرلەرى مەن سۇراق-جاۋاپتارى ارنايى بولىمدەردە تاقىرىپ بويىنشا جەكە-جەكە كەڭ اۋقىمدا تالداناتىن بولعاندىقتان دا، بۇل بولىمدە تەك ءار ازاماتتىڭ تۇرمەگە جابىلۋىنا سەبەپكەر بولعان ىلىكتەس جايلاردى عانا، ياعني، تازا تەرگەۋ تاريحىن عانا قامتيمىز. سونىمەن قاتار زاكي ۆاليدوۆ پەن «قارانوعاي ىسىنە» قاتىستى سۇراق-جاۋاپتاردى دا ىڭعايلاستىرا جەلىگە تارتتىق.

 

ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك - 1896 جىلى قوستاناي وكرۋگىنىڭ تورعاي اۋدانىندا تۋعان. جوعارى ءبىلىمدى مال دارىگەرى. مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسىندا ىستەگەن. زاڭگەر احمەت ءبىرىمجانوۆتىڭ ءىنىسى. كارىم جالەنوۆتەن كەيىن تۇتقىندالعان.

 

ع.ءبىرىمجانوۆ: «24 قاڭتار 1929 جىل. مەن 1896 جىلى تۋدىم، 1914 جىلى رەالدىق ۋچيليششەدە وقىدىم، ودان كەيىن مايدانداعى قارا جۇمىسقا تارتىلعاندارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن كيەۆكە باردىم. قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى ورىسشا بىلمەيتىن، سوندىقتان دا مايدانعا بارۋدى قوعامدىق پارىزىم دەپ ەسەپتەدىم. جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋدىڭ رەتى كەلمەدى. 1917-1918 جىلدارى  ورىنبوردا بولدىم. مەنىڭ قالىپتاسقان تۇراقتى كوزقاراسىم بولعان ەمەس. بار ويىم - وقۋ بولعاندىقتان دا، قازىر دە ساياسي ىسكە شورقاقپىن. 1918 جىلى تورعايعا باردىم. سول كەزدە تۇنعاشين مەن جانگەلدين ۇسىنىس جاسادى. ۋەزد كوميسسارى اراۆين بولاتىن. وندا تۇراقتى وكىمەت تە، ءوزارا بولىنۋشىلىك تە جوق ەدى. 1918 جىلى مەن ورىنبورداعى „الاشورداشىلارعا" قوسىلدىم. باسشىلارى بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، قاراتىلەۋوۆ ەدى. وعان دەيىن «الاشورداشىلاردىڭ» ەشقايسىسىن بىلمەيتىنمىن. ناقتى ءبىر قىزمەت اتقارعامىن جوق.

«قىزىل اسكەرمىز» - دەپ كەلگەندەر قازاقتاردى توناپ، اتتارىن تارتىپ الىپ جاتتى. «الاشوردانىڭ» جاساعى بار بولاتىن. جانگەلدينمەن كەلىسىم جۇرگىزىپ، بايتۇرسىنوۆتى ماسكەۋگە جىبەردى. سول كەزدە كازاك پولكى ساۋ ەتە قالدى. باراتىن جەر قالمادى. ءبىز كازاكتاردىڭ بيلىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدىق. مەنى كولچاكقا جۇمساپ جىبەردى. نەگە ونداي تاپسىرما بەرگەنىن بىلمەيمىن. „الاشوردانىڭ" تاپسىرماسىن ورىنداۋعا تىرىستىم. بۇل 1919 جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. 1919 جىلدىڭ باسىندا ۆاليدوۆكە جىبەردى. ءۆاليدوۆتىڭ „الاشوردا" ۇكىمەتىن قولداۋىن ءوتىنىش ەتتى. ورىنبوردا „الاشوردانىڭ" اسكەري كەڭەسى ءوتىپ  جاتقاندا ۆاليدوۆ تە سوندا بولدى. ول ەشقانداي كومەك كورسەتكىسى كەلمەدى، قازاقتارمەن اراداعى بايلانىسى دا ناشارلادى».

باشقۇرت ۇلتتىق اسكەرى - اقتوبە، ورال جانە وڭتۇستىك ۋرال باعىتىنداعى قىزىل اسكەرگە قارسى ءىس-ارەكەتكە كوشەدى. سونىڭ ىشىندە ز.ءۆاليدوۆتىڭ ەستەلىگىندە «الاشوردا» اسكەرىنىڭ جاساعىنا قاتىستى وتە ءبىر قىزىقتى دەرەك بار:

ز.ۆاليدوۆ:«سامارا وكىمەتىمەن، ورالدىق كازاكتارمەن، قازاقستاندىق جاساقپەن جۇرگىزگەن بارلاۋ جۇمىسىمىز وتە ءساتتى بولدى. ورال (تەكە) - حانورداسى - استراحان گۋبەرنياسى - گۋرەۆ (ۇيشىك), ومبى-باتىس توبى قۇرىلدى. باشقۇرتتىڭ ۇلتتىق اقىنى سەيتگەرەي ماعاز، شايحزادا بابيچ، وزبەك اقىنى ءابىلحاميد سۇلەيمەن (شولپان), قازاقتىڭ جاس ءجۋرناليسى ءبىرىمجانوۆ جانە تاعى ءبىر وقىعان ايتىسكەر اقىن قازاق قىزى قالالاردا جاسىرىن ۇيىم قۇرىپ، ورىنبورداعى ورتالىقتى قۇندى دەرەكتەرمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. قازاقتىڭ اقىن قىزى مەن اقىن شايحزادا ءبابيچتىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارىنىڭ قيىن دا، قىزىقتى ەكەنى سونداي، ول تۋرالى رومان جازۋعا بولار ەدى. مىسالى: قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋ تاپسىرىلعان جانگەلديننىڭ ول قىزعا سەنگەنى سونداي، موسكۆاداعى ءىستىڭ بارىسىن تولىق بايانداپ وتىردى. ...سونىڭ ناتيجەسىندە اشحابادتاعى 11 شىلدە كۇنگى اسكەرلەردىڭ كوتەرىلىسى، اعىلشىن اسكەرىنىڭ تۇركىمەنستان مەن باكۋگە باسىپ كىرۋى، ءتىپتى، اعىلشىن بارلاۋ توپتارىنىڭ الەكساندروۆ پورتىنا كەلۋىن، تۇرىك ارمياسىنىڭ ازىربايجانعا باسىپ كىرۋىن، بوكەي ورداسىنداعى، ورال مەن گۋرەۆتەگى، حيۋا مەن بۇقاراداعى وقيعالاردى قازاقتىڭ زەرەك قىزى ارقىلى ءبىلىپ وتىردىق»، - دەيدى باشقۇرتتىڭ اسكەري ءمينيسترى.

بۇل - وتە قىزىقتى ءارى تاعدىرلى وقيعا. «ايتىسكەر، ەرجۇرەك قىز كىم، ونىڭ تاعدىرى قالاي قالىپتاستى. مىسالى، الاش قوزعالىسى تۇسىندا جاۋىنگەرلىك تاپسىرمالار ورىنداعان، ومىردەن ەرتە وتكەن اققاعىت (اققاعاز-? - ت.ج.) دوسپانوۆا كىم ەدى؟ ۇلتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن «الاشتىڭ» باتىر ارۋلارى دا ۇمىتىلماۋى ءتيىس. تاريحي شىندىق سوندا عانا قالپىنا كەلەدى. وكىنىشكە وراي باتىر قىزدار تۋرالى دەرەكتەر ماڭگىلىككە ءىز-ءتۇسسىز ءسىڭىپ كەتتى مە دەگەن قاۋىپ بار. مۇمكىن ءا.جانگەلديننىڭ «قىزىل كەرۋەنىنە» قاتىستى قۇجاتتاردا اتى اتالىپ قالۋى عاجاپ ەمەس.

سونىمەن، «ءتورت قۇبىلادان» قادالعان دۇشپان قىسىمىنان قۇتىلۋدىڭ جولدارى تالقىلانعان اسكەري كەڭەستە (وعان «الاشوردانىڭ» اتىننان سەيدازىم قادىرباەۆ قاتىسقان) مىناداي حالىقارالىق ساياسي وقيعالار انىقتالادى: باكۋدەگى تۇرىك اسكەرى اشحابادقا بەت الدى، ال ونداعى اعىلشىن اسكەرى اۋعانستانعا شەگىنبەك; اۋعاندىقتار اعىلشىندارمەن سوعىسۋ ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىنەن قارۋ-جاراق الماق. ەگەر وقيعا وسىلاي دامىسا: وندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى سوعىسۋ - تۇركيامەن، اۋعانستانمەن، ۇندىستانمەن سوعىسۋ، رەسەيدىڭ جاۋى اعىلشىندارمەن وداقتاسۋ - دەگەن ءسوز. ال ول رەسەي جاعدايىندا مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا ەرىكسىز كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋدان باسقا امال قالمايدى. ەكىنشى سەبەپ: سىبىردەگى كولچاك وكىمەتى دە، ساماراداعى قۇرىلتاي كەڭەسى ۇكىمەتى دە: باشقۇرتستان مەن «الاشوردا» اسكەرىن كۇشپەن تاراتىپ، ولاردىڭ جەتەكشىلەرىن اتۋ جازاسىنا كەسۋ، ءسويتىپ ولاردىڭ تۇركىستانعا قوسىلىپ، تۇركيا مەن گەرمانيانىڭ اسكەري كومەگىنە قول ارتۋىنا مۇمكىندىك جاساماۋ تۋرالى بۇيرىق شىعارۋى ەدى. ءۇشىنشى سەبەپ «قاتيرادا»:

ز.ۆاليدوۆ: «الاشوردا» ۇكىمەتى وكىلدەرىنىڭ اكەلگەن حابارى. ولاردىڭ قاتارىندا عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ پەن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ بولدى. كولچاك پەن ونىڭ وداقتاستارى: ۇلتتىق اسكەر مەن ۇلتتىق ۇكىمەت قۇرۋعا قارسى جازالاۋ ارەكەتىنە كوشكەندىكتەن دە، ولار دا ەرىكسىز كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسۋگە ءماجبۇر بولىپتى. كەيىننەن عازىمبەك گەرمانياعا كەلىپ، سوندا ءبىلىم الدى، ال وتانىنا قايتىپ ورالعاننان كەيىن زاۋالعا ۇشىرادى، - دەپ دەپ كورسەتىلگەن.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «الاشوردانىڭ» اتىنان كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعۋ تۋرالى وكىلدىككە بارۋى زاكي ۆاليدوۆتىڭ «قاتيرالارىنان» باسقا قۇجاتتاردا راستالمايدى. بۇل دەرەك م.اۋەزوۆتىڭ ىسىنە قاتىستى تۇستا قوسىمشا تالدانادى.

ع.ءبىرىمجانوۆ (جالعاسى): «سودان كەيىن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋ رەسمي تۇردە شەشىلدى. تورعايداعى اسكەري كەڭەس قارۋسىزداندىرىلدى. كەڭەس جەتەكشىلەرى دۋلاتوۆ، سەيدالين، قادىرباەۆ سەمەيگە كەتتى. تۋعان اعام سوندا - سەمەيدە تۇرعاندىقتان دا مەن دە سەمەيگە كەلدىم. سەمەيدە بوكەيحانوۆتى، قوزىباعاروۆتى كەزدەستىردىم. 1921 جىلدىڭ باسىندا گۋبرەۆكومعا ورنالاستىم.

قايتادان ورىنبورعا، ودان تاشكەنتكە كەلدىم. بۇل 1921 جىلدىڭ كۇزى بولاتىن. دۋلاتوۆپەن بۇرىننان تانىس ەدىم. ول مەنى گازەتكە ورنالاستىردى. مەن دۋلاتوۆپەن بىرگە تۇردىم. 1922 جىلى مەن شەت ەلگە وقۋعا كەتتىم. وندا ۆاليدوۆپەن بىرنەشە رەت ەسكى تانىستار ەسەبىندە كەزدەستىم. وعان ەشكىمنەن ەشقانداي حات-حابار تاپسىرعامىن جوق. شەت ەلدەگى وزبەكتەردىڭ ۇيىمى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن. مادەنيەت جونىندە ءبىر بىرلەستىك بولاتىن. ولار كىلەڭ بۇقارالىقتار ەدى، ال مەن جالعىز قازاق بولعاندىقتان دا، ولارمەن بايلانىس جاساۋدىڭ ەش قاجەتتىگى بولمادى. گەرمانيادا تاتار جانە وزبەك كوميسسياسى بار، ال تاۋەلسىز تۇركىستان مەكەمەسى دەگەن ۇيىمدى ەستىگەمىن جوق. ەلگە قايتقاندا ۆاليدوۆتەن ەشكىمگە ەشقانداي دا حات اكەلگەن ەمەسپىن. قىزىلورداعا كەلگەن پروفەسسوردى بىلەسىڭ بە، جوق پا، دەگەن سۇراققا جاۋابىم: ونىڭ اتى - كلاين، ونىڭ وسىندا كەلگەنىن جانە وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ قازاق مادەنيەتى قوعامى ارقىلى مەنى ىزدەستىرىپ جۇرگەنىن ەستىپ، كەزدەستىم. ول قازاقستاندى ارالاماقشى ەكەن، ماعان ەرىپ ءجۇرۋدى ءوتىندى، مەن باس تارتتىم".

 

بۇل كۇنگى تەرگەۋ وسىمەن اياقتالعان سياقتى. بۇدان كەيىنگى جاۋاپتارىندا  ع.ءبىرىمجانوۆ وزىمەن بىرگە سۋرەتكە تۇسكەن، ىسكە تارتىلعان بارلىق ايىپتالۋشىلارعا قويىلعان ورتاق سۇراقتارعا ءبىر سىدىرعى جاۋاپ بەرەدى. ءوزىنىڭ گەرمانيادا وقىعان كەزىندە بەرليندە ساياسي باسپانا ىزدەپ جۇرگەن زاكي ۆاليدوۆپەن كەزدەسكەنىن، ونىڭ سسسر-دەگى «الاشوردا» مۇشەلەرىنە ەشقانداي جاسىرىن حات تابىس ەتپەگەنىن ايتادى.

«ازامات ءبىرىمجانوۆ عازىمبەكتىڭ قوسىمشا جاۋابى. 27 ناۋرىز، 1929 جىل.

...مەن (شەت ەلدە جۇرگەندە - ت.ج.) شەت ەلدەردە شىعاتىن گازەتتەردىڭ ەشقايسىسىمەن دە جۇمىس ىستەسكەم جوق، ونىڭ ىشىندە "تاتارستان كيزەلىمەن" دە بايلانىس جاسامادىم. "ەني تۇركىستان" جۋرنالىن جازدىرىپ العام جوق، ونىڭ كەيبىر ساندارىن عانا كوردىم، وقۋعا تالاپتانىپ ەدىم، ماعان تۇسىنىكسىز بولدى، ويتكەنى مەن تۇرىك ءتىلىن بىلمەيتىن ەدىم. سوندىقتان دا "ەني تۇركىستان" جۋرنالىنىڭ 10 داناسىن جازدىرىپ الدى دەگەندى جوققا شىعارامىن. ول جۋرنال تۋرالى ۆاليدوۆپەن سويلەسكەمىز جوق».

 

بۇل ماسەلەگە تەرگەۋشىلەر دە ۇنەمى قايتا اينالىپ كەلىپ وتىرعان. عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتىڭ 1929 جىلعى 26 ماۋسىم كۇنگى قوسىمشا تەرگەۋدە بەرگەن جاۋابى:

«شەت ەلدە جۇرگەن كەزىمدە "اقجول" گازەتىنە ەكى-اق رەت ماقالا جازدىم. ءبىرىنشىسىن بەرلينگە كەلىسىمەن-اق جازدىم، وندا ءوزىمنىڭ جول-جونەكەي كورگەندەرىمدى، العان اسەرىمدى باياندادىم. ەكىنشى: شەت ەلدە وقىپ جۇرگەن وزبەك ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇندەۋى ەدى، سونى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، "اقجول" گازەتىنە  جولدادىم. ول گازەتتە جاريالاندى ما، جوق پا، بىلمەدىم.

وزبەك ستۋدەنتتەرىنىڭ كومەك سۇراپ ۇندەۋ تاستاۋىنىڭ سەبەبى، ءبىز شەت ەلگە وقۋعا كەتكەن كەزدە قاراجاتتى ءبىر جىلعا لايىقتاپ العان ەدىك، الايدا، سسسر-داعى جانە گەرمانياداعى اقشانىڭ قۇنسىزدانۋىنىڭ وسۋىنەن ءبىزدىڭ قالتامىز قاعىلىپ شىعا كەلدى. مىنە، سوندىقتان دا وزبەك ستۋدەنتتەرى اشىق حات ارقىلى ۇندەۋ جاريالاۋعا شەشىم قابىلداپ ەدى .

ول (ۆاليدوۆ - ت.ج.) ماعان ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە كەلىپ جولىقتى. ول بىردەن مەنىڭ پاتەرىمە كەلدى. مەنىڭ مەكەن-جايىمدى قالاي بىلگەنىن بىلمەيمىن، ول كىسىمەن حات جازىسپاعانىم انىق ەسىمدە. مەنىڭ ادرەسىمدى ول پاريجدەگى مۇستافا شوقاەۆتان ءبىلىپ كەلۋى مۇمكىن، ويتكەنى ءبىز وندا بارعاننان سوڭ ءبىرازدان كەيىن ول (شوقاەۆ - ت.ج.) بەرلينگە سوعىپ، بىزگە تۇركىستاندىقتارعا جولىققان بولاتىن، الايدا مەن ول اداممەن تانىس ەمەسپىن، مۇمكىن، مۇڭايتپاسوۆتى تانيتىن شىعار، سەبەبى ەكەۋى دە ءبىر جەردەن بولاتىن. ءبىز شوقاەۆپەن بىرنەشە رەت كەزدەستىك جانە ونىڭ پاتەرىندە دە بولدىق. ول ءوزىنىڭ قاراجاتىنىڭ جوقتىعىنا شاعىنىپ ءجۇردى...

كەڭەس وكىلدىگىنىڭ جاعىنان وعان شەت ەلدەن وتانىنا قايتىپ كەلۋ تۋرالى، ونىڭ بوستاندىعىنا تولىق كەپىلدىك بەرەتىنى جونىندە ۇسىنىستار جاسالدى، ءبىراق ودان شوقاەۆ باس تارتتى.

ونىڭ جالعان دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازعان ماقالالارىنا بايلانىستى مەن وعان: نەگە بۇلاي ەتتىڭىز؟, - دەپ سۇراق قويدىم. ول جاداعايلاپ قانا ناقتى كوكەيكەستى ماسەلەلەر جونىندە ازىرشە جازا المايتىنىن ءبىلدىردى. مەن ونىڭ سەبەبىن بىلاي دەپ ءتۇسىندىم: ول اقتاردىڭ شىعارىپ تۇرعان شەت ەلدەگى گازەتتەرىمەن بايلانىس جاساعاندىقتان دا, ولارعا قارسى دىتتەگەن، كوكەيىن تەسكەن جانە داۋلى ماسەلەلەردى جازۋعا ءداتى جەتپەي ءجۇر ەكەن عوي, - دەپ ءتۇسىندىم. ءوزىنىڭ سسسر-عا قارسى تىكەلەي ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ارەكەتتەرى تۋرالى ماعان ەشتەڭە دە ايتپادى. بەرليندە ءبىر اپتاداي تۇردى دا قايتادان پاريجگە كەتىپ قالدى.

ۆاليدوۆ اۋەلىدە مەنىڭ پاتەرىمدە تۇردى، مەن سول كۇنى-اق وعان لايىقتى پاتەر تاۋىپ بەردىم، سول ۇيدە قاشان ءوزى كونستانتينوپلگە كەتكەنشە تۇردى. مەن ءۆاليدوۆتىڭ، ۆاليدوۆ مەنىڭ پاتەرىمە بارىپ كەلىپ جۇردىك. ول كەڭەسكە قارسى ارەكەت جۇرگىزدى مە، جوق پا، ونىسىن ماعان ايتقان جوق. ءار اڭگىمە سايىن ەركىن تۇركىستان تۋرالى ۇزبەي ايتۋمەن بولدى، بىراق ونى قالاي جۇزەگە اسىرماقشى، بۇل جاعىنان ماعلۇمدار ەتپەدى. ول شوقاەۆتىڭ اق ورىس ەميگرانتتارىمەن ىستەس بولعانىن ۇناتپايتىن. بيتىلەۋوۆ داموللانىڭ بەرليننەن سسسر-گە جۇرەر كەزىندە ۆاليدوۆ تە بەرليندە بولاتىن، بيتىلەۋوۆتىڭ قايتار كەزىندە ول مەنىڭ پاتەرىمدە بولۋى دا مۇمكىن. ال سوڭعىسى (بيتىلەۋوۆ - ت.ج.) قايتار الدىندا مەنىڭ پاتەرىمدە تۇردى، مەن ونى ۆوكزالعا جالعىز ءوزىم شىعارىپ سالدىم. بيتىلەۋوۆ ارقىلى ۆاليدوۆ دۋلاتوۆقا جانە باسقا ادامدارعا حات بەرىپ جىبەردى مە، جوق پا، ول انىق ەسىمدە قالماپتى. ەگەردە بيتىلەۋوۆ سولاي دەپ كورسەتىپ وتىرسا، وندا حات بەرگەنى عوي. ال شيفرلانعان حات جازۋعا مەنىڭ قاتىسىم بولدى دەپ  بيتىلەۋوۆتىڭ كورسەتۋى نەگىزسىز، ويتكەنى، مەن ءشيفردىڭ ءتىلىن بىلمەيمىن. ماعان كورسەتىلگەن شيفرلانعان حاتتاعى جازۋ - بيتىلەۋوۆتىڭ جازۋى. ارىپتەردىڭ تۇسىنە قاراپ، كەيبىر سوزدەردى ءۆاليدوۆتىڭ جازۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيمىن. مۇمكىن، شيفرلاۋ ءۇشىن جازۋ ۇلگىسى مەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ونشا قاجەت تە ەمەس شىعار.

قولى - عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ. سۇراعان - ساەنكو».

 

زاكي ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتىڭ گەرمانياعا وقۋعا كەلگەندە ونىمەن كەزدەسكەنىن جازادى. الايدا وندا ءاليحان بوكەيحانوۆقا، نە احمەت بايتۇرسىنوۆقا، نە مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا شيفرمەن حات جولداعانى تۋرالى ەشتەڭە دە ايتىلمايدى. بۇل تەرگەۋدەگى باستى ماقسات - «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن ەميگراتسيادا جۇرگەن زاكي ۆاليدي مەن مۇستافا شوقايدىڭ ءىس-ارەكەتىمەن قالايدا بايلانىستىرۋ.

بۇدان كەيىن تەرگەۋشىلەر ع.ءبىرىمجانوۆ پەن ز.ءۆاليدوۆتىڭ 1922 جىلى تاشكەنتتە كەزدەسكەنىن كورگەنى تۋرالى ك.جالەنوۆتىڭ اقپارىن راستاتۋ ءۇشىن ەكەۋىن ءوزارا بەتتەستىرگەن.

«ع.ءبىرىمجانوۆ پەن جالەنوۆ كارىمنىڭ بەتتەسكەنىندەگى سۇراق جاۋاپتىڭ حاتتاماسى، 29 ناۋرىز 1929 جىل.

سۇراق: (جالەنوۆكە) - تاشكەنتتە جاسىرىن جۇرگەن ۆاليديءدى ءسىزدىڭ پاتەرىڭىزگە ءبىرىمجانوۆتىڭ الىپ كەلگەنى راس پا، ونداي جاعداي بولدى ما؟

جاۋاپ: - 1922 جىلدىڭ جازىندا كۇندىز ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك ينستيتۋتقا ۆاليديمەن بىرگە كەلدى دە ماعان: مىنە، ۆاليدوۆ دەگەن كىسى وسى، بۇل ادام پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە كىرۋ ءۇشىن كەلدى، ول تۋرالى ءوتىنىشىن دە تاپسىرىپ قويدى, - دەدى. مۇنى ۆاليدوۆ تە راستادى، سودان سوڭ: جاۋاپ العانشا ءبىر-ەكى كۇن جاسىرىنىپ ءجۇرۋ كەرەك بوپ تۇر، سوندىقتان دا ينستيتۋتتىڭ ساياجايىندا پانالاي تۇرۋعا مۇمكىندىك بەر, - دەپ ءوتىندى. مەن وعان كەلىسىمىمدى بەردىم».

سۇراق: (بىرىمجانوۆقا) ونداي جاعداي بولدى ما؟

جاۋاپ: ونداي جاعداي بولعان جوق.

سۇراق: ءسىز بەن جالەنوۆتىڭ اراسىندا باس ارازدىقتارىڭىز جوق پا؟

جاۋاپ: جوق، ارازدىعىمىز جوق. مەن ءوزىم ءۇشىن جاۋاپ بەرەمىن.

سۇراعان - ساەنكو».

 

 

 

6. كارىم جالەنوۆ

 

ال ازىرشە تاشكەنتتە سۋرەتكە تۇسكەن توپتى ادامنىڭ تاعى بىرەۋىن، سوناۋ گۋرەۆ قالاسىندا تۇراتىن كارىم جالەنوۆتى قاماققا الدى. ك.جالەنوۆتىڭ جاۋابىنان سۋرەتكە ءتۇسۋدىڭ تاريحى، د.ادىلەۆ پەن د.بيتىلەۋوۆ «استىرتىن ۇيىم» دەپ كورسەتكەن تاشكەنتتەگى باس قوسۋدىڭ ءمانىسى، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقاراعا بارۋ سەبەپتەرى تولىق اشىلادى.

 

جالەنوۆ كارىم جالەنۇلى - 40 جاستا، ەڭ سوڭعى تۇرعان جەرى - گۋرەۆ. ورال گۋبەرنياسى جىمپيتى ۋەزى بايعوجا بولىسىنىڭ № 4 اۋىلىندا تۋعان. ءبىلىمى ورتا. اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ كۋرسىن بىتىرگەن. ايەلى ...(اتى تانىلمادى - ت.ج.) سەرگەەۆنا جالەنوۆا، 33 جاستا، مۇعالىم. گۋرەۆ قالاسىندا تۇرادى. 1916 جىلعا دەيىن شاكىرت. 1917 جىلدىڭ ءى/ىىى دەيىن تىلداعى قارا جۇمىستا بولعان. 23/24 جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىق كۋرسىندا وقىعان. 1924 جىلدان باستاپ قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ جوسپارلاۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن. 1929 جىلى 8 قاڭتار كۇنى وگپۋ-ءدىڭ گۋرەۆ وكرۋگتىك ءبولىمى تۇتقىنعا العان (وردەر № 49).

 

سۇراق اقپان ايىندا الىنعان. رەسمي ايىپ تاعىلماعان. ىستە سۋرەتى بار.

«جالەنوۆ كارىمنىڭ جاۋابىنىڭ حاتتاماسى. 6 اقپان. 1929 جىل.

...1916 جىلى مايداندا بولدىم. ول ارادان مەنى ورال قالاسىنداعى قازاق ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى شاقىرىپ الدى. بۇل ۋاقىتشا ءۇكىمەتتىڭ تۇسى ەدى.

ول كەزدە جالعىز مەن ەمەس، بۇكىل قازاق زيالىلارى ءوتىپ جاتقان وقيعانىڭ الاساپىرانىن تۇسىنبەدى، ءبارىمءىءزدىڭ جالعىز ماقساتىمىز - اۆتونوميا الۋعا قول جەتكىزۋ بولدى. بەلگىلى ءبىر ساياسي باعىت-باعدارلاما، پارتيا جوق ەدى، تەك 1917 جىلى سەمەي قالاسىندا "الاش" پارتياسى قۇرىلدى، الايدا ولاردىڭ باعدارلاماسى بىزگە جەتكەن جوق، ول تۋرالى ءبىز ەشتەڭە دە بىلمەدىك. بۇل پارتيانى ۇيىمداستىرعاندار, مەنىڭ ويىمشا، بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە دۋلاتوۆ بولۋى كەرەك. ءبىز «الاشوردانىڭ» قۇرىلتاي جينالىسى ارقىلى اۆتونوميا جاريالاناتىن شىعار دەپ ويلادىق. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ورىنبور قالاسىندا بۇكىلقازاق قۇرىلتاي ءوتتى، بۇل انىعىندا ناعىز قۇرىلتاي ەمەس ەدى، تەك شاقىرىلعان ادامدار عانا قاتىستى. ەگەر قاتەلەسپەسەم, بۇل قۇرىلتايدىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى - بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە دۋلاتوۆ بولدى. بىزگە كەيىنىرەك جەتكەن حابار بويىنشا، وسى قۇرىلتايدا اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدانىپتى.

ورتالىقتاعى ەكى دۇنيەنىڭ الاساپىرانى تۋرالى ءبىز ەشتەڭە دە بىلگەمىز جوق، ول تۋرالى تۇسىنىگىمىز دە جوق بولاتىن. ول كەزدە: "قازاق حالقىن كازاكتاردىڭ قاراقشىلىعىنان قورعايىق!", - دەگەن ۇران تاستالعان بولاتىن، سول ۇراننىڭ ىقپالىمەن حالىقتىق جاساق (ميليتسيا) ۇيىمداستىرىلدى. الايدا ءىس بارىسىندا حالقىنىڭ مۇددەسى مەن ونى قورعاۋ جانە امان-ەسەن ساقتاۋ ءۇشىن كازاكتارمەن، ورال وبلىسىندا ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان كازاك اسكەري ءۇكىمەتىمەن بايلانىس جاسالدى، ونى جۇزەگە اسىرعان جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باسقارعان "الاشوردانىڭ" باتىس ءبولىمى ەدى. مەن ول كەزدە وبلىستىق زەمستۆو باسقارماسىنىڭ مۇشەسى ەدىم. ءبىز قازاقتاردى كازاكتاردىڭ بەيباستاقتىعىنان قۇتقارۋدى ماقسات ەتتىك. كازاكتارمەن اراداعى كەلىسىمىمىزدىڭ باستى تەگەرشىگءى مىناۋ بولدى: ولار بىزگە ەرىكتى تۇردە جاسالعان قامقورلىق رەتىندە قارۋ-جاراق بەرەتىن بولدى، ال ءبىز ولارعا ات بەرمەك بولدىق جانە ت.س.س. ول كەزدە زەمستۆو "الاشوردانىڭ" مەنشىكتى ورگانى ءتارىزدى ەدى. سول كەزدە حالىق جاساعى (ميليتسيا) قۇرىلدى. ءبىز ورال كازاكتارىمەن كەلىسىم جاسادىق. كەلىسىم بارىسىندا ەكى جاق تا: "قىزىل اسكەرمەن كۇرەسەمىز!", - دەگەن ۇران تاستالدى، الايدا ايتىپ وتكەنىمدەي، كازاكتارمەن كەلىسىم جۇرگىزە وتىرىپ وعان قوسا قازاق حالقىن توناۋ مەن زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋ ءۇشىن جاساق جاساقتادىق. مۇنىڭ بارلىعى 1918 جىلى جۇرگىزىلدى.

1919 جىلدىڭ باسىندا ورال قالاسى قىزىل اسكەرءدىڭ قولىنا كوشتى، سودان كەيىن 1919 جىلى ءتۇركفرونتتىڭ وكىلى لەجاۆا ميۋرات پەن ونى بىلەتىن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتءىڭ اراسىنداعى كەلىسىم ءراسىمى باستالدى. دوسمۇحامەدوۆ حالىق جاساعىن ەرتىپ وبلىستىڭ سولتۇستىك بولىگىن ارالاپ شىقتى، بىراق قانداي ماقساتپەن شولىپ شىقتى، ول جاعىن بىلمەيمىن. ول كەزدە تەرىستىك جاقتا قىزىلدار جوق بولاتىن. اسكەرلەردىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولدى ما, بىلمەيمىن، الايدا ارالاپ شىققانى انىق. لەجەۆا ميۋرات كازاكتارعا قارسى اتتانىڭدار دەپ ۇسىنىس جاسادى. ءبىز ول جونىندە ەشتەڭە ەستىگەمىز جوق، تەك ويىلدى 3-ءشى تاتار پولكى باسىپ العاننان كەيىن عانا حابارلاندىق. وسى ارميامەن كەلىسىمگە كەلگەنەن كەيىن عانا حالىقتىق جاساق قىزىلقوعا اۋدانىنا بەكىنگەن كازاكتاردىڭ پولكى مەن ديۆيزياسىنا قارسى سوعىسۋعا اتتاندى. پولكتىڭ شتابى باسىپ الىندى، وترياد قارۋسىزداندىرىلدى، تەك ءۇشىنشى كۇنى عانا تاتار پولكى كەلىپ جەتتى. سودان كەيىن عانا تۇركفرونتتىڭ وكىلى، اتى-ءجونىن ۇمىتتىم، جانە قازاق رەۆكومىنىڭ وكىلى بەگىمبەتوۆ كەلدى.

بۇل 1920 جىلدىڭ قاڭتار ايى ەدى. ءبىز تاتار پولكىمەن 1919 جىلدىڭ اياعىندا قوسىلدىق. ءدال سول كەزدەن باستاپ بۇل ارادا كەڭەس وكىمەتى ورنادى. 1920 جىلدىڭ قىسىندا كوپتەگەن قىزمەتكەرلەر ورىنبورعا اتتانىپ، كيررەۆكومنىڭ قاراۋىنا الىندى. ورىنبورعا كەلىسىمەن بەس ادامدى: قوس دوسمۇحامەدوۆتەردى، ءابءىشەۆتءى, مەنءى جانە قاشقىنباەۆتى ۆتسيك-ءتىڭ قاراماعىنا جىبەردى. ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا ءبىزدى قايىرا كيررەۆكومنىڭ قاراۋىنا جىبەردى، مەن وندا حاتشى بولىپ ىستەدىم. بۇل ورىنبور قالاسىندا بولدى.

مەن وندا قازان ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن ىستەدىم. سودان كەيىن تۋرتسيك-ءتىڭ وكىلىنىڭ كيرينپروسقا شاقىرۋى بويىنشا تاشكەنتكە ءجۇرىپ كەتتىم. مەنىمەن بىرگە وندا ەسپولوۆ باردى جانە سەمەيدەن بىرنەشە مۇعالىم كەلدى. تاشكەنتتە مەن كيرينپروسقا ساباق بەردىم. قوس دوسمۇحامەدوۆتەر مەن قاشقىنباەۆ ول كەزدە تاشكەنتتە ەدى، كەيىن ولارعا دۋلاتوۆ، "اقجول" گازەتىندە ىستەگەن ءبىرىمجانوۆ كەپ قوسىلدى. 1921 جىلى جازدا جىكشىلدىك (جەر مەجەلەۋ) ماسەلەسى بويىنشا بايتۇرسىنوۆ پەن مىرزاعاليەۆ كەلدى. بولعانباەۆپەن كيرينپروستا ىستەيتىن ءادىلەۆ دىنمۇحامەد تە سوندا بولدى. ءادىلەۆ ورىنبوردان كەلگەن ەدى. ونىڭ كەلۋ ماقساتىن مەن بىلمەيمىن. بولعانباەۆپەن سيرەك ۇشىراستىم، ال ادىلەۆپەن ءجيى كەزدەسىپ تۇردىم، ويتكەنى ەكەۋىمىزدە كيرينپروستا بىرگە ىستەيتىن ەدىك.

ءبىر جولى اشتارعا كومەك كورسەتۋ ماسەلەسءى جونىندە ءماجىلىس ءوتتى. سول جولى دوسمۇحامەدوۆتەرمەن قوسا دۋلاتوۆ، قاشقىنباەۆ، ەسپولوۆ، ديۆاەەۆ، ونىڭ قايدا ىستەگەنىن بىلمەيمىن, جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىندا ىستەيتىن ۇلتى قازاق ...(تانىلمادى - ت.ج.) بولدى. ءبىز سۋرەتكە دۋلاتوۆتى شىعارىپ سالۋعا بايلانىستى تۇستىك-اۋ دەيمىن. ونى ۇيىمداستىرۋشىلار نە بولعانباەۆ، نە ءبىرىمجانوۆ بولدى. بىرىمجانوۆپەن ءجيى كەزدەسىپ تۇردىم. قىسقاسىن ايتقاندا، جوعارىداعى اتى اتالعاندارمەن ءجيى جۇزدەسىپ تۇردىم. اشتىققا ۇشىراعاندارعا بايلانىستى ءماجىلىس ينستيتۋتتا ءوتتى. بۇل وتە ۇلكەن جينالىس ەدى. ال دومۇحامەدوۆ حالەءلدىڭ ۇيىنە جاي عانا قوناق رەتىندە جيىلدىق.

مەن ۆاليدوۆتءى 1920 جىلى العاش تانىسقان كەزىمدە كوردىم. ونىڭ 1922 جىلى تاشكەنتكە جاسىرىنىپ كەلگەنىن، بىراق تا پارتيانىڭ وك-نەن كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن كەلگەنىن بىلەمىن. مەن ونىمەن سول جولى كەزدەستىم، ونى ماعان ءبىرىمجانوۆ الىپ كەلدى دە تاعى دا تانىستىردى، ويتكەنى مەن ونى ءبىر رەت كورسەم دە ۇمىتىپ قالىپپىن. ۆاليدوۆ ماعان: پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە ءوتىنىش بەرگەنىن، ءوزىنىڭ (كەڭەس وكىمەتىنە) بەرىلەتىنءى تۋرالى مامىلەگە كەلىسۋ ءۇشىن كەلگەنىن ايتتى. ءبىرىمجانوۆ ونى ماعان ينستيتۋتقا الىپ كەلدى، وندا مەنەن باسقا ەشكىم جوق بولاتىن. مەن ونىڭ سامارقان وبلىسىندا جاسىرىنىپ جۇرگەنىن، الايدا وكىمەتكە بەرىلمەگەنىن بىلەتىنمىن، بىراق تا ونىڭ (جاسىرىنىپ جۇرگەنىنىڭ - ت.ج.) سەبەبىن انىق بىلمەيمىن. كەيىن تاعى دا ءبىر رەت ينستيتۋتتا جالعىز وتىرعانىمدا كوردىم. ول ماعان: جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرمەن ءتىل تابىسا المادىم، ەندى پەرسياعا كەتەمىن, - دەدى. كىممەن كەلىسىم جۇرگىزەتىنىن ول ماعان ايتپادى. سودان كەيىن ول ءبىرىمجانوۆتا بولدى.

1921 جىلى ءبىرءىمجانوۆ بۇقاراعا اشتارعا كومەك-جىلۋ جيۋ ءۇشىن باردى عوي دەيمىن، ونىڭ باسقا ويى بولسا ونى بىلمەيمىن. ول ۋاقىتتا جۇرتتىڭ ءبىرازى كەڭەس وكىمەتىنىڭ باعىتىن قوستاي قويمايتىن. مەن ول كەزدە ءسوتسياليزمنىڭ ورنايتىنىنا سەنبەدىم، بەلسەنىپ قارسى شىقپاسام دا، 85 پروتسەنتى قايىرشىلانعان شارۋالاردان تۇراتىن ەلدە سوتسياليزم ورناتۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى كورىندى. ەشقانداي ساياسي ۇيىمنىڭ مۇشەلىگىنە كىرگەمىن جوق. ءسوتسياليزمنىڭ ورناۋىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتەن مەن 1923 جىلعا دەيىن، قاشان تاشكەنتتەن كەتكەنىمشە ارىلا المادىم.

الايدا كەڭەسكە قارسى قانداي دا ءبىر استىرتىن ۇيىمنىڭ بار ەكەندىگىن مەن بىلگەمىن جوق. ۆاليدوۆ تۋرالى اڭگىمەلەردى دە ەستىگەمىن جوق. مەنىڭ بىلەتىنىم، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقاراعا اشتارعا كومەك جيىپ قايتۋ ءۇشىن بارعانى عانا.

تورعاي ءىسى قارالىپ جاتقاندا مەن ورالدا بولاتىنمىن. ول سوتتىڭ بارىسى جونىندە ەشتەڭە ەستىمەدىم، تەك بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىسى جونىندە ماعلۇمات بولدى. بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆقا قارسى: اشتارعا جيعان دۇنيەلەردى وزدەرى ءسىڭىرىپ الدى - دەگەن جەلەۋمەن ءىس قوزعاعان بولاتىن. تاشكەنتتە جۇرگەندە دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇيىندە جانە ينستيتۋتتا ەسپولوۆتىڭ قاتىسۋىمەن ءوزارا اڭگىمەلەسكەنىمىز بار، بىراق ول جەكەشە ءسوز عانا بولاتىن. وندا دوسمۇحامەدوۆ: جەرگە ورنالاستىرۋدى جەدەلدەتۋ كەرەك، سودان كەيىن وزبەكتەردىڭ شىمكەنت وبلىسىن وتارلاۋىن توقتاتۋ كەرەك، قازاقتاردىڭ اراسىنداعى وقۋ جۇيەسىن كەڭەيتۋ كەرەك, - دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. بۇل - 1922 جىلى ەدى.

ونىڭ ومىرلىك جالعاسى تابىلمادى، ويتكەنى ەسپولوۆ جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ القا مۇشەسى، ال تابىنباەۆ (؟) وقۋ اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولاتىن. مەن ورالدا تۇرعان كەزدە ونداي ماجىلىستەر وتكەن جوق.

قولى قويىلعان. جالەنوۆ. جاۋاپ العان شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى - پەتروۆ. 6 اقپان. 1929 جىل».

كارىم جالەنوۆتىڭ اشىق جانە تۋراسىن ايتقان جاۋابىنان: ا) 1921-1922 جىلدارى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك باتىس وبلىستارىنداعى 1,5 ميلليون ادامدى قامتىعان، 500 مىڭنان اسا ادام اشتىقتان قىرىلعانى (ورتالىق كوميتەتتىڭ قۇپيا انىقتاماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا), ءا) ورىنبوردان جولدانعان ۇندەۋگە وراي اشارشىلىقتان زارداپ شەككەن قازاق ەلىنە كومەكتەسۋ تۋرالى تاشكەنتتەگى زيالىلاردىڭ باس قوسقانى، ب) اشتارعا جىلۋ جيۋ ءۇشىن بۇقاراعا وكىلدەر جىبەرىلگەنى انىقتالدى. الايدا بۇل شىندىق تەرگەۋشىلەردىڭ قاپەرىنە دە كىرمەدى. سونىڭ ءوزىن قىلمىس كورىپ، ك.جالەنوۆكە رەسمي تۇردە قاماق سانكتسياسىن شىعاردى:

«قاۋلى.

1929 جىل، اقپاننىڭ 10 كۇنى، قىزىلوردا قالاسى.

مەن، پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمى باستىعىنىڭ كومەكشىسى، قسسر بويىنشا وكىلى - ساەنكو، بۇگىنگى كۇنى № 6 ءىس بويىنشا تەرگەۋدە جۇرگەن جالەنوۆ كارىمدى قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 58-7, 58-11, 59-3 باپتارىنا سايكەس ايىپقا تارتىلعاندىقتان بىلاي دەپ تاۋىپ:

كارىم جالەنوۆ - كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ءۇشىن قۇرىلعان استىرتىن كونت-رەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى جانە ورتا ازياداعى باسماشىلار قوزعالىسىنا كومەك كورسەتكەنى ءۇشىن قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 128 جانە 147 باپتارىنا سايكەس مىناداي شەشىم قابىلدادىم:

جوعارىدا جازىلعان ايىپتاردىڭ نەگىزىندە جالەنوۆ كارىم ايىپكەر رەتىندە تەرگەۋگە تارتىلسىن. قىلمىستىڭ الدىن-الۋ ماقساتىمەن ول - پپ وگپۋ-ءدىڭ قسسر دەگى تۇرمەسىنە قامالسىن.

شەشىمنىڭ كوشىرمەسى ورىندالۋ ءۇشىن قسسر بويىنشا پپوگپۋ-ءدىڭ رسو-نا جىبەرىلسىن.

شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى - ساەنكو.

"كەلىستءىم" شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى - پەتروۆ.

"بەكىتەمىن" وگپۋ-ءدىڭ قسسر بويىنشا توتەنشە وكىلى - ۆوللەنبەرگ.

بۇل ايىپ ماعان تانىستىرىلدى. ءوزىمدى ايىپتىمىن دەپ ەسەپتەمەيمىن. "نە" دەگەن ءسوز ەرەكشەلەنۋ ءۇشىن سيامەن جازىلعان. ايىپكەر - جالەنوۆ».

تۋرا سول كۇنى ءدال وسىنداي ايىپپەن:

احمەتسافا يۋسۋپوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ، ال اقپاننىڭ 11 كۇنى ەسپولوۆ مىرزاعازى، بيتىلەۋوۆ داموللا، ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك تۋرالى شەشىم شىعارىپ، ولاردى تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى قىزمەتتەرىنەن بوساتۋ تۋرالى قاتىناس جولدانعان. بارىنە ورتاق جالپى ۇلگىسى مىناداي:

"ازامات مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 3 قاڭتاردان باستاپ, ياعني تەرگەۋ ىسىنە تارتىلعان كۇننەن باستاپ "ەڭبەكشى قازاق" گازەتى رەداكتسياسىنداعى ادەبي قىزمەتكەر مىندەتىنەن بوساتىلسىن، بۇل جاعداي دۋلاتوۆتىڭ قىزمەت ورنى - "ەڭبەكشى قازاق" گازەتىنە حابارلانسىن".

 

سوڭىنا جوعارىداعى ۇشەۋىنىڭ قولى قويىلعان. بۇعان قاراعاندا تۇتقىنعا الىنعان بارلىق ادامدارعا ايىپتاۋ سانكتسياسى كەيىننەن قويىلعان.

«جالەنوۆ كارىم مەن ءادىلوۆ دىنمۇحامەدتىڭ بەتتەسۋىندەگى سۇراق - جاۋاپتىڭ حاتتاماسى.

27 مامىر (ماي) 1929 جىل.

جالەنوۆكە سۇراق: ءادىلوۆ دىنمۇحامەدپەن قاي ۋاقىتتان بەرى تانىسسىز؟

جاۋاپ: 1921 جىلدىڭ جازىندا ءادىلوۆ تاشكەنت قالاسىندا تۇردى ما، جوق پا، مەن بىلمەيمىن. تەك، 1921 جىلدىڭ كۇزىندە، نە قىسىندا مەن وسى تاشكەنت قالاسىنداعى قازاق ينستيتۋتىندا كورگەنىم ەسىمدە. ول ينستيتۋتقا البا-جۇلبا بوپ كەلدى، كەلدى دە كيۋگە كيىم سۇرادى. وعان كىم كوستيۋم الىپ بەردى، قازىر ەسىمدە جوق، الايدا د.ادىلەۆ وقۋشىلارمەن بىرگە تۇردى-اۋ دەيمىن. كەلەسى كۇنى ادىلەۆ: ءوزىنىڭ فەرعانادان كەلگەنىن، جانۇزاقوۆتىڭ باسماشىلارىنىڭ اراسىندا بولعانىن ايتتى. ءبىر قىشلاقتا باندىلاردىڭ ۇستىنەن قىزىل اسكەرلەر ءتۇسىپ قالىپتى دا, ءادىلەۆ ول جەردەن قاشىپ قۇتىلىپ, وسىندا ازەر جەتىپتى. ونىڭ ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا ول جانۇزاقوۆقا جولىعۋعا بارىپتى، بىراق نە ءۇشىن بارعانىن ايتسا دا قازىر ۇمىتىپ قالىپپىن.

وسىدان كەيىن مەن قوجانوۆقا باردىم دا, ءادىلەۆتءىڭ ماعان ايتىپ بەرگەنىنىڭ ءبارىن وعان ماعلۇمدادىم: قوجانوۆ: «ادىلەۆ وتە قابىلەتتتى قىزمەتكەر، بىراق تا ول جاس، سوندىقتان دا ءبىر نارسەگە ۇرىنىپ قالۋى مۇمكىن. ونى ينستيتۋتقا وقىتۋشى عىپ ورنالاستىرىپ قويىپ، باقىلاپ ءجۇرۋ كەرەك", - دەدى.

جالەنوۆكە سۇراق: 1921 /?/ جىلى كوكتەم ايىندا ءادىلەۆ تاشكەنت قالاسىنا كەلگەندە ونىڭ بۇقاراعا بارا جاتىپ جولاي ايالداعانىن ءبىلدىڭىز بە، جوق پا؟

جاۋاپ: ءادىلوۆ ءوزىنىڭ بۇقاراعا بارعانىن ەلدىڭ بارىنە ايتىپ ءجۇردءى.

جالەنوۆكە سۇراق: مۇمكىن ءسىز ءادىلەءۆتىڭ باسماشىلارعا قالاي تاپ بولعانىن ەسىڭىزگە تۇسىرەرسىز؟

جاۋاپ: ونداي اڭگىمە ەسىمدە جوق.

تاعى دا سوعان سۇراق: تاشكەنتتەگى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىر توبى قاتىسىپ، ۆاليدوۆتءىڭ كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن كوزقاراسىنا بايلانىستى ماسەلەنى تالقىلاعان جانە استىرتىن ۇيىم قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس جاسالعان ءماجىلىس ءوتتى مە، جوق پا؟

جاۋاپ: مەنىڭ قاتىسۋىممەن ونداي ءماجىلىس بولعان جوق. ال مەن جوق جەردە ونداي جينالىس ءوتتى مە - ودان دا حابارىم جوق».

جالپى وسى ەكىنشى تومنىڭ سوڭىنا دەيىنگى كورسەتىندىلەر مەن بەتپە-بەت جاۋاپتاسۋ كەزىندەگى ايعاقتاردى سالىستىرساق، د.ادىلەۆتىڭ بۇقاراعا بارعانى راستالادى. ماسەلە: استىرتىن ۇيىمنىڭ قانداي تاپسىرماسىمەن باردى نەمەسە بيتىلەۋوۆشىلەپ «جەر كورگىسى كەلىپ» تاعى دا «پارتيزانشىلاپ» كەتتى مە، ناقتى شىندىق وسىندا. تەرگەۋدەگى ايعاقتامالارعا جۇگىنسەك، د.ادىلەۆكە ەشكىمدە ونداي وكىلدىك بەرمەگەن.

قۇلمۇراتوۆ ءتاجىباي - 38 جاستا. قىزىلوردا وكرۋگىنىڭ تەرەڭوزەك اۋدانىنىڭ № 1 اۋىلىنىڭ قازاعى. ۇيلەنگەن. پارتيادا جوق. كەشىرىمگە بايلانىستى تۇرمەدەن بوساتىلعان. بۇل - د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسى بويىنشا ونىڭ تۇرمەدە جاتقان اعاسى بايسەيىت ادىلەۆتىڭ قاشىپ شىعۋىنا كومەكتەستى دەلىنگەن ادام. ونىڭ ايتۋىنشا: بايسەيىتكە تۇرمەدەن قاشۋ تۋرالى اقىل قوسپاعان. جازىعى - ونىڭ قاشۋىنا قول ۇشىن بەرگەندىگى ەكەن. ول ءۇشىن ءبىر قۇلىندى بيە الىپتى. كورسەتىندىسىنىڭ سوڭىن:

ت.قالمۇراتوۆ: "كارىباەۆ نۇرلان قىزىلوردا قالاسىندا كىممەن كەزدەستى، ول جاعىن بىلمەيمىن. مەن دۋلاتوۆتىڭ ۇيىندە نۇرلان كارىباەۆپەن ءبىر-اق رەت، 1927 جىلى بايسەءيىت بەرىپ جىبەرگەن قۇلىندى بيەنى اكەپ بەرگەن جولى عانا بىرگە بولدىم. ءبىز بىرگە باردىق، نۇرلان: بايسەءيىءتتىڭ تاپسىرماسى بار ەدى, - دەدى، قانداي تاپسىرما ەكەنىن ول ماعان ايتقان جوق. ءبىز كەلگەن كەزدە دۋلاتوۆتىڭ ۇيىندە قوناقتار بار ەكەن، مەن اۋىز ۇيدە قالدىم دا نۇرلان ىشكى ۇيگە كىرءىپ كەتتى، ىلە كەرى شىقتى دا ماعان: دۋلاتوۆ ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەل دەپ ايتتى, - دەدى. ەسپولوۆتى ءتىپتى كورگەمىن دە جوق. بۇدان باسقا ەشتەڭە دە ايتا المايمىن، حاتتاما ماعان وقىلدى...", - دەپ اياقتاعان.

ءاي، قازاق-اي! جىلقى دەسە - باسىن دا بايگەگە تىگىپ جىبەرەدى- اۋ! ءتاجىبايدا ودان ۇلكەن «ساياسي ماقسات تا» جوق شىعار. مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا نۇرلان كارىباەۆتىڭ جولىققانىن ايتۋ ارقىلى «كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن قۇپيا ۇيىمنىڭ گولوششەكيندى قاستاندىقپەن ءولتىرۋ جانە قىردا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ تۋرالى جوسپارىن تالقىلاپ، د.ادىلەۆكە ءتيىستى نۇسقاۋ بەرگەنىن» راستاعانى ت.قالمۇراتوۆتىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن.

بۇدان كەيىن تەرگەۋ ءىسىنىڭ وسى تومىندا د.ءادىلوۆتىڭ ءبىر كورسەتىندىسى ەكىنشى كورسەتىندىسىنە قارسى كەلەتىن، ءبىر جولى: «وسى ايتقانىم شىندىق»، - دەپ، كەلەسى جولى ول كورسەتىندىسىنەن باس تارتىپ، ءىشىنارا: «مەن ەشقانداي كۇش كورسەتۋدەن قورىقپايمىن»، - دەپ تولتىرعان ۇزاق سونار جازبالارى كەزدەسەدى. ول جاۋاپتار ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، التىنشى تومدارعا دا ۇلاسادى. وندا احمەتسافا يۋسۋفوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ، وعان قوسا سۇماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ء„وزى بىلەتىن ومىرلەرىنە قايراتكەر" رەتىندە شولۋ جاسايدى. مۇندا ايتىلعان جايلارعا تەرگەۋ ىستەرىن تالداۋ بارىسىندا ناقتى توقتالاتىن بولعاندىقتان دا بۇل ارادا مازمۇنداپ جاتۋدى ارتىق كوردىك. وندا 1922-ءشى جىلى اشارشىلىقا ۇشىراعان تورعاي ەلىنە سەمەي وڭىرىنەن مال ايداپ بارعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن احمەتسافا يۋسۋپوۆتىڭ جالعان جالامەن سوتقا تارتىلعانى باياندالادى. م.ەسپولوۆتىڭ ومىرىنە شولۋ جاساپ „ساياسي باعا بەرەدى". قالعان جايلاردى ەسپولوۆتان ەستىدىم دەپ. „تاريحي شولۋ جاسايدى". ءسوزىنىڭ سوڭىن:

„گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋ تۋرالى ويىمدى دۋلاتوۆقا ايتتىم. ال بوكەيحانوۆ بولسا، موسكۆاداعى، ورىنبورداعى تەرروريستەردىڭ باتىل قيمىلدايتىنىن، قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ونداي ارەكەتتەن قورقاتىنىن بىزگە ايتتى. ماعان گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋ تۋرالى وي سول كەزدە ءتۇستى", - دەپ „اعىنان جارىلا" اياقتايدى.

 

7. عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ

مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ارحيۆىندەگى № 124 ءىستىڭ 2 تومى «ەلدەس وماروۆتى جانە ت.ب. ايىپتاۋ ءىسى» - دەپ اتالادى. 1929 جىلى قاڭتار ايىندا باستالعان جالپى 7 تومنان تۇراتىن ءىستىڭ بۇل تومىنا نەگىزىنەن دىنمۇحامەد ادىلەۆتى تۇتقىنداعاننان 3 اي بۇرىن، 1927 جىلى 13 قازاندا جاۋاپقا تارتىلىپ، قايتا بوساتىلعان ەلدەس وماروۆ پەن 15 قازاندا ۇستالعان حالەل عابباسوۆتىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى جاۋاپتارى تىركەلگەن. ءبىر-بىرىنە ەشقانداي قاتىسى جوق جايلاردى (مىسالى، بەتپاقدالاداعى، تورعايداعى، شىڭعىستاۋداعى وقيعالاردى) ءوزارا بايلانىستىرعان:

«الاشورداشىلار» كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قىرعا استىرتىن ءوز ادامدارىن جىبەرگەن، سونداي-اق اعىلشىن يمپەرياسىمەن جانە سول كەزدە پاريجدە، گەرمانيادا تۇراتىن ۆاليدوۆپەن، شوقاەۆپەن بايلانىس جاساۋ ءۇشىن شەت ەلگە وقۋعا ء(بىرىمجانوۆتى، بيتىلەۋوۆتى، مۇڭايتپاسوۆتى) جىبەرگەن - دەگەن ايىپ تاعىپ، «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن جاپپاي تۇتقىنعا الىپ، تۇرمەگە قاماعان.

«قىلمىستى iسكە» «جاڭا كۋاگەرلەر» تارتىپ، ولارعا بولەك iس قاعازىن تولتىردى. «قوسىمشا قوسىلعان» بۇل ادامدار كiم ەدi جانە بايتۇرسىنوۆتىڭ سوڭىنان شىراق الىپ ءتۇسiپ، قالايدا ايىپكەر، ەكسترەميست، كونتررەۆوليۋتسيونەر ەتiپ كورسەتۋگە تىرىسۋلارى قالاي؟ وسى جەتپىس ەكى ادامنىڭ باسىن بiرiكتiرەتiندەي ورتاق مۇددەلەرi بولدى ما؟ سونى ايعاقتايتىنداي دالەلدi سەبەپ بار ما؟

بار. ول - بۇل ادامداردىڭ «الاشورداعا» قاتىستى ورتاق ءومiربايانى ەدi.

وگپۋ-دiڭ دە، گولوششەكيننiڭ دە كوزدەگەن تۇپكi نىساناسى جانە بارىنشا اشەكەرەلەۋگە تىرىسقان قىلمىسى سول تۇس بولاتىن. ويتكەنi «ۇلتشىل»، «پانتيۋركيست»، «كونترەۆوليۋتسيونەر» دەگەن ۇعىمدى ساياسي - يدەولوگيالىق ساحنادا «ويناتۋ» ءۇشiن اۋەلi ونى «تiرiلتۋ» قاجەت-تiن.

الدىن-الا ەسكەرتە كەتەرىمىز: سوت بارىسىنداعى وتارلاۋ تاريحى، ەل، جەر، كونفيسكاتسيا، اشارشىلىق، ادەبيەت پەن مادەني رۋحانيات تۋرالى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ كەزىندەگى پىكىرلەرى مەن سۇراق-جاۋاپتارى ارنايى بولىمدەردە تاقىرىپ بويىنشا جەكە-جەكە كەڭ اۋقىمدا تالداناتىن بولعاندىقتان دا، بۇل بولىمدە تەك ءار ازاماتتىڭ تۇرمەگە جابىلۋىنا سەبەپكەر بولعان ىلىكتەس جايلاردى عانا، ياعني، تازا تەرگەۋ تاريحىن عانا قامتيمىز. سونىمەن قاتار زاكي ۆاليدوۆ پەن «قارانوعاي ىسىنە» قاتىستى سۇراق-جاۋاپتاردى دا ىڭعايلاستىرا جەلىگە تارتتىق.

 

ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك - 1896 جىلى قوستاناي وكرۋگىنىڭ تورعاي اۋدانىندا تۋعان. جوعارى ءبىلىمدى مال دارىگەرى. مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسىندا ىستەگەن. زاڭگەر احمەت ءبىرىمجانوۆتىڭ ءىنىسى. كارىم جالەنوۆتەن كەيىن تۇتقىندالعان.

 

ع.ءبىرىمجانوۆ: «24 قاڭتار 1929 جىل. مەن 1896 جىلى تۋدىم، 1914 جىلى رەالدىق ۋچيليششەدە وقىدىم، ودان كەيىن مايدانداعى قارا جۇمىسقا تارتىلعاندارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن كيەۆكە باردىم. قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى ورىسشا بىلمەيتىن، سوندىقتان دا مايدانعا بارۋدى قوعامدىق پارىزىم دەپ ەسەپتەدىم. جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋدىڭ رەتى كەلمەدى. 1917-1918 جىلدارى  ورىنبوردا بولدىم. مەنىڭ قالىپتاسقان تۇراقتى كوزقاراسىم بولعان ەمەس. بار ويىم - وقۋ بولعاندىقتان دا، قازىر دە ساياسي ىسكە شورقاقپىن. 1918 جىلى تورعايعا باردىم. سول كەزدە تۇنعاشين مەن جانگەلدين ۇسىنىس جاسادى. ۋەزد كوميسسارى اراۆين بولاتىن. وندا تۇراقتى وكىمەت تە، ءوزارا بولىنۋشىلىك تە جوق ەدى. 1918 جىلى مەن ورىنبورداعى „الاشورداشىلارعا" قوسىلدىم. باسشىلارى بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، قاراتىلەۋوۆ ەدى. وعان دەيىن «الاشورداشىلاردىڭ» ەشقايسىسىن بىلمەيتىنمىن. ناقتى ءبىر قىزمەت اتقارعامىن جوق.

«قىزىل اسكەرمىز» - دەپ كەلگەندەر قازاقتاردى توناپ، اتتارىن تارتىپ الىپ جاتتى. «الاشوردانىڭ» جاساعى بار بولاتىن. جانگەلدينمەن كەلىسىم جۇرگىزىپ، بايتۇرسىنوۆتى ماسكەۋگە جىبەردى. سول كەزدە كازاك پولكى ساۋ ەتە قالدى. باراتىن جەر قالمادى. ءبىز كازاكتاردىڭ بيلىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدىق. مەنى كولچاكقا جۇمساپ جىبەردى. نەگە ونداي تاپسىرما بەرگەنىن بىلمەيمىن. „الاشوردانىڭ" تاپسىرماسىن ورىنداۋعا تىرىستىم. بۇل 1919 جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. 1919 جىلدىڭ باسىندا ۆاليدوۆكە جىبەردى. ءۆاليدوۆتىڭ „الاشوردا" ۇكىمەتىن قولداۋىن ءوتىنىش ەتتى. ورىنبوردا „الاشوردانىڭ" اسكەري كەڭەسى ءوتىپ  جاتقاندا ۆاليدوۆ تە سوندا بولدى. ول ەشقانداي كومەك كورسەتكىسى كەلمەدى، قازاقتارمەن اراداعى بايلانىسى دا ناشارلادى».

باشقۇرت ۇلتتىق اسكەرى - اقتوبە، ورال جانە وڭتۇستىك ۋرال باعىتىنداعى قىزىل اسكەرگە قارسى ءىس-ارەكەتكە كوشەدى. سونىڭ ىشىندە ز.ءۆاليدوۆتىڭ ەستەلىگىندە «الاشوردا» اسكەرىنىڭ جاساعىنا قاتىستى وتە ءبىر قىزىقتى دەرەك بار:

ز.ۆاليدوۆ:«سامارا وكىمەتىمەن، ورالدىق كازاكتارمەن، قازاقستاندىق جاساقپەن جۇرگىزگەن بارلاۋ جۇمىسىمىز وتە ءساتتى بولدى. ورال (تەكە) - حانورداسى - استراحان گۋبەرنياسى - گۋرەۆ (ۇيشىك), ومبى-باتىس توبى قۇرىلدى. باشقۇرتتىڭ ۇلتتىق اقىنى سەيتگەرەي ماعاز، شايحزادا بابيچ، وزبەك اقىنى ءابىلحاميد سۇلەيمەن (شولپان), قازاقتىڭ جاس ءجۋرناليسى ءبىرىمجانوۆ جانە تاعى ءبىر وقىعان ايتىسكەر اقىن قازاق قىزى قالالاردا جاسىرىن ۇيىم قۇرىپ، ورىنبورداعى ورتالىقتى قۇندى دەرەكتەرمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. قازاقتىڭ اقىن قىزى مەن اقىن شايحزادا ءبابيچتىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارىنىڭ قيىن دا، قىزىقتى ەكەنى سونداي، ول تۋرالى رومان جازۋعا بولار ەدى. مىسالى: قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋ تاپسىرىلعان جانگەلديننىڭ ول قىزعا سەنگەنى سونداي، موسكۆاداعى ءىستىڭ بارىسىن تولىق بايانداپ وتىردى. ...سونىڭ ناتيجەسىندە اشحابادتاعى 11 شىلدە كۇنگى اسكەرلەردىڭ كوتەرىلىسى، اعىلشىن اسكەرىنىڭ تۇركىمەنستان مەن باكۋگە باسىپ كىرۋى، ءتىپتى، اعىلشىن بارلاۋ توپتارىنىڭ الەكساندروۆ پورتىنا كەلۋىن، تۇرىك ارمياسىنىڭ ازىربايجانعا باسىپ كىرۋىن، بوكەي ورداسىنداعى، ورال مەن گۋرەۆتەگى، حيۋا مەن بۇقاراداعى وقيعالاردى قازاقتىڭ زەرەك قىزى ارقىلى ءبىلىپ وتىردىق»، - دەيدى باشقۇرتتىڭ اسكەري ءمينيسترى.

بۇل - وتە قىزىقتى ءارى تاعدىرلى وقيعا. «ايتىسكەر، ەرجۇرەك قىز كىم، ونىڭ تاعدىرى قالاي قالىپتاستى. مىسالى، الاش قوزعالىسى تۇسىندا جاۋىنگەرلىك تاپسىرمالار ورىنداعان، ومىردەن ەرتە وتكەن اققاعىت (اققاعاز-? - ت.ج.) دوسپانوۆا كىم ەدى؟ ۇلتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن «الاشتىڭ» باتىر ارۋلارى دا ۇمىتىلماۋى ءتيىس. تاريحي شىندىق سوندا عانا قالپىنا كەلەدى. وكىنىشكە وراي باتىر قىزدار تۋرالى دەرەكتەر ماڭگىلىككە ءىز-ءتۇسسىز ءسىڭىپ كەتتى مە دەگەن قاۋىپ بار. مۇمكىن ءا.جانگەلديننىڭ «قىزىل كەرۋەنىنە» قاتىستى قۇجاتتاردا اتى اتالىپ قالۋى عاجاپ ەمەس.

سونىمەن، «ءتورت قۇبىلادان» قادالعان دۇشپان قىسىمىنان قۇتىلۋدىڭ جولدارى تالقىلانعان اسكەري كەڭەستە (وعان «الاشوردانىڭ» اتىننان سەيدازىم قادىرباەۆ قاتىسقان) مىناداي حالىقارالىق ساياسي وقيعالار انىقتالادى: باكۋدەگى تۇرىك اسكەرى اشحابادقا بەت الدى، ال ونداعى اعىلشىن اسكەرى اۋعانستانعا شەگىنبەك; اۋعاندىقتار اعىلشىندارمەن سوعىسۋ ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىنەن قارۋ-جاراق الماق. ەگەر وقيعا وسىلاي دامىسا: وندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى سوعىسۋ - تۇركيامەن، اۋعانستانمەن، ۇندىستانمەن سوعىسۋ، رەسەيدىڭ جاۋى اعىلشىندارمەن وداقتاسۋ - دەگەن ءسوز. ال ول رەسەي جاعدايىندا مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا ەرىكسىز كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋدان باسقا امال قالمايدى. ەكىنشى سەبەپ: سىبىردەگى كولچاك وكىمەتى دە، ساماراداعى قۇرىلتاي كەڭەسى ۇكىمەتى دە: باشقۇرتستان مەن «الاشوردا» اسكەرىن كۇشپەن تاراتىپ، ولاردىڭ جەتەكشىلەرىن اتۋ جازاسىنا كەسۋ، ءسويتىپ ولاردىڭ تۇركىستانعا قوسىلىپ، تۇركيا مەن گەرمانيانىڭ اسكەري كومەگىنە قول ارتۋىنا مۇمكىندىك جاساماۋ تۋرالى بۇيرىق شىعارۋى ەدى. ءۇشىنشى سەبەپ «قاتيرادا»:

ز.ۆاليدوۆ: «الاشوردا» ۇكىمەتى وكىلدەرىنىڭ اكەلگەن حابارى. ولاردىڭ قاتارىندا عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ پەن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ بولدى. كولچاك پەن ونىڭ وداقتاستارى: ۇلتتىق اسكەر مەن ۇلتتىق ۇكىمەت قۇرۋعا قارسى جازالاۋ ارەكەتىنە كوشكەندىكتەن دە، ولار دا ەرىكسىز كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسۋگە ءماجبۇر بولىپتى. كەيىننەن عازىمبەك گەرمانياعا كەلىپ، سوندا ءبىلىم الدى، ال وتانىنا قايتىپ ورالعاننان كەيىن زاۋالعا ۇشىرادى، - دەپ دەپ كورسەتىلگەن.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «الاشوردانىڭ» اتىنان كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعۋ تۋرالى وكىلدىككە بارۋى زاكي ۆاليدوۆتىڭ «قاتيرالارىنان» باسقا قۇجاتتاردا راستالمايدى. بۇل دەرەك م.اۋەزوۆتىڭ ىسىنە قاتىستى تۇستا قوسىمشا تالدانادى.

ع.ءبىرىمجانوۆ (جالعاسى): «سودان كەيىن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋ رەسمي تۇردە شەشىلدى. تورعايداعى اسكەري كەڭەس قارۋسىزداندىرىلدى. كەڭەس جەتەكشىلەرى دۋلاتوۆ، سەيدالين، قادىرباەۆ سەمەيگە كەتتى. تۋعان اعام سوندا - سەمەيدە تۇرعاندىقتان دا مەن دە سەمەيگە كەلدىم. سەمەيدە بوكەيحانوۆتى، قوزىباعاروۆتى كەزدەستىردىم. 1921 جىلدىڭ باسىندا گۋبرەۆكومعا ورنالاستىم.

قايتادان ورىنبورعا، ودان تاشكەنتكە كەلدىم. بۇل 1921 جىلدىڭ كۇزى بولاتىن. دۋلاتوۆپەن بۇرىننان تانىس ەدىم. ول مەنى گازەتكە ورنالاستىردى. مەن دۋلاتوۆپەن بىرگە تۇردىم. 1922 جىلى مەن شەت ەلگە وقۋعا كەتتىم. وندا ۆاليدوۆپەن بىرنەشە رەت ەسكى تانىستار ەسەبىندە كەزدەستىم. وعان ەشكىمنەن ەشقانداي حات-حابار تاپسىرعامىن جوق. شەت ەلدەگى وزبەكتەردىڭ ۇيىمى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن. مادەنيەت جونىندە ءبىر بىرلەستىك بولاتىن. ولار كىلەڭ بۇقارالىقتار ەدى، ال مەن جالعىز قازاق بولعاندىقتان دا، ولارمەن بايلانىس جاساۋدىڭ ەش قاجەتتىگى بولمادى. گەرمانيادا تاتار جانە وزبەك كوميسسياسى بار، ال تاۋەلسىز تۇركىستان مەكەمەسى دەگەن ۇيىمدى ەستىگەمىن جوق. ەلگە قايتقاندا ۆاليدوۆتەن ەشكىمگە ەشقانداي دا حات اكەلگەن ەمەسپىن. قىزىلورداعا كەلگەن پروفەسسوردى بىلەسىڭ بە، جوق پا، دەگەن سۇراققا جاۋابىم: ونىڭ اتى - كلاين، ونىڭ وسىندا كەلگەنىن جانە وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ قازاق مادەنيەتى قوعامى ارقىلى مەنى ىزدەستىرىپ جۇرگەنىن ەستىپ، كەزدەستىم. ول قازاقستاندى ارالاماقشى ەكەن، ماعان ەرىپ ءجۇرۋدى ءوتىندى، مەن باس تارتتىم".

 

بۇل كۇنگى تەرگەۋ وسىمەن اياقتالعان سياقتى. بۇدان كەيىنگى جاۋاپتارىندا  ع.ءبىرىمجانوۆ وزىمەن بىرگە سۋرەتكە تۇسكەن، ىسكە تارتىلعان بارلىق ايىپتالۋشىلارعا قويىلعان ورتاق سۇراقتارعا ءبىر سىدىرعى جاۋاپ بەرەدى. ءوزىنىڭ گەرمانيادا وقىعان كەزىندە بەرليندە ساياسي باسپانا ىزدەپ جۇرگەن زاكي ۆاليدوۆپەن كەزدەسكەنىن، ونىڭ سسسر-دەگى «الاشوردا» مۇشەلەرىنە ەشقانداي جاسىرىن حات تابىس ەتپەگەنىن ايتادى.

«ازامات ءبىرىمجانوۆ عازىمبەكتىڭ قوسىمشا جاۋابى. 27 ناۋرىز، 1929 جىل.

...مەن (شەت ەلدە جۇرگەندە - ت.ج.) شەت ەلدەردە شىعاتىن گازەتتەردىڭ ەشقايسىسىمەن دە جۇمىس ىستەسكەم جوق، ونىڭ ىشىندە "تاتارستان كيزەلىمەن" دە بايلانىس جاسامادىم. "ەني تۇركىستان" جۋرنالىن جازدىرىپ العام جوق، ونىڭ كەيبىر ساندارىن عانا كوردىم، وقۋعا تالاپتانىپ ەدىم، ماعان تۇسىنىكسىز بولدى، ويتكەنى مەن تۇرىك ءتىلىن بىلمەيتىن ەدىم. سوندىقتان دا "ەني تۇركىستان" جۋرنالىنىڭ 10 داناسىن جازدىرىپ الدى دەگەندى جوققا شىعارامىن. ول جۋرنال تۋرالى ۆاليدوۆپەن سويلەسكەمىز جوق».

 

بۇل ماسەلەگە تەرگەۋشىلەر دە ۇنەمى قايتا اينالىپ كەلىپ وتىرعان. عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتىڭ 1929 جىلعى 26 ماۋسىم كۇنگى قوسىمشا تەرگەۋدە بەرگەن جاۋابى:

«شەت ەلدە جۇرگەن كەزىمدە "اقجول" گازەتىنە ەكى-اق رەت ماقالا جازدىم. ءبىرىنشىسىن بەرلينگە كەلىسىمەن-اق جازدىم، وندا ءوزىمنىڭ جول-جونەكەي كورگەندەرىمدى، العان اسەرىمدى باياندادىم. ەكىنشى: شەت ەلدە وقىپ جۇرگەن وزبەك ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇندەۋى ەدى، سونى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، "اقجول" گازەتىنە  جولدادىم. ول گازەتتە جاريالاندى ما، جوق پا، بىلمەدىم.

وزبەك ستۋدەنتتەرىنىڭ كومەك سۇراپ ۇندەۋ تاستاۋىنىڭ سەبەبى، ءبىز شەت ەلگە وقۋعا كەتكەن كەزدە قاراجاتتى ءبىر جىلعا لايىقتاپ العان ەدىك، الايدا، سسسر-داعى جانە گەرمانياداعى اقشانىڭ قۇنسىزدانۋىنىڭ وسۋىنەن ءبىزدىڭ قالتامىز قاعىلىپ شىعا كەلدى. مىنە، سوندىقتان دا وزبەك ستۋدەنتتەرى اشىق حات ارقىلى ۇندەۋ جاريالاۋعا شەشىم قابىلداپ ەدى .

ول (ۆاليدوۆ - ت.ج.) ماعان ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە كەلىپ جولىقتى. ول بىردەن مەنىڭ پاتەرىمە كەلدى. مەنىڭ مەكەن-جايىمدى قالاي بىلگەنىن بىلمەيمىن، ول كىسىمەن حات جازىسپاعانىم انىق ەسىمدە. مەنىڭ ادرەسىمدى ول پاريجدەگى مۇستافا شوقاەۆتان ءبىلىپ كەلۋى مۇمكىن، ويتكەنى ءبىز وندا بارعاننان سوڭ ءبىرازدان كەيىن ول (شوقاەۆ - ت.ج.) بەرلينگە سوعىپ، بىزگە تۇركىستاندىقتارعا جولىققان بولاتىن، الايدا مەن ول اداممەن تانىس ەمەسپىن، مۇمكىن، مۇڭايتپاسوۆتى تانيتىن شىعار، سەبەبى ەكەۋى دە ءبىر جەردەن بولاتىن. ءبىز شوقاەۆپەن بىرنەشە رەت كەزدەستىك جانە ونىڭ پاتەرىندە دە بولدىق. ول ءوزىنىڭ قاراجاتىنىڭ جوقتىعىنا شاعىنىپ ءجۇردى...

كەڭەس وكىلدىگىنىڭ جاعىنان وعان شەت ەلدەن وتانىنا قايتىپ كەلۋ تۋرالى، ونىڭ بوستاندىعىنا تولىق كەپىلدىك بەرەتىنى جونىندە ۇسىنىستار جاسالدى، ءبىراق ودان شوقاەۆ باس تارتتى.

ونىڭ جالعان دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازعان ماقالالارىنا بايلانىستى مەن وعان: نەگە بۇلاي ەتتىڭىز؟, - دەپ سۇراق قويدىم. ول جاداعايلاپ قانا ناقتى كوكەيكەستى ماسەلەلەر جونىندە ازىرشە جازا المايتىنىن ءبىلدىردى. مەن ونىڭ سەبەبىن بىلاي دەپ ءتۇسىندىم: ول اقتاردىڭ شىعارىپ تۇرعان شەت ەلدەگى گازەتتەرىمەن بايلانىس جاساعاندىقتان دا, ولارعا قارسى دىتتەگەن، كوكەيىن تەسكەن جانە داۋلى ماسەلەلەردى جازۋعا ءداتى جەتپەي ءجۇر ەكەن عوي, - دەپ ءتۇسىندىم. ءوزىنىڭ سسسر-عا قارسى تىكەلەي ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ارەكەتتەرى تۋرالى ماعان ەشتەڭە دە ايتپادى. بەرليندە ءبىر اپتاداي تۇردى دا قايتادان پاريجگە كەتىپ قالدى.

ۆاليدوۆ اۋەلىدە مەنىڭ پاتەرىمدە تۇردى، مەن سول كۇنى-اق وعان لايىقتى پاتەر تاۋىپ بەردىم، سول ۇيدە قاشان ءوزى كونستانتينوپلگە كەتكەنشە تۇردى. مەن ءۆاليدوۆتىڭ، ۆاليدوۆ مەنىڭ پاتەرىمە بارىپ كەلىپ جۇردىك. ول كەڭەسكە قارسى ارەكەت جۇرگىزدى مە، جوق پا، ونىسىن ماعان ايتقان جوق. ءار اڭگىمە سايىن ەركىن تۇركىستان تۋرالى ۇزبەي ايتۋمەن بولدى، بىراق ونى قالاي جۇزەگە اسىرماقشى، بۇل جاعىنان ماعلۇمدار ەتپەدى. ول شوقاەۆتىڭ اق ورىس ەميگرانتتارىمەن ىستەس بولعانىن ۇناتپايتىن. بيتىلەۋوۆ داموللانىڭ بەرليننەن سسسر-گە جۇرەر كەزىندە ۆاليدوۆ تە بەرليندە بولاتىن، بيتىلەۋوۆتىڭ قايتار كەزىندە ول مەنىڭ پاتەرىمدە بولۋى دا مۇمكىن. ال سوڭعىسى (بيتىلەۋوۆ - ت.ج.) قايتار الدىندا مەنىڭ پاتەرىمدە تۇردى، مەن ونى ۆوكزالعا جالعىز ءوزىم شىعارىپ سالدىم. بيتىلەۋوۆ ارقىلى ۆاليدوۆ دۋلاتوۆقا جانە باسقا ادامدارعا حات بەرىپ جىبەردى مە، جوق پا، ول انىق ەسىمدە قالماپتى. ەگەردە بيتىلەۋوۆ سولاي دەپ كورسەتىپ وتىرسا، وندا حات بەرگەنى عوي. ال شيفرلانعان حات جازۋعا مەنىڭ قاتىسىم بولدى دەپ  بيتىلەۋوۆتىڭ كورسەتۋى نەگىزسىز، ويتكەنى، مەن ءشيفردىڭ ءتىلىن بىلمەيمىن. ماعان كورسەتىلگەن شيفرلانعان حاتتاعى جازۋ - بيتىلەۋوۆتىڭ جازۋى. ارىپتەردىڭ تۇسىنە قاراپ، كەيبىر سوزدەردى ءۆاليدوۆتىڭ جازۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيمىن. مۇمكىن، شيفرلاۋ ءۇشىن جازۋ ۇلگىسى مەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ونشا قاجەت تە ەمەس شىعار.

قولى - عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ. سۇراعان - ساەنكو».

 

زاكي ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتىڭ گەرمانياعا وقۋعا كەلگەندە ونىمەن كەزدەسكەنىن جازادى. الايدا وندا ءاليحان بوكەيحانوۆقا، نە احمەت بايتۇرسىنوۆقا، نە مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا شيفرمەن حات جولداعانى تۋرالى ەشتەڭە دە ايتىلمايدى. بۇل تەرگەۋدەگى باستى ماقسات - «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن ەميگراتسيادا جۇرگەن زاكي ۆاليدي مەن مۇستافا شوقايدىڭ ءىس-ارەكەتىمەن قالايدا بايلانىستىرۋ.

بۇدان كەيىن تەرگەۋشىلەر ع.ءبىرىمجانوۆ پەن ز.ءۆاليدوۆتىڭ 1922 جىلى تاشكەنتتە كەزدەسكەنىن كورگەنى تۋرالى ك.جالەنوۆتىڭ اقپارىن راستاتۋ ءۇشىن ەكەۋىن ءوزارا بەتتەستىرگەن.

«ع.ءبىرىمجانوۆ پەن جالەنوۆ كارىمنىڭ بەتتەسكەنىندەگى سۇراق جاۋاپتىڭ حاتتاماسى، 29 ناۋرىز 1929 جىل.

سۇراق: (جالەنوۆكە) - تاشكەنتتە جاسىرىن جۇرگەن ۆاليديءدى ءسىزدىڭ پاتەرىڭىزگە ءبىرىمجانوۆتىڭ الىپ كەلگەنى راس پا، ونداي جاعداي بولدى ما؟

جاۋاپ: - 1922 جىلدىڭ جازىندا كۇندىز ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك ينستيتۋتقا ۆاليديمەن بىرگە كەلدى دە ماعان: مىنە، ۆاليدوۆ دەگەن كىسى وسى، بۇل ادام پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە كىرۋ ءۇشىن كەلدى، ول تۋرالى ءوتىنىشىن دە تاپسىرىپ قويدى, - دەدى. مۇنى ۆاليدوۆ تە راستادى، سودان سوڭ: جاۋاپ العانشا ءبىر-ەكى كۇن جاسىرىنىپ ءجۇرۋ كەرەك بوپ تۇر، سوندىقتان دا ينستيتۋتتىڭ ساياجايىندا پانالاي تۇرۋعا مۇمكىندىك بەر, - دەپ ءوتىندى. مەن وعان كەلىسىمىمدى بەردىم».

سۇراق: (بىرىمجانوۆقا) ونداي جاعداي بولدى ما؟

جاۋاپ: ونداي جاعداي بولعان جوق.

سۇراق: ءسىز بەن جالەنوۆتىڭ اراسىندا باس ارازدىقتارىڭىز جوق پا؟

جاۋاپ: جوق، ارازدىعىمىز جوق. مەن ءوزىم ءۇشىن جاۋاپ بەرەمىن.

سۇراعان - ساەنكو».

 

سوندا قايسىنىڭ جاۋابى دۇرىس؟

ك.جالەنوۆ الدىڭعى كورسەتىندىسىندە ز.ۆاليدوۆتى ساياجايداعى ۇيىنە پانالاتقانى جونىندە ەشقانداي ماعلۇمات بەرگەن جوق بولاتىن.  تەرگەۋدە قاسارىسا جاۋاپتاسقان ادامنىڭ ءبىرى دە وسى كارىم جالەنوۆ. بۇل ماسەلەنىڭ بايىبى كەيىنگى جاۋاپتاردا ناقتىلانا تۇسەدى. ال ز.ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ «قاتيرالارىندا» قۇپيا پاتەر جالداۋدىڭ ەشقانداي قيىنعا سوقپاعانى تۋرالى ونىڭ جاۋابىنىڭ وسىدان بەس جىل بۇرىن شەشىلىپ قويعانىنا مىناداي ءۋاج كەلتىرەدى.

ز.ۆاليدوۆ: «مەنىڭ دوسىم ۋبايدوللا حوجاەۆ زاڭگەر رەتىندە: «قۇرىلتاي جينالىسىنا مۇشە بولۋ ءۇشىن ۇمىتكەردىڭ قانداي دا ءبىر جىلجىمايتىن دۇنيە-مۇلكى بار ەكەنىن كورسەتەتىن باپ بار. ءبىر نارسە ساتىپ الىپ قويىڭىز»، - دەپ كەڭەس بەردى. ونىڭ اقىلىن تىڭداپ، تاشكەنتتىڭ جانىنداعى احانگارەن وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ابلىق دەگەن جەردەن باقشاسى بار ءۇي ساتىپ الدىم. ءۇيدىڭ تۇرعان جەرى كەرەمەت ەدى، ودان شاتقالدىڭ قارلى شىڭدارى كورىنىپ تۇراتىن. 1917 جىلى ساتىپ العان مۇكاممالىما كوز قىرىن سالۋدىڭ رەتى تۇسپەدى، ونىڭ ەسەسىنە 1922 جىلى باسماشىلار قوزعالىسىنا قوسىلعاننان كەيىن باشقۇرتستاننان كەلگەن ءبىزدىڭ جىگىتتەر وسى ۇيدە ايلاپ تۇردى. سول كەزدە مەن دە كورسەڭ كوز سۇيسىندىرەتىن باقشاسى بار، سۋى مول، جەمىسى توگىلىپ تۇرعان وسى ۇيدە بىرەر كۇن تۇردىم»، - دەيدى.

بۇقارادا استىرتىن ۇيىمدا جۇرگەن ز.ۆاليدوۆ تاشكەنتكە وتەتىن قۇرىلتايعا قاتىسۋ ءۇشىن «قىزىلقۇم ارقىلى سالت اتپەن جاسىرىن كەلەدى». «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» استىرتىن قوزعالىسى توراعاسىنىڭ تاشكەنتكە جاسىرىن كەلۋى، قۇرىلتاي وتكىزۋى، ع.بىرىمجانوۆپەن، م.تىنىشباەۆپەن، ت.رىسقۇلوۆپەن كەزدەسۋى تەرگەۋ ىسىندە دالەلدەنبەي قالدى.

«الاشوردا» ىسىنە نەگىز بوپ تارتىلعان زاكي ءۆاليدوۆتىڭ 1922 جىلى تاشكەنتكە جاسىرىن كەلگەندە ونىڭ قايدا تۇراقتاعانى تۋرالى سۇراققا ەشكىم دە جاۋاپ بەرە الماعان. بۇل كادىمگىدەي باس قاتىرعان ماسەلە بولعان. تەرگەۋشىلەر قانشا شۇقشيا تەكسەرىپ، شىندىعىن اشا الماعان بۇل ساپاردى ز.ءۆاليدوۆتىڭ ءوزى بىلاي ەسكە الادى:

ز.ۆاليدوۆ: «اقپان ايىندا تۇرىكمەندەردەن قاقاجان بەرديەۆ، قازاقستاننان «الاش وردانىڭ» وكىلدەرى حايرەتدين بولعانباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ (جاڭىلىس كەتسە كەرەك، نەگىزى عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ بولۋى مۇمكىن - ت.ج.) پەن دىنشە جانە ءالى كوزى ءتىرى ەكى كىسى كەلدى. «...ەكىندى نامازى كەزىندە تاشكەنتكە كىردىك. ءبىزدىڭ مۇنداعى ورتالىق كەڭسەمىز بەلگىلى ەدى. ول - قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى قازاقستان پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ عيماراتى بولاتىن. بۇل عيمارات پاتشا كەزىندە گيمنازيا ەدى. ساياباقتىڭ ورتاسىندا. سالت اتپەن ينستيتۋتىڭ باقشاسىنا كىردىك. مۇعالىم عازىمبەك ءبىرىمجان ءبىزدى قارسى الدى. (ونىمەن بىرنەشە جىلداردان كەيىن بەرليندە تاعى دا كەزدەستىم). ىزدەگەنىمىز دە سول ادام ەدى. سول كۇنى كەشتە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى، ياعني بۇرىنعى قوقان اۆتونومياسى ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى مۇحامەدجان اعا تىنىشباەۆتى كوردىم. «تاڭەرتەڭ «يۆانوۆ» باعىنا كەلدىك. مەنى مۇندا كۇتىپ وتىر ەدى. شىلدە، تامىز ايلارىندا دوسىم ابدىقادىردىڭ كومەگىمەن تۇركىستان قالاسىنا كەلگەن ءنافيسا دا (ز.ءۆاليدوۆتىڭ ايەلى، باشقۇرتستاننان جاسىرىن كەلگەن) سوندا كەلدى. بىزگە تاشكەنت پەن ونىڭ توڭىرەگىندە ءتورت جەردە جاسىرىن ورىن دايىندالدى: ءبىرى - وسى باق; ەكىنشىسى - تاشكەنتتىڭ بەساعاش دەگەن قىشلاعىنداعى جالدامالى پاتەر; ءۇشىنشىسى - كەلەس اۋىلى قازاقتارىنىڭ مىڭباسى ءابدىراحماننىڭ ءۇيى; ءتورتىنشىسى - ابلىقتاعى ءوزىمىزدىڭ قورا -جايىمىز. كۇندىز كەلەستە كەزدەسىپ، جيىنداردى بەساعاش پەن يۆانوۆ باعىندا وتكىزۋگە كەلىستىك»، - دەپ جازدى.

دەمەك، ك.جالەنوۆ ساياباق پەن ساياجاي تەك كەزدەسۋ ورىنى رەتىندە بەلگىلەنگەنىن ايتقىسى كەلگەن.

 

 

8. احمەد-سافا يۋسۋپوۆ

 

توپتى سۋرەتتە بەينەلەنگەن ادامنىڭ ءبىرى يۋسۋپوۆ احمەتسافا - 1894 جىلى قوستاناي وكرۋگىنىڭ باقباققارا اۋدانىندا تۋعان. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ ادەبي قىزمەتكەرى.

تەرگەلۋشىلەر دە، سىپاتتاما بەرۋشىلەر دە، ەستەلىك ايتۋشىلار دا جاقسى باعا بەرگەن بۇل ادامنىڭ تاريحى جۇمباق. ا. يۋسۋپوۆ - م.دۋلاتوۆتىڭ باجاسى.

 

ا.يۋسۋپوۆ: «1929 جىل. قاڭتار. قىزىلوردا. قوستاناي وكرۋگىنىڭ باتپاققارا اۋدانىندا تۋعان. قازاق. اتالارى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. اۋىل مەكتەپتەرىندە مۇعالىم بولعان، تورعايداعى قالالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەن. شارتتى تۇردە سوتتالعان (ج.ايماۋىتوۆپەن بىرگە 1922 جىلى تورعايداعى اشارشىلىققا ۇشىراعان قازاقتارعا ۇلەستىرۋگە مال ايداپ بارعانى ءۇشىن «جەرگىلىكتى جەردەن جازىلعان قىزىل قىپشاقتاردىڭ ارىزى» نەگىزىندە جالعان جالا جابىلعان. ونىڭ بارىسى ج.ايماۋىتوۆتىڭ جاۋابىندا تولىق كورسەتىلەدى). بۇرىن „الاشوردادا" قىزمەت ەتكەن.

„مەن تاشكەنت قالاسىنا 1921 جىلى اقپان ايىندا قازاق رەۆكومىنىڭ اتىنان جانگەلديننىڭ تاپسىرۋىمەن  شىعىس حالىقتارىنىڭ اراسىنا ۇگىت جۇرگىزۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن „قىزىل پوەزدىڭ" قۇرامىندا كەلدىم. وندا دۋلاتوۆپەن، بىرىمجانوۆپەن ءبىر پاتەردە تۇردىم. ءبىرىمجانوۆ بۇقاراعا بارىپ كەدى. نە ءۇشىن باردى، ول جاعىن بىلمەيمىن. ول وندا „اق جول" گازەتىندە ىستەيتىن ءارى وقيتىن. رەداكتسيادا تۇراقتى ىستەدى. مەن دە „اق جولدا" جاۋاپتى حاتشى مىندەتىن اتقاردىم.

ادىلەۆپەن مەن 1921 جىلى تاشكەنتتە قۇقىق جونىندەگى لەكتور بولىپ جۇرگەندە تانىستىم. بولعانباەۆ سودان كەيىن كەلدى. ادىلەۆتىڭ قايدا تۇرعانىن بىلمەيمىن. ول قوجانوۆقا بارىپ جۇرەتىن.  سودان كەيىن مەن ون 1926 جىلى قازاق تەاترىندا ديرەكتور بولىپ تۇرعاندا ءبىر-اق كوردىم. قايتىپ جۇزدەسكەن ەمەسپىن. اۋىلدا ءجۇر دەپ ەستىگەمىن. قاي اۋىلدا ءجۇردى، ول جاعىنان ماعلۇمسىزبىن.

تاشكەنتتە تۇسكەن سۋرەتكە كەلەتىن بولساق، دۋلاتوۆتىڭ سەمەيگە جۇرۋىنە، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقارادان كەلۋىنە وراي تۇستىك. سۋرەتكە تۇسكەندەر حالەل، جاھانشا دولسمۇحامەدوۆتەر، وماروۆ، بولعانباەۆ حايرەتدين، جالەنوۆ كارىم، ءبىرىمجانوۆ، دۋلاتوۆ  جانە مەن، بۇدان باسقا تىنىشباەۆ پەن قۇرالشين بولدى-اۋ دەيمىن».

 

تەرگەۋ بارىسىندا ول ەشبىر كۋاگەردىڭ كورسەتىندىسىن ماقۇلداماعان، جاڭا ايعاق تا بەرمەگەن. كەيىننەن جەر ماسلەسى تۋرالى قوسىمشا سۇراق بەرگەن:

«ازامات يۋسۋپوۆ احمەت-سافانىڭ بەرگەن قوسىمشا جاۋابى. ءى كوكەك. 1929 جىل.1925 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ پروفەسسور شۆەتسوۆتى ەرتىپ قىزىلوردا قالاسىنا كەلگەندە مەن قىزىلوردادا بولاتىنمىن، اليحانمەن جۇزدەستىم. ول بۇرىننان جاقسى تانىس مەنىڭ ايەلىمە سالەم بەرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ پاتەرگە كەلدى. ونىڭ كەلۋىنىڭ باستى سەبەبى - قازاقستانداعى جەر بولىسىنە قاتىستى كەسىمدى جەر مولشەرىنىڭ كولەمىن انىقتاۋ ەدى. كىمنەن ەستىگەنىم ەسىمدە جوق، ايتەۋىر سول كەزدە: قسسر-ءدىڭ جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ كەڭەيتىلگەن ءماجىلىسىن شاقىرىپتى, - دەپ ەستىدىم. بۇل كەڭەسكە كىم قاتىستى جانە وندا قانداي ماسەلە كوتەرىلدى, ونىسىن بىلمەيمىن جانە ول تۋرالى ەستىگەمىن دە جوق. ول جونىندە بوكەيحانوۆ ماعان ەشتەڭە ايتپادى... بىرەۋلەردەن: وزگە دە قازاق قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە بوكەيحانوۆ بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدى, - دەپ ەستىدىم، بىراقتا ناقتى كىمدەردىڭ بولعانىن ايتا المايمىن، سەبەبى، ول قوناقتا مەن بولعامىن جوق".

تەرگەۋدىڭ ۇكىمى بويىنشا:

«توتەنشە كوميسسيانىڭ الاشورداششىلاردىڭ ىشىنە ەنگىزىلگەن تىڭشىلىق قىزمەتىن اتقارماعانى، دەر كەزىندە حابارلاماعانى ءۇشىن» ايىپتالىپ، ەڭ جوعارى جازاعا كەسىلگەن.

بۇل مالىمەتتى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

«سەكسوتتىقتان» باس تارتىپ، سىر ساقتاعانى ءۇشىن العاۋ كەرەك پە، جوق، الاشقا تىڭشى بولۋعا كەلىسكەنى ءۇشىن قارعاۋ كەرەك پە؟ بۇعان انىق ءجىپ تاعا المادىق. ساياسي استىرتىن ۇيىم جۇمىسى نەشە ءتۇرلى ءادىس-تاسىلگە، امال-ايلاعا قۇرىلادى. سونىڭ ىشىندە: «الاشوردا» مۇشەلەرىنىڭ سوڭىنان قويىلعان اڭدۋ مەن تىڭشىلىق ارەكەتتەرىن ءبىلىپ وتىرۋى ءۇشىن ونىڭ «توتەنشە مەكەمەنىڭ سەنىمىنە» ادەيى كىرگىزىلۋى دە مۇمكىن.

گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا اپاي بۇل مالىمەتتى العاش ەستىگەندە قاتتى مازاسىزدانىپ، احمەتسافانىڭ اق جارقىن مىنەزىن، بالاجاندىلىعىن ايتىپ، «الاشورداعا» تىڭشىلىق جاساۋعا ايەلى گۇلشاھرا دا، باجاسى مىرجاقىپتىڭ دا مۇمكىندىك بەرمەيتىنىنە سەندىرگەن ەدى. كەيىن تەرگەۋ ىسىمەن تەرەڭدەي تانىسا كەلىپ، سۇراق-جاۋاپتارىنىڭ استارىن ايتىپ، جوعارىداي پىكىرىمىزدى بىلدىرگەندە: «الاشتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ونداي تاۋەكەلگە بارۋى ابدەن مۇمكىن»، - ەكەندىگىنە كەلىستى.

گ.دۋلاتوۆا: «جوعالىپ تابىلعان سۋرەت 5.V.1921 جىلى تاشكەنتتە تۇسىرىلگەن. وندا شايحانادا داستارحان باسىندا، وزبەكشە كيىنىپ ءماسليحات قۇرىپ وتىرعان ءۇش كىسى بەينەلەنگەن. ورتاداعى م.دۋلاتوۆقا قورقور تۇتاتىپ بەرىپ جاتقان عازىمبەك ءبىرىمجانۇلى، ال وڭ جاقتاعى اق شاينەكتەن شاي قۇيىپ بەرۋشى - احمەدسافا يۋسۋپوۆ. سۋرەتتىڭ تومەنگى جيەگىندە اكەمنىڭ "وسارتيۆشيەسيا كيرگيزى ۆ چايحانە»، - دەگەن ەسكەرتپەسى بار. بۇل سۋرەت تورعاي توپىراعىنان شىققان ءۇش ازاماتتىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن جاقىندىعىنىڭ، دوستىعىنىڭ بەلگىسى»، - دەپ ەسكە الادى.

قارالاۋ ءۇشىن دە، العاۋ ءۇشىن دە ەمەس، تەك تەرگەۋ ىسىندەگى دەرەكتى جەتكىزۋ ءۇشىن عانا جوعارىداعى ۇكىمدى جاناي قۇلاققاعىس  جاساي كەتۋدى ءجون كوردىك.

 

 

9. حايرەتدين بولعانباەۆ

1988 جىلعى قازاق سسر جوعارعى سوتىنىڭ انىقتاماسىنان: «قىلمىستىق iستەردiڭ ماتەريالدارىندا ءادiلەۆ پەن بولعانباەۆتىڭ 1921 جىلى تاشكەنتتە بiرگە بولعانى تۋرالى، سودان كەيiن ولاردىڭ ۆاليدوۆپەن جولىعۋى ءۇشiن بۇحاراعا بارعانى تۋرالى دەرەكتەر بار. ال ول كەزدە ء(ۆاليدوۆتىڭ - ت.ج.) قاسىندا بۇل ەكەۋi ەمەس، تاشكەنتتەن بارعان بiرiمجانوۆ پەن بيتiلەۋوۆ بولعان. ولاردىڭ (ادiلەۆ پەن بولعانباەۆتىڭ) بەرگەن جاۋابىنا قاراعاندا، ۆاليدوۆتىڭ كومەگiمەن شەت ەلگە كەتۋدi كوزدەگەن، سول ءۇشiن ونىمەن (ۆاليدوۆپەن) كەلiسiم جۇرگiزۋ ماقساتىمەن قىزمەت ورنىنىڭ كومانديروۆكاسىن پايدالانعان. كەيiننەن بۇلاردىڭ ەكەۋi, بiرiمجانوۆ پەن بيتiلەۋوۆ شەت ەلگە وقۋعا كەتۋگە مۇرسات الدى».

سوڭعى سوتتىڭ بۇل انىقتاماسى بويىنشا، ادiلەۆ پەن بولعانباەۆتىڭ ۆاليدوۆكە بارۋىندا ساياسي-كونتررەۆوليۋتسيالىق iس-ارەكەت جوق، جۇزەگە اسپاعان تiلەك بار دەلىنەدى.

جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، د.ادىلەۆتىڭ بۇقاراعا بارۋداعى ماقساتى مۇلدەم باسقا بولىپ شىقتى. "پارتيزان", بۋنتار" د.ادىلەۆ ز.ءۆاليدوۆتىڭ دەمەۋىمەن شەت ەلگە ءوتىپ كەتۋدى كوزدەگەن. الايدا بۇقاراداعى اۋمالى-توكپەلى جاعداي، ءوزىنىڭ شالدىقپالى دەرتكە ۇشىراۋى ول ويىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن.

ز.ءۆاليدوۆتىڭ كەيىن 1967 جىلى ستامبۋلدا شىققان "ەستەلىكتەرىندە" بۇل ەكى ازاماتتىڭ بۇقاراعا كەلۋى بارىنشا تياناقتى ايتىلعان.

ال ەندi وسى بولعانباەۆ كiم؟

بولعانباەۆ حايرەتدين - 1893 جىلى اقمولا وكرۋگiنiڭ نۇرا اۋدانىندا تۋعان. پەتروپاۆلداعى سوۆەت-پارتيا مەكتەبiنiڭ وقىتۋشىسى. قازاق تۇرمىسى، ونىڭ ساياسي قۇرىلىمى، وتارشىلدىق ەزگiنiڭ زارداپتارى، جازالاۋ ساياساتىنىڭ قۇرباندارى، تۇركىستاندىقتاردىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى تۋرالى ماقالالارى «قازاق»، «سارىارقا»، "بىرلىك تۋى" گازەتتەرiندە جاريالانعان. «الاشوردانىڭ» اقمولا كوميتەتiنiڭ مۇشەسi. بiلiمi ارنايى ورتا, 1920-1921 جىلدارى ورىنبورداعى پارتيا كەڭەس قىزمەتكەرلەرiن دايىندايتىن مەكتەپتە ساباق بەردi. «گولوششەكيننiڭ «كiشi وكتيابرىن» سىناپ ماقالا جازعان، لەكتسيالارىندا وعان قارسىلىعىن اشىقتان  اشىق ايتقان. بايسالدى، iسكەر، ۇيىمداستىرۋشىلىق قاسيەتi باسىم، ۆتسيك-تiڭ كەشiرiمiنە iلiنگەن ادامنىڭ بiرi.

تەرگەۋ بارىسىنىڭ حاتتاماسى اۋىزشا جازىلعان بولۋى كەرەك، ءسوز، پىكىر قايتالاۋلارى، اياقتالماعان ويلار، جاناما تۇسىنىكتەر، ءوزارا بايلانىسسىز ماتىندەر ورىن الىپتى. الاشورداشىلارعا تاعىلعان نەگىزگى ايىپتىڭ باستىسى بولعاندىقتان دا، وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى پەتروۆ جۇرگىزگەن سۇراق-جاۋاپتىڭ جالپى جەلىسىن ساقتاي وتىرىپ، مازمۇنداپ بەرۋدى ءجون كوردىك.

„1922 جىلدىڭ كوكتەمىندە وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ءباسپاسوز ءبولىمىنىڭ اتىنان ورىنبوردان تاشكەنتكە ىسساپارعا اتتاندىم. سونىمەن قاتار بوكەيحانوۆتىڭ، بايتۇرسىنوۆتىڭ، سارسەنوۆتىڭ اتىنان بۇحارا حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ۆاليدوۆپەن كەلىسىم جۇرگىزۋ تۋرالى تاپسىرما الدىم، ولار حات جازىپ بەردى. مۇنى ورىنبوردا الىبەك(وۆ - ?) پەن وماروۆ قانا ءبىلدى. تاشكەنتكە كەلگەن سوڭ  دۋلاتوۆقا حابارلاستىم. بۇقاراعا كەلىسىمەن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى ءاريپوۆتىڭ بولمەسىنە جينالدى. ول ۆاليدوۆ تۇراتىن ءبىر وزبەكتىڭ ءۇيىن كورسەتتى. ۆاليدوۆ ۇلت ساياساتى جونىندە ايتتى، قازاق ۇلتشىلدارى ءۇشىن بۇل ەشقانداي جاڭالىق ەمەس ەدى: باشقۇرتتاردىڭ قازاقتارمەن بايلانىس جاساۋى حالىقتاردىڭ ىنتىماقتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن كەرەك، - دەدى. سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ كاسپي تەڭىزىنە دەيىن تۇيەمەن جەتكەنىن اڭگىمەلەدى، كەلەسى كۇنى بۇقاراعا بارىپ ءبىزدى وزىنە شاقىراتىنىن ايتتى. بىزبەن كىمدەردىڭ بولعانىن بىلمەيمىن. ەرتەڭىندە ءبىز ونىڭ پاتەرىنە كەلدىك. مەن وندا 1,5-2 ساعاتتاي بولدىم. العاشقى كەزدەسۋدەن كەيىن ول مەنىڭ نازارىمدى ونشا اۋدارا قويعان جوق. سودان كەيىن ونىمەن كەزدەسكەمىن جوق. ءبىر اپتا اۋرۋحانادا جاتىپ، تاشكەنتكە قايتتىم. ءادىلوۆ سوندا قالىپ قويدى. تاشكەنتتە كىمدەردى كورگەنىم ەسىمدە قالماپتى، حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن، بىرىمجانوۆپەن كەزدەستىم. دۋلاتوۆ تاشكەنتتە جوق بولاتىن. قۇرىلتايدان كەيىن تاشكەنتتە ءبىر-اق رەت بولدىم».

 

جاۋاپتىڭ سوڭىنا «1929 جىل، 29 قاڭتار» دەپ كورسەتىلىپ، قولىن قويعان. تەرگەۋ ىسىندەگى جاۋاپتاردىڭ جازبالارى رەتكە كەلتىرىلمەگەن. ءار ءتۇرلى قولتاڭبامەن جازىلعان.

مىسالى، جوعارىداعى جاۋاپ 26 قاڭتار كۇنى قاعازعا تۇسكەن سياقتى، ال ەكىنشى كىسىنىڭ قولىمەن جازىلعان ايعاقتا «29» دەپ. كورسەتىلگەن. اراسىنا قيىلىپ، جەلىمدەلىپ قوسىلعان. تەرگەۋ بارىسىندا ءار وقيعانى ناقتىلايتىن سۇراقتار قويىلعاندىقتان دا كەلەسى جاۋاپتار الدىڭعى ايتىلعانداردى تولىقتىرىپ، ناقتىلاي تۇسەدى:

„1922 جىلدىڭ ناۋرىز-ءساۋىر ايىندا بوكەيحانوۆقا، بايتۇرسىنوۆقا ۆاليدوۆتەن حات كەدى دەپ ەستىدىم. ناقتى قايسىسىنا ءتيىستى ەكەنى ەسىمدە جوق. مەنىڭ بايتۇرسىنوۆپەن تانىستىعىم جاقسى بولاتىن جانە ول جەكە پاتەردە تۇردى. وتە سيرەك باراتىنمىن. وعان بارساڭ نە ۇيىقتاپ جاتادى، ايەلى: «تۇندە كەش جاتتى»، - دەپ وياتپايدى، نە جازۋ جازىپ وتىرادى. نەگىزىنەن ول ءوزى سوزگە ساراڭ ادام. وعان سۇراق بەرىپ سويلەتپەسەڭ، ءوزى ءسوز باستامايدى. ال بوكەيحانوۆپەن سويلەسۋ الدەقايدا جەڭىل. بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ ۆاليدوۆتەن حات العانىن، وندا ونىڭ ارنايى ادام جىبەرۋدى وتىنگەنىن ايتتى. ءبىر جولى مەنى سارسەنوۆ ءوز بولمەسىنە شاقىردى. كىرىپ بارسام بوكەيحانوۆ پەن ادىلەۆ وتىر ەكەن. ولار حاتتاعى وتىنىشىنە وراي مەنى ۆاليدوۆكە جىبەرۋگە ۇيعارىپ وتىرعاندارىن حابارلادى. مەن ءوز ورنىما سارسەنەۆتى ۇسىندىم. ولار ماعان: «ول وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىندا جاۋاپتى قىزمەتتە، ونىڭ بۇقاراعا بارعانى وزگە ادامداردىڭ كۇدىگىن تۋدىرادى، سوندىقتان دا بولمايدى»، - دەستى. اقىرى مەن كەلىستىم، ادىلەۆ تە ءوزىن مەنىمەن قوسا جىبەرۋدى ءوتىندى. بوكەيحانوۆ: ءۆاليدوۆتىڭ قانداي ويى بار ەكەن، جوسپارى قانداي، سونى ءبىلۋدى جانە ەشقانداي ۋادە بەرمەۋدى، ەستىپ-بىلگەنىمدى بوكەيحانوۆتىڭ وزىنە عانا مالىمدەۋىمدى تاپسىردى. ادىلەۆ تاشكەنتكە بارىپ، ءۆاليدوۆتى بۇقارانىڭ قاي جەرىنەن تابۋىنا  بولادى، وعان قالاي جولىعۋ كەرەك، سونى ءبىلىپ، ماعلۇماتتاردى الدىن-الا دايىنداپ  قويۋ ءۇشىن تاشكەنتكە ءجۇرىپ كەتتى.

بىرنەشە كۇننەن كەيىن بايتۇرسىنوۆتىڭ، بوكەيحانوۆتىڭ، سارسەنوۆتىڭ ۆاليدوۆكە جازعان حاتىن الىپ مەن دە تاشكەنتكە كەلدىم. تاشكەنتتە دۋلاتوۆپەن، حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن جۇزدەستىم. سولار ارقىلى بىزدەن بۇرىن ءبىرىمجانوۆتىڭ ۆاليدوۆپەن كەزدەسىپ كەلگەنىن ءبىلدىم. تاشكەنتتە استىرتىن ۇيىمنىڭ بار ەكەنىنەن حابارىم مۇلدە جوق ەدى، كىمنىڭ ۇيىندە ەكەنى ەسىمدە جوق، تەك ءبىر رەت كەزدەسكەندە: ۆاليدوۆ بىرىمجانوۆقا اشىلىپ ەشتەڭە ايتپاۋى مۇمكىن، ارنايى حات اپاراتىن ءارى ودان كورى تاجىريبەلى ماعان ويىن اشىق ايتۋى مۇمكىن، - دەگەن پىكىر ايتىلدى، ءسويتىپ مەنىڭ بۇقاراعا بارۋىم كەرەك دەپ شەشتىك. وندا ادىلەۆ، دوسمۇحامەدوۆ، ەسپولوۆ، ءبىرىمجانوۆ بولدى".

 

حايرەتدين بولعانباەۆتىڭ وزگە جاۋاپتارىنىڭ نەگىزگى وزەگى وسى. بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ مويىنداماعان نە «ءمان بەرمەگەنسىپ قاراعان» بۇل وقيعانىڭ شىندىققا جاناسىمى قانداي؟ تەرگەۋ جاۋاپتارىنىڭ وزگە ادامنىڭ قولىمەن جازىلۋىنا قاراپ، د.ادىلەۆتىڭ ءوزىن-ءوزى قايراتكەر رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسقان قيسىنسىز دا جۇيەسىز جاۋاپتارىمەن سايكەس كەلسە دە، بۇل ماسەلەگە وراي: ح.بولعانباەۆقا قوقان-لوققى كورسەتىپ، ماجبۇرلەپ ايتقىزدى ما، - دەگەن كۇدىك ۇيالاعان ەدى. سوندىقتان دا جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بۇل ايعاقتاردى جاريا ەتپەي كەلىپ ەك. تەرگەۋ ىسىمەن ءۇستىرت تانىسقاندار، نە وزگە مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ پىكىر قورىتۋشىلار بۇل جاعدايدى ءار قيسىندا ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. ءبىز تورەلىك ايتپايمىز. تەك تەرگەۋشىگە بەرىلگەن جاۋاپتاردى ىرىكتەپ، تاريحشىلاردىڭ نازارىنا ۇسىنامىز.

ز.ۆاليدوۆ جەلتوقساندا بۇقارادا وتۋگە ءتيىستى قۇرىلتايعا قاتىسۋ ءۇشىن قاراقۇمدى كەسىپ ءوتىپ، شارسۋ ارقىلى بۇقاراعا كەلەدى. نەگىزگى ماقساتتى - بۇقارا، حيۋا، تۇركىستان، تۇرىكمەنستان، قازاقستاننىڭ وكىلدەرى باس قوسقان وسى قۇرىلتايدا «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» پارتياسىن قۇرۋ ەدى.

مىنە، «الاشوردانىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى» باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى دە سول قۇرىلتايعا كىمدەردىڭ قاتىسقانىن انىقتاۋ ەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ سياقتى الاش ارىستارى تەرگەۋ بارىسىندا وزدەرىنىڭ زاكي ۆاليدوۆپەن استىتىن بايلانىسى بارلىعىن جوققا شىعارادى. ءار ءتۇرلى قيسىندا جاۋاپ قايىرادى. تەك ح.بولعانباەۆ قانا وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسىمەن وقۋلىق باعدارلاماسىن ءتۇزۋ ماقساتىندا بارعانىن، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ «اشتارعا كومەك» كوميسسياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قارجى جيناۋ ماقساتىندا ىسساپارعا شىققانىن ايتادى.

ال دىنشە ادىلەۆ ءا.بوكەيحانوۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جەكە تاپسىرماسىن ورىنداعانىن باسا كورسەتەدى. بىراق قانداي تاپسىرما ەكەنىن ناقتىلاپ ايتا المايدى. بۇقاراعا بارعانداردىڭ ىشىندە ع.ءبىرىمجانوۆ پەن ح.بولعانباەۆ «الاشوردانىڭ» وكىلەتتى قۇزىرىنا يە بولعان جانە قۇپيا حاتتى جەتكىزگەن سول ەكەۋى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ح.بولعانباەۆتىڭ كۋالىگىنە «الاشوردانىڭ» ءمورى باسىلعانىن، وزىندە ونداي قۇقىق بولماعانىن د.ادىلەۆ ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە اتاپ ايتادى.

سونىمەن، «الاشوردا» قايراتكەرلەرى مەن تۇركىستان، بۇقارا، حيۋا رەسپۋبليكالارىنىڭ اراسىندا ىنتىماقتى ساياسي بايلانىس بولعان. ءوزىنىڭ جاسىرىن وكىلدەرىن جىبەرۋ ارقىلى «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» قوزعالىسىنىڭ زاڭدى مۇشەسى رەتىندە تىركەلگەن دەپ ەسەپتەۋگە تولىق نەگىز بار.

ز.ۆاليدوۆ قۇرىلتايعا: «قازاقتاردان «الاشوردا» مۇشەلەرى مەن تۇرىكمەن وقىعاندارىن شاقىردىق. ولاردىڭ وكىلى كەلگەنشە بۇقارانىڭ سولتۇستىگىندەگى حارگوس دەگەن اۋىلدا (بۇقارا) ءامىرى جاساقتارىنىڭ ءبىرى، ءبىر بايدىڭ ۇيىندە تۇردىق. بۇل ءۇيدى ۇكىمەت تارتىپ العان ەكەن. باشقۇرتستان اسكەرىنىڭ پولكوۆنيگى حەيبەتۋللاح سۇيىندىكوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەۋحادي يشمۋرزين، مەنىڭ كومەكشىم يبراحيم ىسقاقوۆ جانە بىرنەشە وفيتسەر بۇقارا ارمياسىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتتەرىنە ورنالاستى. قارشى، شاحريسابز، نۇر، گۋزار، كەرمينە اسكەري جاساقتارى سللاردىڭ قولىندا بولدى. بۇلاردىڭ ءبارىن اريف تاعايىندادى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ورىستار ۇلتتىق اسكەردىڭ قۇرىلۋىنا قارسى شىققان جاعدايدا، نە قۇرىلا باستاعان ارميانى تاراتقان جاعدايدا باسماشىلارمەن بىرىگىپ، سوعىس اشۋ بولاتىن. الايدا ۇلتتىق مۇددەنى باسماشىلارعا ءتۇسىندىرۋ كەرەك ەدى. بۇل ماسەلەنى تاشكەنتتىك، فەرعانالىق دوستارىمىز جاقسى قولعا الدى. بۇقارالىقتارمەن، وزبەكتەرمەن جۇمىس جاساۋ وڭاي ەمەس ەدى. سەبەبى بۇقارالىقتار مەن تاشكەنتتىكتەر ءوزارا كەلىسە المايتىن، ءارى وزبەكتەر اراسىندا ورىس مەكتەبىنەن ءتالىم العان قازاقتارعا «ميسسيونەر» رەتىندە قارايتىن باسىم توپ بار بولاتىن. ءبىز - بۇقارالىقتارمەن، وزبەكتەرمەن، تۇرىكمەندەرمەن جانە قازاق وكىلدەرىمەن حارگوستا جانە ءامىردىڭ «سيتارە ماح حاسسا» سارايىندا قالاي استىرتىن جينالاتىنىمىزدى، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن قالاي وتكىزەتىنىمىزدى جانە ۇلتتىق ورتالىقتىڭ باعدارلاماسىن تالقىلادىق. ناتيجەسىندە، وزبەكستانداعى  ءدىني باعىتتاعى «جاديتشىلدەر» مەن سوتسياليستىك «ەرىك»، قازاقتاردىڭ «الاش» پارتيالارىمەن بىرىگىپ مەن ۇسىنعان جەتى تارماقتان تۇراتىن ورتاق باعدارلاما قابىلدادىق: 1. تاۋەلسىزدىككە جەتۋ; 2. دەموكراتيالىق مەملەكەت ورناتۋ; 3. ۇلتتىق ارميا قۇرۋ; 4. ەكونوميكالىق باسقارۋ قۇرىلىمىن ورتالىقتاندىرۋ: تەمىر جولدار مەن قازبا ارنالاردى (كانالدار) تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق مەنشىگى دەپ جاريالاۋ; 5. وقۋ-اعارتۋدى جۇيەسىن جاڭارتۋ جانە ورىستاردىڭ ىقپالىنسىز باتىس مادەنيەتىمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋ. 6. ۇلت ماسەلەسى جونىندە: مەكتەپتەردى جانە مەملەكەتتىڭ تابيعي بايلىعىن مەملەكەتتەگى ۇلتتاردىڭ ۇلەس سالماعىنا سايكەستەندىرە ءبولۋ; 7. تولىق ءدىني ەركىندىك، ءدىن ىستەرىن مەملەكەت ىسىمەن ارالاستىرماۋ.قازاقتار دىنشەنى وكىل ەتىپ قالدىرىپ، ەلدەرىنە قايتقان سوڭ، سوڭىنان كەلگەن «جاديتشىلدەر» مەن «ەرىك» پارتيالارىنىڭ جەكە-جەكە باعدارلامالارى قابىلداندى. بۇل - بۇقارادا باس قوسۋىمىزدىڭ نەگىزگى ناتيجەسى ەدى...»، - دەپ ەسكە الادى.

تەرگەۋدىڭ جالعاسىندا الدىڭعى جاۋاپتاردان تۋىنداعان سۇراقتار قويىلىپ، ناقتىلانا تۇسكەن. نازار اۋدارارلىعى بۇل جاۋاپتاردا الدىڭعى كورسەتىندىلەردى جوققا شىعارۋعا ۇمتىلىس بايقالادى. مىسالى، كەيىنگى كورسەتىندىلەرگە سۇيەنسەك، بايتۇرسىنوۆتىڭ ۆاليدوۆقا جازىلعان حاتقا مۇلدەم قاتىسى جوق بوپ شىعادى، ءتىپتى، ول حاتتىڭ جازىلعان - جازىلماعانى دا انىقتالمايدى. تەك بولعانباەۆتىڭ قىزمەتiنە قايتىپ ورالماۋى عانا iلiككە - سەبەپ بولۋى مۇمكiن، ونىڭ ءوزi دە سوتتىڭ ۇكiمiنە ەمەس، اكiمشiلiك شاراعا لايىق دەگەن ءۋاج بىلدىرەدى. ءىسساپاردىڭ قارجىسىن (ەگەر پايدالانعان بولسا) مەكەمە ءوندiرiپ الۋى تيiس.تەرگەۋشىلەر وسىدان كەيىن حات يەسىن بوكەيحانوۆ پەن دۋلاتوۆ ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن سىڭاي تانىتادى.

«ازامات بولعانباەۆتىڭ تەرگەۋدەگى قوسىمشا جاۋابى. 23/YI.29 جىل.

سۇراق: تاشكەنتكە بارار جاتقانىڭىزدا ءسىز بوكەيحانوۆتىڭ دۋلاتوۆقا نە باسقا ادامعا جازعان حاتىن اپاردىڭىز با، جوق پا؟

جاۋاپ: تاشكەنتكە بارا جاتقانىمدا بوكەيحانوۆ دۋلاتوۆقا حات بەرىپ جىبەردى مە، جوق پا، ول جاعى ەسىمدە قالماپتى. بوكەيحانوۆتىڭ دۋلاتوۆقا حات بەرگەنى ءتىپتى ويىمدا جوق".

ال ءا.بوكەيحانوۆ: «ۋفاداعى كەڭەستەن كەيىن ۆاليدوۆپەن قانداي دا ءبىر بايلانىس  ورناتتى دەگەندى ءۇزىلدى-كەسىلدى جوققا شىعارامىن: وعان بولعانباەۆ ارقىلى سالەمدەمە جىبەرگەنىمدى دە، نەمەسە باسقا ءبىر جولمەن ودان-ۆاليدوۆتەن حات العانىمدى دا جوققا شىعارامىن»، - دەپ مالىمدەدى.

قوسىمشا جاۋابىندا ح.بولعانباەۆ: « 1. بۇقاراعا باراتىن مانداتتى كىم جازدى، ونى بىلمەيمىن. بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، بياحمەت سارسەنوۆ بەرگەن مانداتتا ەشقانداي جاسىرىن تاپسىرما جوق، مەنىڭ „الاشوردا" اتىنان بارعانىمدى سەندىرۋ ءۇشىن عانا جازىلعان. تاپسىرما: ءۆاليدوۆتىڭ قانداي جوسپارى بار، سونى ءبىلىپ كەلۋ عانا بولاتىن. ەسكى تانىستارىنىڭ اتىنان كەلگەندىكتەن دە ۆاليدوۆ ماعان سەندى. ءبىر باشقۇرتپەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋ تۋرالى ايتتى. ول ادامنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىن، اتىن دا ۇمىتتىم. ۆاليدوۆ كەيىن قايدا كەتتى، باسماشىلارعا كەتتى مە، جوق ماسكەۋگە كەتتى مە، ول جاعىن دا بىلمەيمىن. 2. پارتيا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى جۇماباەۆپەن جالپىعا ورتاق ماسەلە جونىندە سويلەسىپ ءجۇردىم. استىرتىن ادەبي ۇيىرمە جونىندە ەشقاندايدا اڭگىمە ەستىگەن ەمەسپىن. 3. ادىلەۆكە 1926 جىلى قازاق تەاترىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تۇرعاندا ءبىر قىسقا حات جازدىم. ودان قىسقا عانا جاۋاپ الدىم»، - دەيدى.

1988 جىلعى قازاق سسر جوعارعى سوتىنىڭ انىقتاماسىنان: «وماروۆ، ءوزiنiڭ 1921 جىلى ورىنبورداعى سوۆپارتشكولدىڭ وقۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi بولعانىن، سول كەزدە بولعانباەۆتىڭ سوندا وقىتۋشى بوپ iستەگەنiن ايتتى. سول جىلدىڭ كوكتەمiندە بولعانباەۆ ودان تاشكەنتكە كومانديروۆكاعا بارۋعا رۇقسات سۇرايدى، بۇل كەلiسiم بەرەدi. بiراق تا ونىڭ ۇزاق ۋاقىتقا دەيiن قىزمەتكە قايتىپ ورالماۋىنا بايلانىستى، ول (وماروۆ) بۇل ءجونiندە ساياسي اعارتۋ باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشiسi كەنجينگە ەسكەرتەدi. سوڭعىسى (كەنجين) ءوزiنiڭ قاراماعىنداعى قىزمەتكەرi حوحلوۆسكيگە مۇنىڭ (وماروۆتىڭ) كوزiنشە:تاشكەنتكە كەتكەن بولعانباەۆتى تۇتقىنداۋ جانە ونى كۇزەتپەن الىپ كەلۋ تۋرالى تەلەگرامما سالۋ تۋرالى تاپسىرما بەردi. بۇل تاپسىرمانىڭ ورىندالعانى - ورىندالماعانىن ول (وماروۆ) بiلمەدi, الايدا سوڭعىسىن (بولعانباەۆتى) قايتىپ ورىنبوردان كورمەگەن. الايدا، تەرگەۋشiلەر ومارۆتىڭ بۇل كۋالiگiن راستايتىن نەمەسە ونى جوققا شىعاراتىن دالەلدەردi, سونداي-اق قىزمەت ورنىنا قايتپاعانى تۋرالى دەرەكتەردi iزدەستiرمەگەن. بۇل تۋرالى ومارۆپەن بەتپە-بەت بولعان كۋالەسۋدە بولعانباەۆ: ءوزiنiڭ ورىنبوردان جولدانعان تەلەگرامما تۋرالى ەشتەڭە بiلمەگەنiن ايتتى، بiراق تا وندا قايتىپ ورالماعانىن جوققا شىعارعان جوق. وعان قوسا، ۆاليدوۆتىڭ حاتىن بوكەيحانوۆ (اۋەلدە بايتۇرسىنوۆ بولاتىن - ت.ج.) وقىعان كەزدە، بۇرىن مۇلدەم قارام-قارسى پiكiر بiلدiرگەنiنە قاراماستان، وماروۆتىڭ وندا جوق بولعاندىعىن كۋالاندىرادى. وماروۆ، بۇدان كەيiن ءادiلەۆتىڭ ورىنبورعا 1921 جىلدىڭ باسىندا كەلگەنiن، بولعانباەۆپەن بiر بولمەدە تۇرعانىن، ءوزiنە جۇمىس iزدەپ جۇرگەنiن، ال كوكتەمدە تاشكەنتكە كەتكەنiن ايتقان».

جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى قازىحان كەنجەباەۆ مارقۇم ءۇش اي وتىرىپ قورىتقان بۇل ايقىنداماسى بارىنشا تياناقتى ءارى زاڭدىق سالماعى بار سوزدەرمەن باياندالعان. ونداعى استارلى ماتىنگە جۇگىنسەك: حايرەتدين بولعانباەۆ ز.ۆاليدوۆپەن جولىعۋ ءۇشىن بۇقاراعا بارعان. الايدا ءوزىنىڭ ساپارىنىڭ باستى ماقساتىن: بۇقارا وڭىرىندەگى قازاق شاكىرتتەرىن وقۋلىقپەن قامتاماسىز ەتىلۋ جاعدايىن شەشۋ تۋرالى وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ، - دەپ تۇسىندىرگەن.

جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى قازىحان كەنجەباەۆ مارقۇمنىڭ دا ايقىندامانى اقتاۋعا قاراي بەيىمدەپ جازعانى انىق اڭعارىلادى. جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىنگى قيىن كەزەڭدى باسىنان كەشىرىپ ءجۇرىپ، مۇنداي تاۋەكەلگە بارعانىنىڭ ءوزى باتىلدىق. انىعى، ح.بولعانباەۆ: " ز.ۆاليدوۆ بايىپتى ساياساتكەر ەمەس ەكەن" دەپ باعا بەرەدى تەرگەۋشىلەرگە. ال د.ادىلەۆ تە ح.بولعانباەۆتىڭ قايراتكەرلىگىنە كوڭىلى تولمايدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنىڭ بارلىعى تەرگەۋدىڭ ەكپىنىن باسۋ ءۇشىن قولدانىلعان ءتاسىل. ال ز.ۆاليدوۆ پەن "الاشوردا" كوسەمدەرىنىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس بولعانى شىندىق. سوندىقتان دا ح.بولعانباەۆتى بۇقاراعا "الاشوردانىڭ" رەسمي وكىلى رەتىندە قۇپيا بارعانى تاريحي دالەلى بار ساياسي وقيعا دەپ باعالايمىز.

10. اسقار دۋلاتوۆ جانە باسقالار...

 

قازاقستاننىڭ سوت، پروكۋراتۋرا، تەرگەۋ ورىندارى 1929 جىلدى اسقان تەگەۋىرىندى قارقىنمەن قارسى الدى. قىلمىستى ىستەر قاۋىرت ءارى جاپپاي جۇرگىزىلىپ، تەك قانا قارالاۋ باعىتىن ۇستاندى. ەگەردە سول جىلدارداعى تەرگەۋ ىستەرىن سارالاي قاراسا، اۋىلدى جەردە جۇرگىزىلگەن اۋقىمدى ءارى اتىشۋلى «حالىق جاۋلارىنىڭ» دەنى «الاش وردا» قايراتكەرلەرى مەن قازاق زيالىلارىنىڭ تۋعان جەرىندەگى بولىستار مەن اۋىلنايلار، ولاردىڭ تۋىستارى بولىپ شىعادى. دەمەك، ستاليندىك-گولوششەكيندىك جازالاۋ تەك ساياسي تۇرعىدان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار يگى جاقسىلاردىڭ تۇقىم-تۇياعىن قۇرتۋعا، ياعني، ءۇرىمىن ۇزۋگە (گەنوتسيدتىك ساياساتقا) باعىتتالعانى انىق بايقالادى.

قازاق دالاسىنا «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق» باسىبايلى، ماڭگۇرت مەملەكەت ورناتۋدى ماقسات ەتكەن «ۇلى وكتيابردىڭ ۇلى كوسەمى» مەن «كىشى وكتيابردىڭ كىشى كوسەمى» مۇنى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزدى.

بۇل، دالىرەك تۇيىندەسەك، قازاقستانداعى «كىشى وكتيابر» - ەڭ ۇلكەن قىرعىننىڭ، وتىز ەكىنشى جىلعى اشارشىلىقتىڭ، ەڭ ۇلكەن جازالاۋدىڭ - وتىز جەتى-وتىز سەگىزىنشى جىلدىڭ الدىنداعى دايىندىق ەدى. سول «ۇلكەن قاساپتىڭ تيىرمەنىنە جەم بولىپ قازاقتىڭ وقىعاندارى مەن ونىڭ تۋىستارى ىلىكتى. قايماعىنان ايىرىلعان حالىقتىڭ مايەگى سۇيىلا باستادى. ەڭ اقىرىندا ءوزىنىڭ ۇلتىن قورلاپ، ونىڭ وتكەنىنەن باس تارتىپ، جالپىلاما ماقۇلىق ەدى دەپ بايانداما جاسايتىن جانە ءدال سول اراعا كەلگەندە اۋىزىن تولتىرىپ، داۋىسىن نىعارلاپ شىعاراتىن مەملەكەت قايراتكەرسىماقتار شىقتى.

سونىمەن، «كىشى وكتيابردىڭ» لاڭدى داۋىلى اۋىلعا بەت الدى. ەڭ ءبىرىنشى بوپ، الاش ازاماتتارىنىڭ تۋعان جەرىن قۇيىنداتتى. ونىڭ ىشىندە، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، حالەل عابباسوۆتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اۋىلدارى ءىلىندى. سونىڭ ءبىرى - اسقار دۋلاتوۆ. زادى، وزگە-وزگە، ءدال وسى اۋىلدا تەرگەۋ مەن تارگىلەۋدىڭ ءدۇمپۋى ەرەكشە بولعان سياقتى. مىسالى، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اعايىندارىن تەپكىلەپ ولتىرگەن دە سول ءوزىنىڭ تۋعان تۋىس، كورشى-قولاڭدارى، جەكجات-جۇراتتارى ەدى. ول تۋرالى اقاڭنىڭ قىزى شولپان احمەتقىزى بايتۇرسىنوۆا اشىنا جازدى. وگپۋ تەرگەۋشىلەرى ءۇشىن بۇل پالەندەي ورەسكەلدىك سانالماعان.

 

"الاشورداشىلاردىڭ" ءىسىن تەرگەپ جاتقان ساەنكونىڭ كوزىنە قوستاناي وكرۋگىنەن جولدانعان اسقار دۋلاتوۆ باستاعان 13 ادامنىڭ ءىسى تۇسەدى. ءىستىڭ، ياعني، ءۇ تومنىڭ سىرتىنا:

«قىلمىستى ىستەر ەرەجەسىنىڭ 58-10, 58-7 باپتارى بويىنشا جانە باسقا دا قىلمىستارى ءۇشىن ايىپتالعان قوستاناي وكرۋگىنىڭ ناۋرىزىم اۋدانىنىڭ №10 جانە №18 اۋىلىنىڭ بايلارى دۋلاتوۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ تەرگەۋ ءىسى. ء4/ۇ-29 جىلى باستالعان»، - دەپ جازىلعان.

الايدا العاشقى حاتتاما ودان ءۇش اي بۇرىن، 21 قاڭتار كۇنى قاعازعا ءتۇسىپ، جوعارىداعى ايىپتار تاعىلىپ تا قويىپتى. مۇنى كورە سالىپ ول توسىن ۇيعارىمعا كەلەدى دە، ءتيىستى مەكەمەلەرگە:

"مەن، پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ قسسر بويىنشا باستىعىنىڭ كومەكشىسى ساەنكو، 1929 جىلى 12 مامىر كۇنى وگپۋ-ءدىڭ قوستاناي وكرۋگتىك ءبولىمى جۇرگىزگەن ناۋرىزىم اۋدانىنىڭ دۋلاتوۆ اسقار باستاتقان بايلارىنىڭ قىلمىسىن تەرگەگەن ءىستى قاراپ شىعىپ، مىناداي ۇيعارىمعا كەلدىم.

پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ وندىرىسىندە (ءيا، كادىمگى ءونىم شىعاراتىن ءوندىرىس - ت.ج.) ءادىلەۆ دىنمۇحامەد پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى جانە باسقالاردى ايىپقا تارتقان №6 قىلمىستىق ءىس بار. الدىن-الا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ءىسىنىڭ قورىتىندىسىنا قاراعاندا №3 جانە №6 قىلمىستى وقيعالاردىڭ ءبىر ەكەندىگى بايقالادى. سونداقتان دا, قىلمىس ەرەجەسىنىڭ 117 بابىنا سايكەس:

وگپۋ-ءدىڭ قوستانايداعى وكرۋگتىك ءبولىمى جۇرگىزگەن دۋلاتوۆ اسقاردى جانە باسقا دا جيىنى 13 ادامدى جاۋاپقا تارتقان تەرگەۋ ءىسى №6 ىسكە تىركەلسىن - دەپ ۇيعارىم جاسادىم.

وسى قاتىناستىڭ كوشىرمەسى وگپۋ-ءدىڭ قسسر-دەگى رەسپۋبليكالىق تەرگەۋ بولىمىنە جانە وگپۋ مەكەمەسىن باقىلايتىن پروكۋرورعا جىبەرىلسىن.

پپ وگپۋ-ءدىڭ قسسر-دەگى شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ كومەكشىسى - ساەنكو", - دەپ پارمەن جولداعان.

ءسويتىپ، "الاشتىڭ" ىسىنە تاعى ءبىر قىلمىستى توپ بۇيىردەن كەپ قوسىلدى. "كىشى وكتيابر ءىسى" وسىلاي تىكەنەك تورىن جايا بەردى. ال گولوششەكين بولسا، ءاربىر جولى مىنبەگە شىققان سايىن تاعى دا ءبىر قىلمىستىق توپتىڭ اشىلعانى تۋرالى شابىتتانا حابارلاپ جاتتى.

اسقار دۋلاتوۆتىڭ تەرگەۋ ءىسى، ياعني، داۋدىڭ باسى قازاقتىڭ ءداستۇرلى كۇرەس ءتاسىلى - باقتالاستىقتان ورشىگەن. مۇنى ىلىككە سەبەپ ىزدەگەن تەرگەۋ ورىندارى وتە ءساتتى پايدالانعان جانە قاشان كەمەرىنە كەلىپ، اسىپ-توگىلگەنشە، ءبىرىنىڭ ىشەگىندەگى قىرىندىنى ەكىنشىسى قىرىپ، سۋ جىبەرىپ تازارتقانشا باقىلاپ وتىرعان. ءيى قانعان سوڭ بارىپ، تاسپا تىلگەن. ساياسي استار العان بۇل وقيعا بىلاي ورشىگەن...

تارگىلەۋدىڭ قارساڭىندا كەڭەستىك مەكەمەلەر اۋىلنايلاردىڭ سايلاۋىن وتكىزەدى. مىنە، ەجەلدەن كەلە جاتقان قازاقى تەكەتىرەس سول كەزدە سۇر جىلانداي باسىن كوتەرىپ شىعا كەلەدى. جەرىمىزدى العاندا ويانبايتىن، نامىسىمىزدى تاپتاعاندا شىداۋداي-اق شىداپ باعاتىن ەل-جۇرتىمىزدىڭ جۋاستىعى - سايلاۋ دەگەندە باسىن كوتەرىپ الىپ، تىك شاپشيتىن ادەتىنە باسقان. گولوششەكيندى بار تاۋقىمەتتى كەيىن ىسىرىپ قويىپ، ۇيرەنگەن مايدانعا كىرىسىپ كەتەدى. سايلاۋ جونىندەگى ۋاكىل حامزا ءجۇنىسوۆ تە جوعارىعا ءتيىستى مالىمەتتى دايىنداي قويادى.

سايلاۋ بارىسىندا ەكى رۋلى ەل ەگەر بولادى. اقىرىندا ماديار رۋىنان شىققان ساتباەۆ سايلانادى، اقساقالدار ءوزارا كەلەگە ءتۇسىپ، كەلەسى جولى وتەي رۋىنان وسپانباەۆ سايلانسىن دەپ شەشەدى. ولار: وبليگاتسيا ساتىپ الماۋعا ەرىكتىمىز. ءبىزدى زورلاماڭدار، - دەپ وكىلدىڭ ايتقانىنا كونبەيدى.

مىنە، وسى جايدى حابارلاعان حامزا ءجۇنىسوۆتىڭ مالىمەتى تەرگەۋگە ارقاۋ بولعان. ول كەڭسەسىنە كەلە سالىسىمەن قۇجات تولتىرىپ، ايىپكەرلەردى انىقتاۋعا كىرىسكەن. حامزا ءجۇنىسوۆ - 31 جاستا، 1916-جىلى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسكە، 1918-1919 جىلداردىڭ اراسىندا ازامات سوعىسىنا قاتىسقان، ىسىلعان، ءولىم مەن ءومىردىڭ ماعىناسىن ايىرىپ قالعان كوزى قاراقتى ازامات بولسا كەرەك.

ارينە، امانكەلدى مەن ءالىبيدىڭ ساربازى "الاشتىڭ" تۋى تىگىلگەن اۋىلعا بارعاندا، وعان ىشتارتپاعانى انىق. ول مىناداي مالىمەت جاساعان:

"مەن حامزا ءجۇنىسوۆ، اۋىلدىق جەردەگى كەڭەس سايلاۋىن وتكىزۋ ءۇشىن، №10 اۋىلعا جىبەرىلدىم. №10 اۋىلعا كەلگەندە جىكشىل توپتاردىڭ بار ەكەنىن كوردىم، ولاردى باسقاراتىن مىنالار:

1. بۇل توپتى وسپان بولتىرىكوۆ باسقارادى، ونىڭ اكەسى بۇرىن 30 جىل بولىس بولعان، پاتشاعا ادال قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن شەن-شەكپەن الىپتى.

2. ناقىپ تىلەۋوۆ - بۇرىنعى بەكەتشى، 6 جىل بولىس بولعان، ولاردى قوستاۋشىلار ءوزىنىڭ جاقىن تۋىستارى - م.سىرعاباەۆ، ن.تۇلكىباەۆ، ح.ناقىپوۆ، دارقان كەنشىمباەۆ. بۇل ادامدار بايلاردى تارگىلەۋ ناۋقانىندا تۇرعىنداردىڭ اراسىندا ۇگىت جۇرگىزىپ، كەڭەس وكىمەتى 28-29 جىلدارعا دەيىن عانا ءومىر ءسۇرەءدى، سودان كەيىن ونىڭ كوزى قۇريدى دەپ وسەك تاراتقان. مۇنى №10 اۋىلدىڭ ازاماتى ماقاتباي وسپانوۆ پەن باتىراق ا.مۇقامەتجانوۆ راستايدى، ول تۋرالى ولاردىڭ قولقاتى بار، ول وسى قۇجاتقا قوسا تىركەلىپ وتىر.

ز. اسقار دۋلاتوۆ، "الاشوردانىڭ" بۇرىنعى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءىنىسى. اسقار دا ۇساق رۋدىڭ باسىن قوسىپ, جىكشىل توپ قۇرۋعا تىرىستى جانە سولاردى ۇگىتتەدى، ول جونىندە ا. بۋمانوۆ پەن باتىراق، "قوسشى" وداعىنىڭ مۇشەسى سەيتقازى الپىسباەۆ جولداستار كۋالىك بەرە الادى", - دەيدى.

 

تەرگەۋ ءىسى 1928-جىلدىڭ اياعىندا باستالعان. كۋالاردىڭ ايعاقتارىنىڭ بارلىعىن تەرىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس، تەك كەيبىرەۋلەرىنە عانا توقتالامىز.

«ء29/حىى - 28 جىل. ناۋرىزىم اۋدانىنىڭ №8 اۋىلىنىڭ ازاماتى ا. بەكجانوۆتىڭ ء29/حىى - 28 جىلعى كورسەتىنءدىسىنە قوسىمشا ايعاقتار.

مەنءىڭ بۇدان بۇرىن ا.دۋلاتوۆ تۋرالى بەرگەن كورسەتىندىمە قوسارىم مىناۋ: ا.دۋلاتوۆ "الاشوردانىڭ" تۇسىنداعى ەڭ بەلسەندى قانىشەرلەردىڭ جانە كەدەيلەردى اتقىزعانداردىڭ ءبىرى ءارى ۇيىمداستىرۋشىسى. بارلىعىمىزعا بەلگىلى ونىڭ اعاسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ناعىز جاۋى بولدى، ا.دۋلاتوۆ تا كەڭەس وكىمەتىنىڭ دۇشپانى. م.دۋلاتوۆ "الاشوردانىڭ" كوسەمى رەتىندە 18-جىلى جەندەتتىك كورسەتىپ، كەدەيلەردى دارعا استى جانە اتتى. مىسالى، اسقار مەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتار جانە ولاردىڭ سىبايلاستارى، № 8-10 اۋىلداردىڭ اقساقالدارى مەن بايلارى بىرماعامبەت بولەكباەۆ، سەيت سۇيمەنباەۆ ت.ب مىرزاعازى يسپۋلوۆ ارقىلى قىزىلوردادان كەلگەن تاراننىڭ وتريادىنداعى قىزىلداردى الداپ، ولاردىڭ بارلىعىن بىرماعامبەت بولەكباەۆتىڭ ۇيىندە اتىپ تاستادى. ولاردىڭ سوڭىنان قىزىلداردى ىزدەپ جانگەلديننىڭ جاساعى كەلدى، ولار تەك قىزىلداردى دارعا اسقان جەردى (شۇڭقىردى) عانا تاپتى، ال سۇيەكتەرىن تابا المادى، سويتسە "الاشورداشىلار" الگىلەردى دارعا اسقان سوڭ دەنەسىن كولگە تاستاپ جىبەرگەنى كەيىن بەلگىلى بولدى" ,- دەيدى.

الاشتىڭ اياۋلى ازاماتى تۋراسىندا مۇنداي قاتىگەز دە جان تۇرشىگەرلىك تەڭەۋدى ا.بەكجانوۆتىڭ ءوزى تاۋىپ قولداندى ما، جوق پا، ونى انىقتاۋ مۇمكىن بولماس. بىراق تا ءبىر كۇندە ەكى رەت كورسەتىندى جازعان ادامنىڭ سوڭعى ءسوزى تەرگەۋشىنىڭ اۋىز-ەكى كومەگىمەن قاعازعا تۇسكەن سياقتى. ايعاقتار اراب قارپىمەن جازىلعان. بۇل كورسەتىندى اراب قارپىمەن جازىلعان. سوندىقتاندا ونىڭ تۇپنۇسقا ەكەندىگىنە سەنۋگە بولادى. تەرگەۋدىڭ ىرقىنا قاراعاندا حامزا ءجۇنىسوۆ ەسكى سارباز رەتىندە مىرجاقىپتى ايىپتايتىن دەرەك الىپ كەلۋ ءۇشىن سونىڭ اۋىلىنا ادەيى جىبەرىلگەن بولۋى كەرەك. ول ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتىپ تىندى.

جوعارىداعى كورسەتىندىنى جازىپ وتىرعان بەكجانوۆ ءابايدىلدا دا حامزانى بۇرىننان تانيتىنى بايقالادى. ول - 47 جاستا، 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىسقان، 18-19 جىلدارى اقتارعا قارسى سوعىسقان. ۇيىندە باعىپ وتىرعان 7 جانى (ادام) بار. بۇدان كەيىن كۋالىك بەرۋشىلەر وزدەرىن "كەدەي", "قۇل" دەپ تانىستىرعان.

ءبىر اۋىلدا سونشاما كۇڭ مەن قۇلدىڭ قايدان جۇرگەنى بەلگىسىز، مۇمكىن، "جالشى" دەسە الدەقايدا سەنىمدىرەك شىعار ەدى.

ءبىر-بىرىنە ارىز ايتۋدان باستالعان كۋالىكتەر بىرتە-بىرتە "الاشقا" اۋىز سالدى. زادى تەرگەۋشىلەر ء(ۇ توم، 135-بەت) ارىزدىڭ تىم قازاقى ءارى اۋىل اراسىنداعى باسارازدىققا ويىسىپ بارا جاتقانىنا ونشا رازىلىق تانىتپاعان سياقتى. سوندىقتان دا، "قازاق", "اۋىل" گازەتتەرىندەگى قيىندىلاردى دا وسى ىسكە تىركەپتى. "جاڭا تورعايلىق" دەگەن ء"سوز شەبەرىنىڭ" 1929 جىلى 11 كوكەك كۇنگى ماقالاسىندا «امانكەلدىنى ولتىرگەن - "الاشوردا", - دەپ جازىپ، وسى تەرگەۋدىڭ ايعاعى رەتىندە پايدالانعان.

دەمەك، جەرگىلىكتى قىلمىستى تەرگەۋ ورىندارى مەن گپۋ قىزمەتكەرلەرى جانە پارتيا باسشىلارى مۇنى ۇلكەن وبلىستىق دارەجەدەگى ناۋقان دارەجەسىندە وتكىزگەن. تەرگەۋ بارىسىندا يمانعالي قارپىقوۆ دەگەن ازامات تا جاۋاپقا تارتىلعان. ول "الاشوردانىڭ" بۇرىنعى اتتى جاساعىنىڭ ساربازى ەكەن. جاسى 36-دا، ارعىن رۋىنان. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەتىن جاي، تەرگەۋدە جاۋاپ بەرگەن ادامداردىڭ رۋى ەرەكشە مانگە يە بولعان سياقتى. ويتكەنى جاڭاعىداي ءوزارا جاۋلاسقان رۋلاردىڭ ادامدارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز بەرۋ، جالا جابۋ ونشا قيىنعا سوقپاعان. ونى تەرگەۋشىلەر وتە ۇتىمدى پايدالانعان. يمانعالي قارپىقوۆتىڭ جاۋابىنىڭ مازمۇنى قىسقاشا بايانداعاندا مىناداي:

«1918 جىلى ناۋرىز ايىندا "الاشورداشىلار" توبى مايقارا اۋدانىنا كەلدى. بۇل جەردە - ماديار، شىمبولات، وتەي رۋلارى تۇراتىن. كەلگەندەردىڭ ىشىندە ەسپولوۆ مىرزاعازى، بايتۇرىسىنوۆ احمەت، دۋلاتوۆ مىرجاقىپ، قادىرباەۆ سەيتازىم، كەنجين اسپانديار، مۇزافار قاسىموۆ (وفيتسەر), قاراتىلەۋوۆ، موللا ءابىدراحمان مۇرتازين، تەمىروۆ ابدوللا، سەيدالين قىرىمكەرەي تاعى باسقالار بار. قاستارىندا 200 جاساعى بار. ەلدەن اسكەر جيدى. ەلدى ۇگىتتەگەن - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. ولار: ءبىز - اقتى دا، قىزىلدى دا جاقتامايمىز، تەك قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعايمىز دەدى. سودان كەيىن دە سولارعا قوسىلدىم. تاران اسكەرىنىڭ قالدىعىن ەسپولوۆ مىرزاعازى اتقىزدى. ا. قاسىموۆ كومگىزدى»، - دەيدى ول.

 

تەرگەۋشىلەردىڭ ويىنان شىققان كۋالىكتىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە وسى جازبا. بۇل ايتىلعان ماسەلەلەر جونىندە اتالعان ادامداردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز جاۋابى بار. اسقار دۋلاتوۆتى جانە باسقا دا اۋىلدىڭ قاراپايىم بايلارىن "الاشوردانىڭ" ىسىنە قوسۋ ءارى تاڭداندىرادى، ءارى تاڭداندىرمايدى دا. ويتكەنى، ولارعا بۇكىلقازاقتىق قىلمىسكەر كەرەك بولدى جانە ولاردىڭ قاتارىن وسىنداي قوسىمشا ىستەر ارقىلى تولتىرىپ وتىردى.

ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا: «№ 3 تەرگەۋ ءىسى بويىنشا ايىپقا تارتىلعان "الاشوردا" قوزعالىسىنا قاتىناسقان، مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا كومەكتەسكەن, تارگىلەۋگە قارسى ناۋقان جۇرگىزگەن, ناۋرىزىم اۋدانىنىنىڭ ازاماتتارى: 1. دۋلاتوۆ اسقاردىڭ 2. تۇيعىمبەكوۆ دۇزەننىڭ 3. بولتىرىكوۆ وسپاننىڭ 4. تىلەۋليەۆ ناقىپتىڭ 5. ورازبەكوۆ ابدوللانىڭ 6. كەنشىنباەۆ دارحاننىڭ 7. جۇرقانوۆ قۇلاحمەتتىڭ 8. بالىباەۆ جاناحمەتتىڭ 9. يسماعامبەتوۆ تەمىرجاننىڭ 10. ەسپولوۆ دۇيسەنبايدىڭ 11. ت.مۇراتوۆتىڭ جانە 12. ساتباەۆ يبراگيمنىڭ تەرگەۋ ءىسىن قاراپ، ايىپتاۋ قورىتىندىسى ءىستءىڭ قىلمىستىق مازمۇنىنا ساي دەپ ەسەپتەيمىن.

ايىپتاۋ قورىتىندىسىمەن تولىق كەلىسە وتىرىپ، قازاق اۋىلىنىڭ ارتتا قالۋىنىڭ جانە رۋلىق سارقىنشاقتارىنىڭ جويىلماۋىنىڭ سالدارىنان ايىپكەرلەر قازان توڭكەرىسىنىڭ جۇزەگە اسقانىنا ون ەكى جىل وتكەنىنە قاراماستان جىلما-جىل وزدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى ارقىلى اۋىلدىق جەرلەردەگى كەڭەستىك قوعامنىڭ دامۋىنا كەدەرگى جاساپ كەلگەندىگىن, قازاق كەدەيلەرىن بايلاردىڭ باسىبايلىلىعىنان قۇتىلۋىنا توسقاۋىل قويعاندىعىن ەسكەرىپ، بۇل ءىستى وگپۋ-ءدىڭ كوللەگياسىنىڭ قاراۋىنا جىبەرىپ، سوتتان تىس نەگىزدە ۇكىم شىعارۋ كەرەك دەپ ۇيعارىم جاسايمىن.

قوستاناي وكرۋگتىك پروكۋرورى - ا بەزدەنكو", - دەپ شەشىم شىعاردى.

 

"سوتتان تىس نەگىزدە ۇكىم شىعارۋ" دەگەننىڭ ءمانى - ايگىلى ۇشتىك ارقىلى بىردەن جازاعا تارتۋدى بىلدىرەدى. وندا تەك ساياسي قىلمىسكەرلەردىڭ عانا ىستەرى قارالۋعا ءتيىستى. ولاردىڭ شەشىمى ەڭ سوڭعى جانە قايتا قاراۋعا جاتپايتىن ۇكىم بولىپ ەسەپتەلەدى.

مىنە، سونداي كەرگىگە قوستانايلىق قىر قازاقتارى دا تاپ كەلدى. تەرگەۋ ءىسىن وقىپ وتىرىپ تا ولاردىڭ ناقتى قانداي دا ءبىر ايىبى بار ەكەندىگىنە ءجىپ تاعا المادىق.

 

11. تىلشەلەر

مىرجاقىپتىڭ ءبىراز حاتتارى مەن ءوزارا جازىسقان تىلشەلەرى دە (زاپيسكا) تەرگەۋ ىسىنە تىركەلىپتى. بارلىق جازبالاردى كوشىرىپ الۋعا مۇمكىندىك بولعان جوق. دەگەنمەن دە تاعدىردىڭ تاڭباسى تۇسكەن، «ۇكىمسىز، ءۇنسىز سوتتالعان» قولحاتتاردىڭ ءبىرازىن نازارعا ۇسىنامىز. تارگىلەنگەن قۇجاتتاردان قۇراستىرىلعان 7-تومنىڭ 9-بەتىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ الاقانداي عانا قاعازعا جازىلعان تىلشەسى ساقتالعان. وندا:

«24/ ءۇى - 21 ج. ع-مان! مىناۋ احمەت جولداستى قۋدالاپ جۇرگەندەر بار كورىنەدى. جۇمىسىنىڭ ءمانىن ءوزى ءتۇسىندىرىپ ايتار. ساياسي سەنىمدى ادام ەكەندىگىنە قولىنا قاعاز بەرسەڭ، بۇزاقىلار ورىنسىز قوقاڭداۋىن قويار ەدى. وسىنى ساعان ادەيى تاپسىرامىن. م-ديار»، - دەپتى.

مۇنداعى احمەت دەگەن كىم؟ حات كىمگە ارنالعان؟ «ع-مان» - دەگەن ءابدىراحمان ايتيەۆ پە، ءابدىراحمان ءبايدىلدين بە، ناقتى انىقتاۋدىڭ ورايى كەلمەدى. قۇجاتتارى تارگىلەنگەن ادام تۇرمەدە جاتۋى ءتيىس. ءا.ايتيەۆ ونداي زاۋالدى باسىنان كەشكەن جوق. دەمەك، ءا.ءبايدىلديننىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن.

سول تومىنىڭ 117-بەتىندە «قوجا مىرزاعازى» دەگەن ادامنىڭ حاتىنىڭ سوڭى ساقتالعان. اڭگىمە - اۋباكىر ديۆاەۆ تۋرالى. مىرزاعازى قوجا دەگەنىمىز - مىرزاعازى ەسپولوۆ پا، جوق، باسقا ادام با؟ وعان ءجىپ تاعا المادىق. قازاقتىڭ اقساقالدارىنىڭ ءبىرى ءا.ديۆاەۆ تۋرالى ءسوز قوزعالىپ وتىرعاندىقتان دا كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىك:

«...تاربيەلەۋگە بولمايدى. بالالارى رىسقۇلوۆقا ارىز جازىپ بەردى. ارىزىن رىسقۇلوۆ سوندا الىپ كەتتى. بارعان سوڭ پارتيا ارقىلى وتكىزىپ كورەيىن، جولداستاردىڭ كۇشىمەن دەپ. وسىنى بىردەمە قىلارسىڭ. شالدىڭ ءحالى ناشار.

وزدەرى 4 جان. جالعىز اقشا الاتىن شال. ونىڭ العانىمەن بارلىعى كۇن كورە الاتىن ەمەس. بالالارى قىزمەتتە جوق. ونىڭ ۇستىنە جاقىن ارادا جالداعان مالاي قىز دىمىن قالدىرماي ۇرلاپ كەتىپتى. وتە جۇدەۋ، ولمەشىلىك كۇنى بار. مۇندا وراز جاندوسوۆتار سارتتىڭ جىگىتتەرىنە ايتىپ كورىپ ەدى، بولمادى، اسىرەسە، يرماكوۆ.

شال ءوزىنىڭ جايىنا بايلانىستى جازباعان شىعار سىپايىلىقپەن، بىراق، تاعى دا ايتامىن، حالدارى ناشار. قوش. مىرزاعازى. 15/ح - ".

جازىلعان ايى مەن كۇنى بەلگىلى، ال جىلى قويىلماعان. اۋباكىر ديۆاەۆتىڭ كۇتىمسىز قالعانى، تاشكەنتتە اسا كەدەي ءومىر كەشكەنى جونىندەگى دەرەك بۇل. كەيىن قازاق زيالىلارى قاۋىرت اتسالىسىپ، قاۋلى شىعارىپ، كىتابىن باستىرىپ، قارجىلاي كومەك بەرگەن. بۇل سول يگىلىكتى ءىستىڭ مۇرىندىعى سياقتى.

 

الماتىداعى تەرگەۋ ءىسى بىتكەن سوڭ سەگىز ادامدى ماسكەۋدىڭ بۋتىركا تۇرمەسىنە اۋىستىرعان. ول تۋرالى ءۇىى تومنىڭ 373-بەتىندە:

«ء17/Vىى - 29 ج. № 1675 بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ باستىعىنا. تومەندەگى 8 تۇتقىن ايداۋىلمەن جىبەرىلىپ وتىر. 1. تاشەكەنوۆ قابي كەنتاەۆيچ 2. بايتۇرسىنوۆ احمەت بايتۇرسىنوۆيچ 3. دۋلاتوۆ مىرجاقىپ دۋلاتوۆيچ 4. ايماۋىتوۆ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆيچ 5. يسپولوۆ مىرزاعازى يسپولوۆيچ 6. ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك قورعانبەكوۆيچ 7. بولعانباەۆ حايرەتدين ءابدىراحمانوۆيچ 8. عابباسوۆ حالەل احمەتجانوۆيچ.

بۇلار ايداۋىلمەن اپارىلسىن جانە ءبىر-بىرىنەن وڭاشا ۇستالسىن. وگپۋ-ءدىڭ اسكەري ءبولىمى»، - دەگەن جونەلتپە حات بار.

اراعا كوپ ۋاقىت وتكىزبەي قازاقستاندا قالعان تۇتقىندار دا ماسكەۋگە جەتكىزىلدى. ول تۋرالى وگپۋ - ءدىڭ اسكەري ءبولىمى:

«بۋتىركا تۇرمەسىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن ءبىر كامەرادا جاتقان تومەندەگى تۇتقىنداردى: بايتۇرسىنوۆ احمەتتى، ايماۋىتوۆ جۇسىپبەكتى، يسپولوۆ مىرزاعازىنى، بولعانباەۆ حايرەتديندى، ءبىرىمجانوۆ عازىمبەكتى، جۇماباەۆ ماعجاندى، يۋسۋپوۆ احمەتساپانى، بايتاسوۆ ابدۋللانى، وماروۆ ەلدەستى، جالەلوۆ كارىمدى - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ № 14 ۇيگە اۋىستىرىلعاننان كەيىن، ولاردى عابباسوۆ حالەلگە جانە № 54 كامەرادا جاتقان قازاقستاننان كەلگەن 33 ادامعا ء(ادىلوۆ جانە باسقالار) جولىقپايتىنداي ەتىپ ءار كامەراعا ءبولىپ-ءبولىپ ورىنالاستىرۋدى وتىنەمىن. وگپۋدىڭ اسكەري ءبولىمى - (قولى)» ،- دەپ نۇسقاۋ بەرگەن.

ءسويتىپ، العاشقى 41 ادام ماسكەۋدە باس قوستى. وسىدان كەيىن ولاردىڭ ءبىر-ءبىرىن امان-ەسەن كورىسۋىنە تاعدىر جازباپ ەدى.

تەرگەۋ ءىسىنىڭ 86-87 بەتتەرىندە وتە توسىن جانە تۇرمە پسيحولوگياسىنان تولىق ماعلۇمدار ەتەتىن، جۇقا قاعازعا ارابشا جازىلعان قۇپيا تىلشەلەر ساقتالعان. جاپىراقتاي عانا جىرتىندىلاردىڭ تۇيىرشىكتەلىپ وراتىلعانى بىردەن بايقالادى. بۇل - تۇرمەدە وتىرعانداردىڭ ءبىر-بىرىنە جولداعان حاتتارى. كىم قانداي جاۋاپ بەردى، ەندى قالاي جاۋاپ بەرمەك، بۇلاردى ەندى نە كۇتىپ تۇر؟ - دەگەن سياقتى ماسەلەلەردى قامتيدى. مازمۇنىنا قاراعاندا ماسكەۋ تۇرمەسىنە اۋىستىرىلعاننان كەيىن، ولاردا الدەقانداي ءبىر ءۇمىت پايدا بولعان سياقتى. اراب قارپىندەگى ءماتىن ورىسشا ماتىنمەن سالىستىرىلىپ وتىرىپ كوشىرىلدى. 85-بەتتە كوك سيا قارىنداشپەن:

«زاكليۋچەننىي يسپۋلوۆ م.ي.، كوم №70 پودال زاپيسكۋ زاكليۋچەننومۋ بۋلاتۋ م.يا.(دۋلاتوۆ), 62 كومن. چەرەز وكنو ۆو ۆرەميا پروگۋلكي س 62 كومن. پروگۋل 2-ي كورپۋس. يسەەۆا ء29/ۇىىى-29 گ.» - دەپ جازىلعان.

دەمەك، مىرزاعازى ەسپولوۆ تۇرمە ىشىندەگى سەرۋەن كەزىندە م.دۋلاتوۆتىڭ تەرەزەسىنەن تىلشەنى ىشكە لاقتىرماق بولعان ساتىندە قاراۋىل يسەەۆا بايقاپ قالىپ، قولعا تۇسىرگەن. تىلشەنىڭ ءسوزى قىسقا. ەمەۋىرىنى كوپ. تۇسىنىكتى دەگەن جەرلەرىنە كوپ نۇكتە قويىلعان. «ءو» دەگەن بەلگى ءسوز اراسىندعى قوسىمشانى بىلدىرسە كەرەك.

تىلشەنى جازۋعا ەكى، نە ءۇش ادام قاتىسقان. جوعارىداعى ايداۋىلدىڭ كورسەتىندىسىنە وراي، ولاردىڭ ەكەۋى - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن مىرزاعازى ەسپولوۆ دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ال ءۇشىنشى ادام كىم؟ احمەتسافا يۋسۋپوۆ پا، حالەل عابباسوۆ پا، الدە عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ پا؟ سونداي-اق، مۇنداعى ادامداردىڭ اتتارىنىڭ بارلىعى دا لاقاپ ەسىمىمەن اتالعان. ال ولاردىڭ كىم ەكەنىن ناقتى اجىراتۋ مۇمكىن بولمادى. قولجازبانى تولىق وقىعان ادام ىشتەي جورامالداپ بىلە الادى دەپ ويلايمىز. سونىمەن، 86-بەتتەن باستالاتىن تۇرمە تىلشەلەرىنىڭ ءماتىنى مىناداي:

««جاۋاپ باستالدى. بىرتە-بىرتە بارىمىزگە دە كەلەدى عوي، سوندىقتان، مۇمكىن بولعانىنشا سولاردى ءبىر ىزگە سالعان ءجون. بۇرىنعى ايتىلعاندار، البەتتە، وزگەرىلمەيدى، قالادى عوي. مەنىڭ ايتقانىم - جاڭا ماسەلەلەر قوزعالۋى تۇسىندا. (وسى اراعا «ءو» بەلگىسى قويىلعان - ت.ج.) مۇنداي بولاتىنى مىنا جاۋاپقا بارعانداردى سۇراعاندارىنان كورىنىپ تۇر عوي. «كوپىردە تۇيەنىڭ ۇلكەنى تاياق جەيدىنىڭ» كەبى كەلسە، البەتتە، سالماق تورتەۋمىزگە تۇسەدى. بۇل انىق. عازىعا: ايتقانىڭنان قايت، ءتاۋبا قىل، قۋجاقتى ءتاۋىر كورەسىڭ بە، ونىڭ جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتى دۇرىس پا، جىككە «بولگەن»، ايتقانى ۇلتشىلدىق... (دەدىم). ...مىنە وسىنداي، بۇلاردان باسقا دا وسى سەكىلدى ماسەلەلەردى كوتەرۋلەرى مۇمكىن دەپ ويلايمىن. مىنە، وسىلارعا قاي تۇرعىدان جاۋاپ بەرەمىز. سوعان اقىلداسۋىمىز ءتيىس».

تىلشەنىڭ م.دۋلاتوۆقا ارنالعانى، م.ەسپولوۆتىڭ قولىنان الىنعانى انىق. سوندا بۇل ءسوزدى كىم باستاۋى مۇمكىن؟ مۇنداعى «قۋجاق» دەپ وتىرعاندارى - گولششەكين. ال «عازى» دەپ مىرزاعازى ەسپولوۆتى ايتىپ وتىر ما، جوق، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتى ايتىپ وتىر ما، ونى تەك قيسىنمەن قيىستىرىپ بارىپ تۇسىنۋگە بولادى. عازىمبەكتىڭ كورسەتىندىلەرىندە اشكەرە مازمۇن بايقالماعان. دەمەك، «سالماق تۇسەتىن تورتەۋدىڭ» قاتارىنا جاتپايدى.

ول تورتەۋ، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى - ا.بايتۇرسىنوۆ، ح.عابباسوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.ەسپولوۆ. تىنىشباەۆ پەن دوسمۇحامەدوۆ قاماققا ەندى الىنعان. ولار الماتىدا. مۇنداعى ماسەلە، تورعاي وقيعاسىن قامتيدى. ال جازۋ مانەرى ءار قيلى. كەلەسى جازۋ باسقا ادامدىكى، الدىڭعىعا جاۋاپ بولۋى مۇمكىن جانە بۇل - م.دۋلاتوۆتىڭ ءسوزى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

ءبىرىنشى ادام:«مەن بۇلاي ويلايمىن: ءبىز كەڭەس جاعىندامىز. قازاق ءۇشىن پايدالى ء(ىس) جاساۋىمىز كەرەك (وسى اراعا تاعى دا «ءو» بەلگىسى قويىلعان. ءبىزدىڭ جورامالداۋىمىزشا جوعارىدا قويىلعان وسىنداي بەلگىنىڭ ورنىنا قويىلىپ وقىلاتىن ءماتىن وسىدان كەيىنگى جولدار بولۋى ءتيىس). وزىڭە ءمالىم، ءبىز ءبارىمىز دە كەڭەسكە ادال قىزمەت قىلىپ كەلدىك. جاسىرىن ءىسىمىز ەش بولماعان. بىراق بۇل سوزدە قازاقتىڭ بار ماقسۇتى  ورىندالدى دەي المايمىز. تولىپ جاتقان ماقسۇتتار بار جۇزەگە شىعاراتىن. ونىڭ بەر جاعىندا قۋجاق بارعاننان باستاپ وتىرشىلدىق ساياسات باستالىپ، (قارقىندى) ءجۇرىپ جاتقانىن ايتۋ كەرەك.

قازاقتىڭ جەرگە ورنالاسۋىنىڭ وزگەرمەگەنىن; ۇستىندەگى (الداعى - ت.ج) 5 جىلدا 320 مىڭ ىشتەن تۇكتى اۋىزداردى كوشىرمەكشى بولىپ وتىراعانىن; قازاققا بەرىلگەن جاقسى جەرگە كەڭەس شارۋالارىن سالىپ جاتقاندارىن; شارۋا جۇزىندە قازاق مالىنا ءتيىستى قام قىلماۋلارىن; مالدىڭ (تارگىلەۋ ناۋقانىن) ورىنداتۋ، نە ەش فابريكا-زاۆودتىڭ جوقتىعىن (ايتۋ كەرەك):

ساۋدا-ساتتىق جايىندا: كازتورگ، ۋپسىرزاگ، گوسپلان، سكلادتارداعى قازاقستاندىقتاردى جويىپ، مۇندا بايلاعانى. مادەنيەت مايدانىن دا شالا ەتىپ (جۇرگىزىپ جاتقاندىعى), جاستاردىڭ ەلگە اتتانىسى، ەلدى كەڭەستەن بەزدىرەتىن تالاۋ بولىپ جاتقان جۇمىستار جايىندا. باسقارۋ جونىندە: قازاقتىڭ قولىنان جۇمىس كەلەتىنى از. ازاماتتارىنىڭ ءبىرى - ۇلتشىل، ءبىرى - پالەن دەپ، پارتيادان ايداپ، ىلعي وڭباعانداردى جيناپ الىپ، قازاق اتىنان جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقانى، مەكەمەنى قازاقتاندىرۋ جونىندە ورىستى اقشا شىعارىپ وقىتىپ جاتقاندىعىن... تاپ كۇرەسى دەپ قازاقتىڭ قالتىلداعان شارۋاسىن كۇيزەلتىپ جاتقانىن - قىسقاسى وتارشىلدىق ساياساتتىڭ بارلاپ جاتقانىن تۇگەل ايتۋ.

مىنە ءبىز بۇعان قارسىمىز، ريزا ەمەسپىز. بۇل ۇلتشىل بولعاندىقتان ەمەس، لەنيننىڭ ۇلت ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزبەگەندىكتەن، «دەكلاراتسيا پراۆ نارودوۆتا» ورىن بەرىلگەن قۇقىقتاردى جۇزەگە اسىرماعاندىقتان. ءبىزدى ۇلتشىل دەگەن - جاپقان جالا سەبەپتى، ۇلتشىلدىقتىڭ ماعىناسى: ەكىنشى ۇلتتى جۇتۋ، ويران قىلۋ. بۇل بىزدە جوق، بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ءبىز قازاق - شارۋا، مادەنيەت مايدانىندا باسقا ۇلتتارمەن تەڭ بولۋى كەرەك دەيمىز. ول ۇلتشىلدىققا جاتپايدى، مۇنى «دەكلاراتسيا پراۆتا» كەڭەس وكىمەتى ءوزى بەرىپ وتىر. «ولگەنىڭدى جاسىرارسىڭ - كومگەنىڭدى قايتەرسىڭ» دەگەندەي، بىزگە بۇعۋعا بولمايدى.

بۇل ءىرى ورىن - ءبىلسىن، ءبىز ايتپاعاندا، كىم ايتادى. «جىعىلساڭ جاردان، اجالىڭ الدەقايدان». بۇل جەرگە كەلگەن سوڭ - تاۋەكەل. ساناسۋعا ءتيىستى، وسى كۇنى ءوزىنىڭ قالى تورعا تۇسكەن تورعايداي، ءبىزدىڭ جايىمىزدى تۇرىك گازەتتەرى جازىپتى. «اكە!» - دەگەنمەن جان قالمايدى. قورعانۋدىڭ ءجونى جوق. كوپ بولسا قازاق ءۇشىن قۇربان بولارمىز - وندا تاريحي بورىشىمىزدى وتەگەن بولامىز...ء(وز ويىڭدى) نە، جانىڭداعىلارمەن سويلەسىپ جازىپ بەر. الدىمەن شىعىپ تەرەزەدەن بەر، بايقاپ بەر، ساق بول. 15... ماعان: جازعانىڭدى وقىدىم، -دەپسىڭ. ول، سويلەسكەنىڭ مەن كەزدەسكەنىڭ كىم، (وقىعانىڭ) مەنىڭ جاۋابىم با، سەنى كىم، نەگە وقىتتى؟ پالەن-تۇگەندى ايتتىڭدار ما؟ «تاران وتريادىن ۇستاپ بەردىڭدەر»، - دەگەنگە نە دەپ جاۋاپ بەردىڭ. مەن «ا.و-نىڭ» ىستەگەندەرىنە جاۋاپ بەرەمىن»، - دەدىم. مەن باسقا سۇراعانعا جاۋاپ بەرمەدىم، سەن نە دەدىڭ؟».

باسقا قاعازداعى جاۋاپتاسۋلار مىناداي.

ەكىنشى ادام: «13-كۇنى مەنى «سەيسەنبەكتەرمەن» كەزدەستىردى. جاۋاپتاسۋدا سۇرشا مەن ۋاقىتشا ورىنباسار بولىپ جۇرگەن ۇزىن ورىس بولدى. سۇراۋشى ۇزىن. وقىساڭ، مەنىڭ بەرگەن جاۋابىمدى كورگەن شىعارسىڭ: ول زاماندا ىستەلگەن ىستەرگە جاۋاپكەرمىن، ويلايمىن جولداستارىم دا باس تارتپايدى... - دەدىم. وسىدان باسقا توقسان ءتۇرلى  سۇراعىنا جاۋاپ  بەرمەدىم. ۇزىننىڭ ءبىر جاۋابىنا: مۇنداي اقىماق سۇراۋعا بەرەر جاۋابىم جوق، - دەگەنگە اشۋلانىپ، مەنى قورقىتپاقشى بولىپ ءسوز سويلەپ ەدى: مەن قورىقپايمىن، مەنى قورقىتا المايسىڭ، - دەگەن سوڭ قويدى. سونان كەيىن جانىمداعى كىسىنى الىپ، بۇل جاققا جۇرگەنشە (ماسكەۋگە - ت.ج.) جالعىز بولدىم».

ءۇشىنشى ادام: «ءۇيىلدىڭ 3 كۇنگى جاۋاپتى تاعى دا ورىنباسار سۇرادى. اراسىندا سەيسەكتىڭ ايتقانى وتىرىك دەپ ەدىم، ول (قاعاز الىپ): «(مىنە), قالماق بەت قازاقتىڭ (ا.بايتۇرسىنوۆ -ت.ج.) بەرگەن جاۋابى، سەن ونى قورعاشتايسىڭ، ال ول سەندەردى اياعان جوق. مىرجاقىپپەن ەكەۋىڭ پالەندى، تۇگەندى اتتى دەپ وتىر»، - دەدى. قاعازدان ەكەۋىمىزدىڭ اتىمىزدى كوردىم. ول سەنەن: «وردادا  يماننىڭ بالاسىن، تۇگەندى اتتىڭدار ما (دەپ سۇرادى ما), اتباسارعا كەتكەن تۇكتى اۋىزدار تۋرالى سۇرادى ما، سۇراسا سەن نە دەدىڭ. سەيسەك سولار تۋرالى سۇرادى ما، نە دەدىڭ؟ سەيسەكپەن كەزدەسۋدى سەلەۋ ەكەۋمىز: ءبىر جاعىنان - قوقان-لوقى، ەكىنشى جاعىنان - كەسىرقارانى ۇيىمنان ايداۋ ءۇشىن ىستەگەن شىعار دەپ جورىدىق، بۇل قالاي؟ ناق وسى كۇنى ءبىزدى وردا جۇمىسىنا ايىپتار ما؟ مەنى شاشپەن كەزدەستىرمەيدى. مۇنىسىنا تۇسىنبەيمىن. ءبىزدىڭ ءىسىمىز ءبىر... ولاردى قالاي ول جاقتا (الماتىدا) قالدىردى. ءبىزدى مۇندا (ماسكەۋگە) اكەلدى، بۇل قالاي؟ ارتىنان ەلدەسپەن، شاشپەن كەزدەستىم. بىلدىرمەي كەزدەستىم».

ءتورتىنشى ادام: «مۇندا كەلگەندە مەنىڭ الىنعان نارسەمە جانە اقشاما ەكى كۆيتانتسيا بەرگەن ەدى. سونى بۇگىن الىپ، نارسەلەرىمدى، كۆيتانتسيانى بەردى. اقشا جوق. اقشامدى دا بەرەدى دەپ ۇمىتتەنگەنمىن... ويتكەنى مۇندا كەلگەن سوڭ ەكى رەت ارىز جازىپ ەدىم. «وتكىز، اقشا كەرەك» دەپ. ارىز بويىنشا مۇندا سالعان شىعار دەپ ويلاپ وتىرمىن. ماعان: جازبا، بەرمەيدى، - دەيدى مۇنداعى «بىلگىشتەر». مىنا بەرگەنىنە قاراعاندا بىزگە جالپاق جۇرتتان باسقاشاراق قاراعانداي ما. حوش دەسەمىز. س.م.م-دى».

جۇقا، جىرتىق قاعازداعى بۇل تىلشەنىڭ مازمۇنى تۇسىنىكتى. ماتىندەگى «قالماق بەت قازاق» - احمەت بايتۇرسىنوۆ، ەلدەس - ەلدەس وماروۆ، ال «كەسىرقارا» مەن «شاشتى»، «سەيسەكتەردى» تەك جورامالداۋعا عانا بولادى. «ەكى رەت ارىز جازىپ ەدىم»، - دەگەنگە قاراعاندا، بۇل ح.عابباسوۆتىڭ،نە ج،ايماۋىتوۆتىڭ جازۋى. ويتكەنى وسى ەكەۋىنىڭ تۇرمە باستىعىنا قاراتقان وتىنىشتەرى تىركەلگەن.

سول تومدا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ 1929 جىلى قاراشانىڭ 18 كۇنى جازعان توسىن قولحاتى بار. وندا:

«مەنى وزگە تۇتقىندارمەن ءبىر كامەرادا وتىرعىزۋىڭىزدى وتىنەمىن. سوندا ءوزارا اقىلداسا كەلىپ، مۇمكىن قىلمىستارىمىزدى مويىندارمىز»، - دەگەن ماعىنادا ءوتىنىش بىلدىرگەن.

مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ تەرگەۋ ىسىندە: ەندى ءبارىن دە مويىنداپ جازۋعا بەكىنىپ وتىرعاندىعى، سوعان مۇمكىندىك جاساۋى جونىندە ارنايى مالىمدەمەسى بار.

الاش ازاماتتارىنىڭ بارلىعى دا بۇل قۇرساۋدان جازاسىز شىقپايتىنىن بىلگەن. دەگەنمەن دە موسكۆاعا اۋىستىرىلعان سوڭ ونداعى تەرگەۋشىلەردىڭ قازاقستانداعىلارعا قاراعاندا «دارەجەسى بيىك» ەكەنىنە سەنگەن. كەيبىر ايعاقتارى دالەلسىز ىستەردى كەيىن قايتارىپ جىبەرۋىلەرى سوعان دالەل. تۇتقىنداعىلار بۋتىركاعا اۋىسقان سوڭ، وزدەرىنىڭ جاۋاپ بەرۋ تاسىلدەرىن وزگەرتكەن. شىندىقتارىن ايتىپ، قالايدا تەرگەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارۋعا ۇمتىلعان. ەكىنشىدەن، تەرگەۋ استىندا، بىراق بوستاندىقتاعى «مىرزاقاماقتا» جۇرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ:

«ءتيىستى ادامدارمەن اقىلداسا كەلىپ، بۇلاردى ەرەگەستىرە بەرمەي، بارىنشا ۇكىمدى جۇمسارتۋ تاسىلىنە كوشۋگە»، - كەڭەس بەرگەن.

وسى باعىتتى ۇستانا وتىرىپ م.دۋلاتوۆ بۋتىركا تۇرمەسىندە كولەمدى كورسەتىندى جازعان. وندا: تىم بولماسا ناقتى وقيعا كورسەتىندى رەتىندە قاعاز بەتىنە جازىلىپ قالسىن - دەگەن ماقساتتى الدىنا قويعان. مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جوعارىداعى ءوتىنىشى قاناعاتتاندىرىلعان ەكەن. ول تۋرالى:

«وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى دياكوۆ «ء21/حى-29 جىلى وگپۋ-ءدىڭ كومەندانتىنا قىزمەت بابىنداعى جونەلتپە جولداپ:

№ 14-ءشى ۇيدەگى تۇرمەدە جاتقان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى بۋتىركا تۇرمەسىندەگى بايتۇرسىنوۆ، ايماۋىتوۆ، بولعانباەۆ، يسپۋلوۆ، ءبىرىمجانوۆ، جۇماباەۆ، يۋسۋپوۆ، بايتاسوۆ، وماروۆ، جالەلوۆ جاتقان كامەراعا اۋىستىرۋدى وتىنەمىز. دۋلاتوۆتى بۋتىركا تۇرمەسىنە اۋىستىرۋ بۇگىن جۇرگىزىلسىن»، - دەپ پارمەن بەردى.

مۇنىڭ الدىندا عانا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ءوزىن قازاقستاننان كەلگەن تۇتقىنداردىڭ قاسىنا اۋىستىرۋدى وتىنگەن. بۇل اجال الدىندا تۇرعانىن سەزىپ اياۋلى ازاماتتارمەن سوڭعى رەت باقۇلداسىپ قالۋدى ويلاستىرعان امالى بولسا كەرەك. ال تەرگەۋشىلەردىڭ ماقساتى: ولاردى ءبىر بولمەگە جيىپ، اراسىنا تىڭشى قوسىپ، ايتقان سوزدەرىن حاتقا ءتۇسىرىپ الۋ. بۇعان تۇتقىنداردىڭ اراسىنا «قالام»، «دالشە»... سياقتى سالپاڭقۇلاقتاردى جىبەرۋ تۋرالى ءوزارا جازىسقان قاتىناستارى دالەل. سول تومنىڭ 301-بەتىندە:

«وگپۋ-ءدىڭ پروكۋرورىنا - وگپۋ-ءدىڭ سلاك لاگەرىنىڭ تۇتقىنى دۋلاتوۆ مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنان الدىن-الا تەرگەۋ كەزىندەگى مەرزىمدى ەسەپتەۋ تۋرالى ءوتىنىش» تىركەلگەن.

وندا: «وگپۋ كوللەگياسىنىڭ (ۇشتىكتىڭ) قاۋلىسى بويىنشا مەن قك-ءنىڭ 58-ءشى بابىنىڭ 2,4,10,11 تارماقتارى بويىنشا 10 جىلعا كونتسلاگەرگە جىبەرىلگەن ەدىم. كەسىم ۋاقىتى ء16/Vىى - 29 جىلدان باستاپ ەسەپتەلدى. وسىعان بايلانىستى ءوتىنىشىم مىناۋ: مەن بۇل ءىس بويىنشا 29/ ءحىى - 28 ج. تۇتقىنعا الىندىم. سول ۋاقىتتان باستاپ الماتى مەن بۋتىركانىڭ تۇرمەسىندە تەرگەۋ استىندا بولدىم. سوندىقتان دا قىك كودەكسىنىڭ 29-شى بابىنا جانە قىك-ءنىڭ 343-ءشى بابىنا سايكەس ماعان الدىن-الا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋدىڭ ۋاقىتىن ياعني مەنىڭ جازا وتەۋ مەرزىمىمدى 29/ ءحىى - 28 جىلدان باستاپ ەسەپتەۋىڭىزدى وتىنەمىن. م. دۋلاتوۆ. 29 ءساۋىر، 1931 جىل.»، - دەپ جازىلعان.

مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ بۇل ءوتىنىشىن: «سسسر حالىق كومميسارلار كەڭەسىنىڭ جانىنداعى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماسىنا قاراستى سولوۆەتسك جانە كارەل-مۋرمانسك ەڭبەك تۇزەتۋ لاگەرىنىڭ تۇتقىنداردى ءبولۋ ءبولىمى 1931 جىلى 15 ماۋسىم كۇنى - وتسر وپپۋ-ءدىڭ موسكۆا سلاك-ءتىڭ ءبىرىنشى بولىمىنە (كوشىرمەسىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا تاپسىرۋ ءۇشىن)» مىناداي:

«مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ كەسىمدى ۋاقىتىن: سوتقا دەيىنگى الدىن-الا تەرگەۋ كەزىندەگى 29/ ءحىى - 28 - دەن باستاپ ء15/Vىى - 29 دەيىنگى ارالىقتى ەسەپتەۋ تۋرالى ءوتىنىشىن جولداپ وتىرمىز. كوگپۋ-ءدىڭ ء13/ى - 1931 جىلعى قاۋلىسىمەن كك-ءنىڭ 58 بابىنىڭ 2,4,10,11 تارماقتىرى بويىنشا 10 جىلعا (اتۋ جازاسىنىڭ ورىنىنا اۋىستىرىلعان) سوتتالعان. باسقاراما باستىعىنىڭ ورىنباسارى - قولى»، - قاتىناس جولداپتى.

دەمەك، قۇجاتقا جۇگىنسەك، 1885 جىلى تۋعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 46 جاسىندا، 1931 جىلى 13 قاڭتار كۇنى اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعان. ونىڭ جوعارىداعى وتىنىشىنە: «وگپۋ-ءدىڭ ورتالىق تىركەۋ ءبولىمى مىناداي انىقتاما بەرىپتى:

«دۋلاتوۆ مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 1885 جىلى قازاق اسسر-ءنىڭ قوستاناي وكرۋگىنىڭ ناۋرىزىم اۋدانىندا تۋعان. سوت كوللەگياسسىنىڭ ء4/ىV - 30 گ. قاۋلىسى بويىنشا 58-ءشى باپتىڭ 2,4,10,11 تارماقتارى بويىنشا ايىپ تاعىلىپ، جوعارى جازاعا (اتۋعا-ت.ج.) كەسىلگەن. دۇنيە-مۇلكى تاركىلەنۋگە جاتقىزىلدى. ەڭبەك اقىسى № 26 پاراگراف بويىنشا ەسەپتەلەدى. كوللەگيانىڭ 8/V - 31 جىلعى قاۋلىسىمەن كوللەگيانىڭ بۇرىنعى ء4/ىV - 30 ج. قاۋلىسى ء26/ى كۇنى جوققا شىعارىلدى. ء13/ى-31 كۇنگى سوتتىڭ شەشىمى بويىنشا اتۋ جازاسى تۇتقىندالعان كۇننەن باستاپ ەسەپتەلەتىن 10 جىلدىق كونتسلاگەرمەن اۋىستىرىلدى. دۇنيە-مۇلكى تاركىلەنگەن، ءۇي-ءىشى جىبەرىلگەن جوق...».

اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندەردىڭ بارلىعىنا دا ءدال وسىنداي انىقتاما بەرىلگەن. تەك اتى-جوندەرى مەن كەسىلگەن ۇكىمدەرى عانا وزگە.

تۇرمەگە قامالىپ، جەر اۋدارىلعان الاش ازاماتتارىنىڭ بارلىعى ءبىر-ءبىرىنىڭ مەكەن جايىن، امان-ساۋلىعىن ماسكەۋدە تۇراقتى تۇراتىن ءاليحان بوكەيحانوۆ ارقىلى ءبىلىپ، ءوزارا ءجون سۇراسىپ حات جازعان. گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆانىڭ قولىندا ساقتالىپ قالعان مىنا حاتتار سونىڭ ءبىر ۇشقىنى عانا. م.گ.دۋلاتوۆانىڭ ماعلۇماتى بويىنشا،: تومەندەگى حاتتىڭ يەسى مۇحتار باباقايۇلى مۇرزين (1895-1937). قوستانايدىڭ كەڭارال دەگەن جەرىندە تۋعان. ترويتسكىدەگى گيمنازيانى بىتىرگەن سوڭ، قىزى دارىگەر اريكەنىڭ ايتۋىنشا، تومسكىنىڭ تەحنولوگيا ينستيتۋتىندا وقىعان. ينجەنەر-ەكونوميست. مۇحتار مۇرزين - ورىنبورداعى قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ العاشقى ديرەكتورى، مىرجاقىپپەن بىرگە سول ينستيتۋتتا ساباق بەرگەن. اۋدارماشى، پۋبليتسيست. ءۇي-ىشىمەن ۆورونەجدە ايداۋدا بەس جىل تۇرعان. 1936 جىلى شىمكەنتكە كەلىپ، اۋىلشارۋاشىلىق بانكىسىندە قارجى-جوسپارلاۋ ءبولىمىن باسقارعان. 1937 جىلى ۇستالىپ، قايتىپ قاتارعا قوسىلماعان.

«ست. مەدۆەجيا گورا مۋرمانسكوي ج. د.، 1 ولي تسەنترالنىە كۋرسى پري لەكپوموۆ پري سانوتدەلە دۋلاتوۆۋ ميرياكۋبۋ

ۆورونەج 12, تومسكايا 10. وت مۋرزينا مۋحتارا

ارداقتى جاقا!

ماسكەۋ ارقىلى ء(ا.بوكەيحانوۆ ارقىلى - ت.ج.) تۇراقتى ءجونىڭىزدى ءبىلىپ، سىزگە وسى سالەمدى جولداپ وتىرمىن. ۆورونەجدىڭ وزىندە تۇراتىندار: حالەل، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، سەيدازىم، ءاشىم، حاميت، اقباي (مۇنىڭ جاقىبىن بوساتقان). اۋدانعا جىبەرىلگەندەر: ينجەنەر مۇحامەدجان، مۇستافا بۇرالقى، جۇماعالي تىلەۋلى،  جۇماحان كۇدەرى، قوشكە، ءناشىر قوجامقۇلوۆ. الدابەرگەن دە بار ەدى، قاشىپ كەتىپتى دەسەدى. انىعى ءمالىمسىز. بىزدەن ءبىر ۇستالىپ جاتىپ شىققاندار: مۇحتار اۋەزوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، يسا قاشقىنباەۆ. تۇرمىس المالى-سالمالى، بىردە قىزمەتكە الادى، بىردە المايدى. ناق وسى كۇنى قىزمەتتەن شىعارىلىپ وتىرمىن.

مۇحتار. ۆورونەج. 1934 جىل، اپرەلدىڭ ءبىرى».

ەكىنشى حاتتى دارىگەر ج.تىلەۋلين (1889-1937) جازعان. مارقۇمنىڭ تۋعان قارىنداسى (...) ارماندا كەتكەن اعاسىنىڭ اتىن الاش ازاماتتارىنىڭ قاتارىنان قالدىرماي، ەسكەرە ءجۇرۋدى ومىردەن وتەرىندە اماناتتاپ ايتىپ ەدى. ونسىز دا ەسكەرىلەتىن حات بولسا دا، وسيەت ءسوزىن وسى ارادا ەسكە الا كەتكەننىڭ ايىبى بولماس دەدىك.

«ست. مەدۆەجيا گورا مۋرمانسك. ج.د. 1 ولك. تسەنترالنىە كۋرسى لەكپوموۆ پري سان.وتدەلە.  دۋلاتوۆۋ م.

گ. پاۆلوۆسك تسچو ۋل. ك. ماركسا، دوم 6, ج. تلەۋلين. 30/V.

ادرەستەرىڭدى جۋىردا الامىن. تۇرمىس، ساۋلىقتارىڭ قالاي؟ تۇراعىم پاۆەل قالاسى، قاراتوپىراعى بەتىندە (قاراتوپىراقتى جەر دەگەنى - ت.ج.), ساۋلىق ساقتاۋ جۇمىسىندامىن. مەنەن باسقا مۇندا ءبىزدىڭ جاقتان كىسى جوق. جالعىزبىن. تۇرۋعا قيىنداۋ بولعاندىقتان ءۇي-ءىشى مۇندا كەلگەن جوق. ەكى جىلدان بەرى تاشكەنتتە تۇرىپ جاتىر. وندا رايحاننىڭ ءىنىسى قىزمەت قىلۋشى ەدى، سوڭعى كەزدە قاتىن-بالالارىن، شەشەسىن، ءىنى-قارىنداسىن جاردەمسىز تاستاپ، ءبىر-ەكى بالالى سۇلۋدى الىپ، عايىپ بولعان كورىنەدى. سودان كەيىن اۋىر سالماق ابدوللا، رايحاننىڭ موينىندا قالىپ وتىرعان جاي بار. مۇندا قىزمەت بولعانىمەن، تابىس از. ءۇي-ءىشى كەلە الماي وتىرعانى دا سودان. وزدەرىڭ قانداي حالدە تۇراسىڭدار؟ ابدوللا (بايتاسوۆ - ت.ج.) ۆورونەجدە تۇرادى، كوپتەن حات كەلمەي تۇر. گايادان (عاينيجامال دۋلاتوۆا - ت.ج.), بالالاردان حابار بار ما، امان با ەكەن، قايدا تۇرادى؟

30. V. ج-الي. 1934».

مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى سەرىك جۇماعاليۇلى تىلەۋليننىڭ ايتۋىنشا، اكەسى ومبىداعى فەلدشەرلىك ۋچيليششەنى بىتىرگەن، قىزىلجاردا پەدتەحنيكۋمنىڭ ديرەكتورى بولعان.

اق تەڭىزدىڭ جاعالاۋىنداعى ايگىلى سوسنوۆەتس كونتسلاگەرىندە جاتقان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى زايىبى عاينيجامال بالاسى الىبەكتى الىپ ىزدەپ بارعان. ءبىر اي جۇبايىنىڭ قاسىندا بولادى. ولاردى باراردا قارسى الىپ، قايتاردا الماتىعا شىعارىپ سالعان ءاليحان بوكەيحانوۆ مىرجاقىپقا مىناداي جەدەلحات جولدايدى:

«سوسنوۆەتس مۋرمانسكوي ج. د. ، 5 تۋنگۋتسكوە وتد. تسەنترالنىي لازارەت. دۋلاتوۆۋ مير-ياكۋبۋ.

موسكۆا، 9. ب. كيسلوۆسكي 4/15. ء26/ىح 34 ج.

شىراق ماديارىم!

گايا، ءالتاي ەكى قونىپ، بۇگىن ءجۇرىپ كەتتى. شىعارىپ سالىپ جازىپ وتىرمىن.

م-نىڭ كۇيەۋى الماتىدا.

ءوز ەتىگىڭ تار بولسا، ەل بەيبىتىنەن نە پايدا. وسى ماقال قالامعا ورالا كەتتى.

يىسكەدىم ءالي».

وكىنىشكە وراي، بۇل مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ومىردەگى سوڭعى جۇبانىشى بولدى. ۇزاماي ۇلى الىبەك تە، ءوزى دە دۇنيەدەن قايتتى. ۇلىنىڭ قازاسىن ءاليحان دەگدار بىلە تۇرىپ، ەستىرتپەپتى. وزەگى ورتەنىپ ءومىر سۇرمەسىن دەگەنى شىعار، كىم ءبىلسىن.

 

تەرگەۋ ءىسىنىڭ ءۇىى تومىنىڭ سوڭىنا ۇكىم تىركەلگەن:

«وگپۋ (سوت) كوللەگياسىنىڭ 1930 جىلعى 4 كوكەك كۇنگى كەڭەسىنىڭ حاتتاماسىنان كوشىرمە.

تىڭدالدى: №78754 ءىس بويىنشا ايىپتالعان: بايتۇرسىنوۆ احمەت پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى - قە 58/2,58/4,58/11,58/10 باپتارى بويىنشا،

ەسپولوۆ مىرزاعازىنى - قە 58/2,58/10 باپتارى بويىنشا،

عابباسوۆ ءحاليلدى - قە 58/2 بابى بويىنشا،

ادىلەۆ دىنمۇحامەد پەن ايماۋىتوۆ جۇسىپبەكتى - قە 58/2,58/8,58/11 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا،

ءبىرىمجانوۆ عازىمبەكتى - قە 58/4,58/11 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا،

يۋسۋپوۆ احمەتسافانى - قە 58/1,58/13 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا،

بولعانباەۆ حايرەتديندى، جۇماباەۆ ماعجاندى، بايتاسوۆ ابدوللانى،

وماروۆ ەلدەستى، جالەنوۆ كارىمدى - قە 58/11 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا،

بيتىلەۋوۆ داموللانى - قە 58/4 بابى بويىنشا، دۋلاتوۆ اسقاردى...", - دەپ جيىنى 42 ادامدى ايىپتان شىققان.

ءبىز ءوزىمىزدىڭ ماقساتتى مۇددەمىزگە وراي تىكەلەي قاتىسى بار "الاش" قايراتكەرلەرىنىڭ عانا ءتىزىمىن كەلتىردىك. وكىنىشتىسى سول، ايىپتاۋ باپتارىنىڭ قويىلۋى بارىسىندا «ادىلەۆ دىنمۇحامەد پەن ايماۋىتوۆ جۇسىپبەكتىڭ» ءبىر تىزىمگە قوساقتالعانى. تەرگەۋ ءىسىنىڭ ەڭ تۇيتكىلدى "تۇلعاسى" دىنشە ادىلەۆ بولعاندىقتان دا، بۇل قوساقتان جازاسىز قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ەگەردە، باسقا تىزىمگە ىلىككەندە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ تىم قۇرىماعاندا تاعى دا التى-جەتى جىلداي جارىق دۇنيەنىڭ ءدامىن تاتۋ مۇمكىندىگى بار ەدى.

اللا تاعالام وعان مۇنداي مۇمكىندىكتى جازباپتى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»

 

 

 

6. كارىم جالەنوۆ

 

ال ازىرشە تاشكەنتتە سۋرەتكە تۇسكەن توپتى ادامنىڭ تاعى بىرەۋىن، سوناۋ گۋرەۆ قالاسىندا تۇراتىن كارىم جالەنوۆتى قاماققا الدى. ك.جالەنوۆتىڭ جاۋابىنان سۋرەتكە ءتۇسۋدىڭ تاريحى، د.ادىلەۆ پەن د.بيتىلەۋوۆ «استىرتىن ۇيىم» دەپ كورسەتكەن تاشكەنتتەگى باس قوسۋدىڭ ءمانىسى، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقاراعا بارۋ سەبەپتەرى تولىق اشىلادى.

 

جالەنوۆ كارىم جالەنۇلى - 40 جاستا، ەڭ سوڭعى تۇرعان جەرى - گۋرەۆ. ورال گۋبەرنياسى جىمپيتى ۋەزى بايعوجا بولىسىنىڭ № 4 اۋىلىندا تۋعان. ءبىلىمى ورتا. اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ كۋرسىن بىتىرگەن. ايەلى ...(اتى تانىلمادى - ت.ج.) سەرگەەۆنا جالەنوۆا، 33 جاستا، مۇعالىم. گۋرەۆ قالاسىندا تۇرادى. 1916 جىلعا دەيىن شاكىرت. 1917 جىلدىڭ ءى/ىىى دەيىن تىلداعى قارا جۇمىستا بولعان. 23/24 جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىق كۋرسىندا وقىعان. 1924 جىلدان باستاپ قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ جوسپارلاۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن. 1929 جىلى 8 قاڭتار كۇنى وگپۋ-ءدىڭ گۋرەۆ وكرۋگتىك ءبولىمى تۇتقىنعا العان (وردەر № 49).

 

سۇراق اقپان ايىندا الىنعان. رەسمي ايىپ تاعىلماعان. ىستە سۋرەتى بار.

«جالەنوۆ كارىمنىڭ جاۋابىنىڭ حاتتاماسى. 6 اقپان. 1929 جىل.

...1916 جىلى مايداندا بولدىم. ول ارادان مەنى ورال قالاسىنداعى قازاق ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى شاقىرىپ الدى. بۇل ۋاقىتشا ءۇكىمەتتىڭ تۇسى ەدى.

ول كەزدە جالعىز مەن ەمەس، بۇكىل قازاق زيالىلارى ءوتىپ جاتقان وقيعانىڭ الاساپىرانىن تۇسىنبەدى، ءبارىمءىءزدىڭ جالعىز ماقساتىمىز - اۆتونوميا الۋعا قول جەتكىزۋ بولدى. بەلگىلى ءبىر ساياسي باعىت-باعدارلاما، پارتيا جوق ەدى، تەك 1917 جىلى سەمەي قالاسىندا "الاش" پارتياسى قۇرىلدى، الايدا ولاردىڭ باعدارلاماسى بىزگە جەتكەن جوق، ول تۋرالى ءبىز ەشتەڭە دە بىلمەدىك. بۇل پارتيانى ۇيىمداستىرعاندار, مەنىڭ ويىمشا، بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە دۋلاتوۆ بولۋى كەرەك. ءبىز «الاشوردانىڭ» قۇرىلتاي جينالىسى ارقىلى اۆتونوميا جاريالاناتىن شىعار دەپ ويلادىق. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ورىنبور قالاسىندا بۇكىلقازاق قۇرىلتاي ءوتتى، بۇل انىعىندا ناعىز قۇرىلتاي ەمەس ەدى، تەك شاقىرىلعان ادامدار عانا قاتىستى. ەگەر قاتەلەسپەسەم, بۇل قۇرىلتايدىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى - بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە دۋلاتوۆ بولدى. بىزگە كەيىنىرەك جەتكەن حابار بويىنشا، وسى قۇرىلتايدا اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدانىپتى.

ورتالىقتاعى ەكى دۇنيەنىڭ الاساپىرانى تۋرالى ءبىز ەشتەڭە دە بىلگەمىز جوق، ول تۋرالى تۇسىنىگىمىز دە جوق بولاتىن. ول كەزدە: "قازاق حالقىن كازاكتاردىڭ قاراقشىلىعىنان قورعايىق!", - دەگەن ۇران تاستالعان بولاتىن، سول ۇراننىڭ ىقپالىمەن حالىقتىق جاساق (ميليتسيا) ۇيىمداستىرىلدى. الايدا ءىس بارىسىندا حالقىنىڭ مۇددەسى مەن ونى قورعاۋ جانە امان-ەسەن ساقتاۋ ءۇشىن كازاكتارمەن، ورال وبلىسىندا ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان كازاك اسكەري ءۇكىمەتىمەن بايلانىس جاسالدى، ونى جۇزەگە اسىرعان جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باسقارعان "الاشوردانىڭ" باتىس ءبولىمى ەدى. مەن ول كەزدە وبلىستىق زەمستۆو باسقارماسىنىڭ مۇشەسى ەدىم. ءبىز قازاقتاردى كازاكتاردىڭ بەيباستاقتىعىنان قۇتقارۋدى ماقسات ەتتىك. كازاكتارمەن اراداعى كەلىسىمىمىزدىڭ باستى تەگەرشىگءى مىناۋ بولدى: ولار بىزگە ەرىكتى تۇردە جاسالعان قامقورلىق رەتىندە قارۋ-جاراق بەرەتىن بولدى، ال ءبىز ولارعا ات بەرمەك بولدىق جانە ت.س.س. ول كەزدە زەمستۆو "الاشوردانىڭ" مەنشىكتى ورگانى ءتارىزدى ەدى. سول كەزدە حالىق جاساعى (ميليتسيا) قۇرىلدى. ءبىز ورال كازاكتارىمەن كەلىسىم جاسادىق. كەلىسىم بارىسىندا ەكى جاق تا: "قىزىل اسكەرمەن كۇرەسەمىز!", - دەگەن ۇران تاستالدى، الايدا ايتىپ وتكەنىمدەي، كازاكتارمەن كەلىسىم جۇرگىزە وتىرىپ وعان قوسا قازاق حالقىن توناۋ مەن زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋ ءۇشىن جاساق جاساقتادىق. مۇنىڭ بارلىعى 1918 جىلى جۇرگىزىلدى.

1919 جىلدىڭ باسىندا ورال قالاسى قىزىل اسكەرءدىڭ قولىنا كوشتى، سودان كەيىن 1919 جىلى ءتۇركفرونتتىڭ وكىلى لەجاۆا ميۋرات پەن ونى بىلەتىن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتءىڭ اراسىنداعى كەلىسىم ءراسىمى باستالدى. دوسمۇحامەدوۆ حالىق جاساعىن ەرتىپ وبلىستىڭ سولتۇستىك بولىگىن ارالاپ شىقتى، بىراق قانداي ماقساتپەن شولىپ شىقتى، ول جاعىن بىلمەيمىن. ول كەزدە تەرىستىك جاقتا قىزىلدار جوق بولاتىن. اسكەرلەردىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولدى ما, بىلمەيمىن، الايدا ارالاپ شىققانى انىق. لەجەۆا ميۋرات كازاكتارعا قارسى اتتانىڭدار دەپ ۇسىنىس جاسادى. ءبىز ول جونىندە ەشتەڭە ەستىگەمىز جوق، تەك ويىلدى 3-ءشى تاتار پولكى باسىپ العاننان كەيىن عانا حابارلاندىق. وسى ارميامەن كەلىسىمگە كەلگەنەن كەيىن عانا حالىقتىق جاساق قىزىلقوعا اۋدانىنا بەكىنگەن كازاكتاردىڭ پولكى مەن ديۆيزياسىنا قارسى سوعىسۋعا اتتاندى. پولكتىڭ شتابى باسىپ الىندى، وترياد قارۋسىزداندىرىلدى، تەك ءۇشىنشى كۇنى عانا تاتار پولكى كەلىپ جەتتى. سودان كەيىن عانا تۇركفرونتتىڭ وكىلى، اتى-ءجونىن ۇمىتتىم، جانە قازاق رەۆكومىنىڭ وكىلى بەگىمبەتوۆ كەلدى.

بۇل 1920 جىلدىڭ قاڭتار ايى ەدى. ءبىز تاتار پولكىمەن 1919 جىلدىڭ اياعىندا قوسىلدىق. ءدال سول كەزدەن باستاپ بۇل ارادا كەڭەس وكىمەتى ورنادى. 1920 جىلدىڭ قىسىندا كوپتەگەن قىزمەتكەرلەر ورىنبورعا اتتانىپ، كيررەۆكومنىڭ قاراۋىنا الىندى. ورىنبورعا كەلىسىمەن بەس ادامدى: قوس دوسمۇحامەدوۆتەردى، ءابءىشەۆتءى, مەنءى جانە قاشقىنباەۆتى ۆتسيك-ءتىڭ قاراماعىنا جىبەردى. ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا ءبىزدى قايىرا كيررەۆكومنىڭ قاراۋىنا جىبەردى، مەن وندا حاتشى بولىپ ىستەدىم. بۇل ورىنبور قالاسىندا بولدى.

مەن وندا قازان ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن ىستەدىم. سودان كەيىن تۋرتسيك-ءتىڭ وكىلىنىڭ كيرينپروسقا شاقىرۋى بويىنشا تاشكەنتكە ءجۇرىپ كەتتىم. مەنىمەن بىرگە وندا ەسپولوۆ باردى جانە سەمەيدەن بىرنەشە مۇعالىم كەلدى. تاشكەنتتە مەن كيرينپروسقا ساباق بەردىم. قوس دوسمۇحامەدوۆتەر مەن قاشقىنباەۆ ول كەزدە تاشكەنتتە ەدى، كەيىن ولارعا دۋلاتوۆ، "اقجول" گازەتىندە ىستەگەن ءبىرىمجانوۆ كەپ قوسىلدى. 1921 جىلى جازدا جىكشىلدىك (جەر مەجەلەۋ) ماسەلەسى بويىنشا بايتۇرسىنوۆ پەن مىرزاعاليەۆ كەلدى. بولعانباەۆپەن كيرينپروستا ىستەيتىن ءادىلەۆ دىنمۇحامەد تە سوندا بولدى. ءادىلەۆ ورىنبوردان كەلگەن ەدى. ونىڭ كەلۋ ماقساتىن مەن بىلمەيمىن. بولعانباەۆپەن سيرەك ۇشىراستىم، ال ادىلەۆپەن ءجيى كەزدەسىپ تۇردىم، ويتكەنى ەكەۋىمىزدە كيرينپروستا بىرگە ىستەيتىن ەدىك.

ءبىر جولى اشتارعا كومەك كورسەتۋ ماسەلەسءى جونىندە ءماجىلىس ءوتتى. سول جولى دوسمۇحامەدوۆتەرمەن قوسا دۋلاتوۆ، قاشقىنباەۆ، ەسپولوۆ، ديۆاەەۆ، ونىڭ قايدا ىستەگەنىن بىلمەيمىن, جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىندا ىستەيتىن ۇلتى قازاق ...(تانىلمادى - ت.ج.) بولدى. ءبىز سۋرەتكە دۋلاتوۆتى شىعارىپ سالۋعا بايلانىستى تۇستىك-اۋ دەيمىن. ونى ۇيىمداستىرۋشىلار نە بولعانباەۆ، نە ءبىرىمجانوۆ بولدى. بىرىمجانوۆپەن ءجيى كەزدەسىپ تۇردىم. قىسقاسىن ايتقاندا، جوعارىداعى اتى اتالعاندارمەن ءجيى جۇزدەسىپ تۇردىم. اشتىققا ۇشىراعاندارعا بايلانىستى ءماجىلىس ينستيتۋتتا ءوتتى. بۇل وتە ۇلكەن جينالىس ەدى. ال دومۇحامەدوۆ حالەءلدىڭ ۇيىنە جاي عانا قوناق رەتىندە جيىلدىق.

مەن ۆاليدوۆتءى 1920 جىلى العاش تانىسقان كەزىمدە كوردىم. ونىڭ 1922 جىلى تاشكەنتكە جاسىرىنىپ كەلگەنىن، بىراق تا پارتيانىڭ وك-نەن كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن كەلگەنىن بىلەمىن. مەن ونىمەن سول جولى كەزدەستىم، ونى ماعان ءبىرىمجانوۆ الىپ كەلدى دە تاعى دا تانىستىردى، ويتكەنى مەن ونى ءبىر رەت كورسەم دە ۇمىتىپ قالىپپىن. ۆاليدوۆ ماعان: پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە ءوتىنىش بەرگەنىن، ءوزىنىڭ (كەڭەس وكىمەتىنە) بەرىلەتىنءى تۋرالى مامىلەگە كەلىسۋ ءۇشىن كەلگەنىن ايتتى. ءبىرىمجانوۆ ونى ماعان ينستيتۋتقا الىپ كەلدى، وندا مەنەن باسقا ەشكىم جوق بولاتىن. مەن ونىڭ سامارقان وبلىسىندا جاسىرىنىپ جۇرگەنىن، الايدا وكىمەتكە بەرىلمەگەنىن بىلەتىنمىن، بىراق تا ونىڭ (جاسىرىنىپ جۇرگەنىنىڭ - ت.ج.) سەبەبىن انىق بىلمەيمىن. كەيىن تاعى دا ءبىر رەت ينستيتۋتتا جالعىز وتىرعانىمدا كوردىم. ول ماعان: جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرمەن ءتىل تابىسا المادىم، ەندى پەرسياعا كەتەمىن, - دەدى. كىممەن كەلىسىم جۇرگىزەتىنىن ول ماعان ايتپادى. سودان كەيىن ول ءبىرىمجانوۆتا بولدى.

1921 جىلى ءبىرءىمجانوۆ بۇقاراعا اشتارعا كومەك-جىلۋ جيۋ ءۇشىن باردى عوي دەيمىن، ونىڭ باسقا ويى بولسا ونى بىلمەيمىن. ول ۋاقىتتا جۇرتتىڭ ءبىرازى كەڭەس وكىمەتىنىڭ باعىتىن قوستاي قويمايتىن. مەن ول كەزدە ءسوتسياليزمنىڭ ورنايتىنىنا سەنبەدىم، بەلسەنىپ قارسى شىقپاسام دا، 85 پروتسەنتى قايىرشىلانعان شارۋالاردان تۇراتىن ەلدە سوتسياليزم ورناتۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى كورىندى. ەشقانداي ساياسي ۇيىمنىڭ مۇشەلىگىنە كىرگەمىن جوق. ءسوتسياليزمنىڭ ورناۋىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتەن مەن 1923 جىلعا دەيىن، قاشان تاشكەنتتەن كەتكەنىمشە ارىلا المادىم.

الايدا كەڭەسكە قارسى قانداي دا ءبىر استىرتىن ۇيىمنىڭ بار ەكەندىگىن مەن بىلگەمىن جوق. ۆاليدوۆ تۋرالى اڭگىمەلەردى دە ەستىگەمىن جوق. مەنىڭ بىلەتىنىم، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقاراعا اشتارعا كومەك جيىپ قايتۋ ءۇشىن بارعانى عانا.

تورعاي ءىسى قارالىپ جاتقاندا مەن ورالدا بولاتىنمىن. ول سوتتىڭ بارىسى جونىندە ەشتەڭە ەستىمەدىم، تەك بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىسى جونىندە ماعلۇمات بولدى. بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆقا قارسى: اشتارعا جيعان دۇنيەلەردى وزدەرى ءسىڭىرىپ الدى - دەگەن جەلەۋمەن ءىس قوزعاعان بولاتىن. تاشكەنتتە جۇرگەندە دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇيىندە جانە ينستيتۋتتا ەسپولوۆتىڭ قاتىسۋىمەن ءوزارا اڭگىمەلەسكەنىمىز بار، بىراق ول جەكەشە ءسوز عانا بولاتىن. وندا دوسمۇحامەدوۆ: جەرگە ورنالاستىرۋدى جەدەلدەتۋ كەرەك، سودان كەيىن وزبەكتەردىڭ شىمكەنت وبلىسىن وتارلاۋىن توقتاتۋ كەرەك، قازاقتاردىڭ اراسىنداعى وقۋ جۇيەسىن كەڭەيتۋ كەرەك, - دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. بۇل - 1922 جىلى ەدى.

ونىڭ ومىرلىك جالعاسى تابىلمادى، ويتكەنى ەسپولوۆ جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ القا مۇشەسى، ال تابىنباەۆ (؟) وقۋ اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولاتىن. مەن ورالدا تۇرعان كەزدە ونداي ماجىلىستەر وتكەن جوق.

قولى قويىلعان. جالەنوۆ. جاۋاپ العان شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى - پەتروۆ. 6 اقپان. 1929 جىل».

كارىم جالەنوۆتىڭ اشىق جانە تۋراسىن ايتقان جاۋابىنان: ا) 1921-1922 جىلدارى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك باتىس وبلىستارىنداعى 1,5 ميلليون ادامدى قامتىعان، 500 مىڭنان اسا ادام اشتىقتان قىرىلعانى (ورتالىق كوميتەتتىڭ قۇپيا انىقتاماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا), ءا) ورىنبوردان جولدانعان ۇندەۋگە وراي اشارشىلىقتان زارداپ شەككەن قازاق ەلىنە كومەكتەسۋ تۋرالى تاشكەنتتەگى زيالىلاردىڭ باس قوسقانى، ب) اشتارعا جىلۋ جيۋ ءۇشىن بۇقاراعا وكىلدەر جىبەرىلگەنى انىقتالدى. الايدا بۇل شىندىق تەرگەۋشىلەردىڭ قاپەرىنە دە كىرمەدى. سونىڭ ءوزىن قىلمىس كورىپ، ك.جالەنوۆكە رەسمي تۇردە قاماق سانكتسياسىن شىعاردى:

«قاۋلى.

1929 جىل، اقپاننىڭ 10 كۇنى، قىزىلوردا قالاسى.

مەن، پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمى باستىعىنىڭ كومەكشىسى، قسسر بويىنشا وكىلى - ساەنكو، بۇگىنگى كۇنى № 6 ءىس بويىنشا تەرگەۋدە جۇرگەن جالەنوۆ كارىمدى قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 58-7, 58-11, 59-3 باپتارىنا سايكەس ايىپقا تارتىلعاندىقتان بىلاي دەپ تاۋىپ:

كارىم جالەنوۆ - كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ءۇشىن قۇرىلعان استىرتىن كونت-رەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى جانە ورتا ازياداعى باسماشىلار قوزعالىسىنا كومەك كورسەتكەنى ءۇشىن قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 128 جانە 147 باپتارىنا سايكەس مىناداي شەشىم قابىلدادىم:

جوعارىدا جازىلعان ايىپتاردىڭ نەگىزىندە جالەنوۆ كارىم ايىپكەر رەتىندە تەرگەۋگە تارتىلسىن. قىلمىستىڭ الدىن-الۋ ماقساتىمەن ول - پپ وگپۋ-ءدىڭ قسسر دەگى تۇرمەسىنە قامالسىن.

شەشىمنىڭ كوشىرمەسى ورىندالۋ ءۇشىن قسسر بويىنشا پپوگپۋ-ءدىڭ رسو-نا جىبەرىلسىن.

شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى - ساەنكو.

"كەلىستءىم" شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى - پەتروۆ.

"بەكىتەمىن" وگپۋ-ءدىڭ قسسر بويىنشا توتەنشە وكىلى - ۆوللەنبەرگ.

بۇل ايىپ ماعان تانىستىرىلدى. ءوزىمدى ايىپتىمىن دەپ ەسەپتەمەيمىن. "نە" دەگەن ءسوز ەرەكشەلەنۋ ءۇشىن سيامەن جازىلعان. ايىپكەر - جالەنوۆ».

تۋرا سول كۇنى ءدال وسىنداي ايىپپەن:

احمەتسافا يۋسۋپوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ، ال اقپاننىڭ 11 كۇنى ەسپولوۆ مىرزاعازى، بيتىلەۋوۆ داموللا، ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك تۋرالى شەشىم شىعارىپ، ولاردى تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى قىزمەتتەرىنەن بوساتۋ تۋرالى قاتىناس جولدانعان. بارىنە ورتاق جالپى ۇلگىسى مىناداي:

"ازامات مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 3 قاڭتاردان باستاپ, ياعني تەرگەۋ ىسىنە تارتىلعان كۇننەن باستاپ "ەڭبەكشى قازاق" گازەتى رەداكتسياسىنداعى ادەبي قىزمەتكەر مىندەتىنەن بوساتىلسىن، بۇل جاعداي دۋلاتوۆتىڭ قىزمەت ورنى - "ەڭبەكشى قازاق" گازەتىنە حابارلانسىن".

 

سوڭىنا جوعارىداعى ۇشەۋىنىڭ قولى قويىلعان. بۇعان قاراعاندا تۇتقىنعا الىنعان بارلىق ادامدارعا ايىپتاۋ سانكتسياسى كەيىننەن قويىلعان.

«جالەنوۆ كارىم مەن ءادىلوۆ دىنمۇحامەدتىڭ بەتتەسۋىندەگى سۇراق - جاۋاپتىڭ حاتتاماسى.

27 مامىر (ماي) 1929 جىل.

جالەنوۆكە سۇراق: ءادىلوۆ دىنمۇحامەدپەن قاي ۋاقىتتان بەرى تانىسسىز؟

جاۋاپ: 1921 جىلدىڭ جازىندا ءادىلوۆ تاشكەنت قالاسىندا تۇردى ما، جوق پا، مەن بىلمەيمىن. تەك، 1921 جىلدىڭ كۇزىندە، نە قىسىندا مەن وسى تاشكەنت قالاسىنداعى قازاق ينستيتۋتىندا كورگەنىم ەسىمدە. ول ينستيتۋتقا البا-جۇلبا بوپ كەلدى، كەلدى دە كيۋگە كيىم سۇرادى. وعان كىم كوستيۋم الىپ بەردى، قازىر ەسىمدە جوق، الايدا د.ادىلەۆ وقۋشىلارمەن بىرگە تۇردى-اۋ دەيمىن. كەلەسى كۇنى ادىلەۆ: ءوزىنىڭ فەرعانادان كەلگەنىن، جانۇزاقوۆتىڭ باسماشىلارىنىڭ اراسىندا بولعانىن ايتتى. ءبىر قىشلاقتا باندىلاردىڭ ۇستىنەن قىزىل اسكەرلەر ءتۇسىپ قالىپتى دا, ءادىلەۆ ول جەردەن قاشىپ قۇتىلىپ, وسىندا ازەر جەتىپتى. ونىڭ ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا ول جانۇزاقوۆقا جولىعۋعا بارىپتى، بىراق نە ءۇشىن بارعانىن ايتسا دا قازىر ۇمىتىپ قالىپپىن.

وسىدان كەيىن مەن قوجانوۆقا باردىم دا, ءادىلەۆتءىڭ ماعان ايتىپ بەرگەنىنىڭ ءبارىن وعان ماعلۇمدادىم: قوجانوۆ: «ادىلەۆ وتە قابىلەتتتى قىزمەتكەر، بىراق تا ول جاس، سوندىقتان دا ءبىر نارسەگە ۇرىنىپ قالۋى مۇمكىن. ونى ينستيتۋتقا وقىتۋشى عىپ ورنالاستىرىپ قويىپ، باقىلاپ ءجۇرۋ كەرەك", - دەدى.

جالەنوۆكە سۇراق: 1921 /?/ جىلى كوكتەم ايىندا ءادىلەۆ تاشكەنت قالاسىنا كەلگەندە ونىڭ بۇقاراعا بارا جاتىپ جولاي ايالداعانىن ءبىلدىڭىز بە، جوق پا؟

جاۋاپ: ءادىلوۆ ءوزىنىڭ بۇقاراعا بارعانىن ەلدىڭ بارىنە ايتىپ ءجۇردءى.

جالەنوۆكە سۇراق: مۇمكىن ءسىز ءادىلەءۆتىڭ باسماشىلارعا قالاي تاپ بولعانىن ەسىڭىزگە تۇسىرەرسىز؟

جاۋاپ: ونداي اڭگىمە ەسىمدە جوق.

تاعى دا سوعان سۇراق: تاشكەنتتەگى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىر توبى قاتىسىپ، ۆاليدوۆتءىڭ كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن كوزقاراسىنا بايلانىستى ماسەلەنى تالقىلاعان جانە استىرتىن ۇيىم قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس جاسالعان ءماجىلىس ءوتتى مە، جوق پا؟

جاۋاپ: مەنىڭ قاتىسۋىممەن ونداي ءماجىلىس بولعان جوق. ال مەن جوق جەردە ونداي جينالىس ءوتتى مە - ودان دا حابارىم جوق».

جالپى وسى ەكىنشى تومنىڭ سوڭىنا دەيىنگى كورسەتىندىلەر مەن بەتپە-بەت جاۋاپتاسۋ كەزىندەگى ايعاقتاردى سالىستىرساق، د.ادىلەۆتىڭ بۇقاراعا بارعانى راستالادى. ماسەلە: استىرتىن ۇيىمنىڭ قانداي تاپسىرماسىمەن باردى نەمەسە بيتىلەۋوۆشىلەپ «جەر كورگىسى كەلىپ» تاعى دا «پارتيزانشىلاپ» كەتتى مە، ناقتى شىندىق وسىندا. تەرگەۋدەگى ايعاقتامالارعا جۇگىنسەك، د.ادىلەۆكە ەشكىمدە ونداي وكىلدىك بەرمەگەن.

قۇلمۇراتوۆ ءتاجىباي - 38 جاستا. قىزىلوردا وكرۋگىنىڭ تەرەڭوزەك اۋدانىنىڭ № 1 اۋىلىنىڭ قازاعى. ۇيلەنگەن. پارتيادا جوق. كەشىرىمگە بايلانىستى تۇرمەدەن بوساتىلعان. بۇل - د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسى بويىنشا ونىڭ تۇرمەدە جاتقان اعاسى بايسەيىت ادىلەۆتىڭ قاشىپ شىعۋىنا كومەكتەستى دەلىنگەن ادام. ونىڭ ايتۋىنشا: بايسەيىتكە تۇرمەدەن قاشۋ تۋرالى اقىل قوسپاعان. جازىعى - ونىڭ قاشۋىنا قول ۇشىن بەرگەندىگى ەكەن. ول ءۇشىن ءبىر قۇلىندى بيە الىپتى. كورسەتىندىسىنىڭ سوڭىن:

ت.قالمۇراتوۆ: "كارىباەۆ نۇرلان قىزىلوردا قالاسىندا كىممەن كەزدەستى، ول جاعىن بىلمەيمىن. مەن دۋلاتوۆتىڭ ۇيىندە نۇرلان كارىباەۆپەن ءبىر-اق رەت، 1927 جىلى بايسەءيىت بەرىپ جىبەرگەن قۇلىندى بيەنى اكەپ بەرگەن جولى عانا بىرگە بولدىم. ءبىز بىرگە باردىق، نۇرلان: بايسەءيىءتتىڭ تاپسىرماسى بار ەدى, - دەدى، قانداي تاپسىرما ەكەنىن ول ماعان ايتقان جوق. ءبىز كەلگەن كەزدە دۋلاتوۆتىڭ ۇيىندە قوناقتار بار ەكەن، مەن اۋىز ۇيدە قالدىم دا نۇرلان ىشكى ۇيگە كىرءىپ كەتتى، ىلە كەرى شىقتى دا ماعان: دۋلاتوۆ ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەل دەپ ايتتى, - دەدى. ەسپولوۆتى ءتىپتى كورگەمىن دە جوق. بۇدان باسقا ەشتەڭە دە ايتا المايمىن، حاتتاما ماعان وقىلدى...", - دەپ اياقتاعان.

ءاي، قازاق-اي! جىلقى دەسە - باسىن دا بايگەگە تىگىپ جىبەرەدى- اۋ! ءتاجىبايدا ودان ۇلكەن «ساياسي ماقسات تا» جوق شىعار. مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا نۇرلان كارىباەۆتىڭ جولىققانىن ايتۋ ارقىلى «كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن قۇپيا ۇيىمنىڭ گولوششەكيندى قاستاندىقپەن ءولتىرۋ جانە قىردا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ تۋرالى جوسپارىن تالقىلاپ، د.ادىلەۆكە ءتيىستى نۇسقاۋ بەرگەنىن» راستاعانى ت.قالمۇراتوۆتىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن.

بۇدان كەيىن تەرگەۋ ءىسىنىڭ وسى تومىندا د.ءادىلوۆتىڭ ءبىر كورسەتىندىسى ەكىنشى كورسەتىندىسىنە قارسى كەلەتىن، ءبىر جولى: «وسى ايتقانىم شىندىق»، - دەپ، كەلەسى جولى ول كورسەتىندىسىنەن باس تارتىپ، ءىشىنارا: «مەن ەشقانداي كۇش كورسەتۋدەن قورىقپايمىن»، - دەپ تولتىرعان ۇزاق سونار جازبالارى كەزدەسەدى. ول جاۋاپتار ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، التىنشى تومدارعا دا ۇلاسادى. وندا احمەتسافا يۋسۋفوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ، وعان قوسا سۇماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ء„وزى بىلەتىن ومىرلەرىنە قايراتكەر" رەتىندە شولۋ جاسايدى. مۇندا ايتىلعان جايلارعا تەرگەۋ ىستەرىن تالداۋ بارىسىندا ناقتى توقتالاتىن بولعاندىقتان دا بۇل ارادا مازمۇنداپ جاتۋدى ارتىق كوردىك. وندا 1922-ءشى جىلى اشارشىلىقا ۇشىراعان تورعاي ەلىنە سەمەي وڭىرىنەن مال ايداپ بارعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن احمەتسافا يۋسۋپوۆتىڭ جالعان جالامەن سوتقا تارتىلعانى باياندالادى. م.ەسپولوۆتىڭ ومىرىنە شولۋ جاساپ „ساياسي باعا بەرەدى". قالعان جايلاردى ەسپولوۆتان ەستىدىم دەپ. „تاريحي شولۋ جاسايدى". ءسوزىنىڭ سوڭىن:

„گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋ تۋرالى ويىمدى دۋلاتوۆقا ايتتىم. ال بوكەيحانوۆ بولسا، موسكۆاداعى، ورىنبورداعى تەرروريستەردىڭ باتىل قيمىلدايتىنىن، قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ونداي ارەكەتتەن قورقاتىنىن بىزگە ايتتى. ماعان گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋ تۋرالى وي سول كەزدە ءتۇستى", - دەپ „اعىنان جارىلا" اياقتايدى.

 

7. عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ

مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ارحيۆىندەگى № 124 ءىستىڭ 2 تومى «ەلدەس وماروۆتى جانە ت.ب. ايىپتاۋ ءىسى» - دەپ اتالادى. 1929 جىلى قاڭتار ايىندا باستالعان جالپى 7 تومنان تۇراتىن ءىستىڭ بۇل تومىنا نەگىزىنەن دىنمۇحامەد ادىلەۆتى تۇتقىنداعاننان 3 اي بۇرىن، 1927 جىلى 13 قازاندا جاۋاپقا تارتىلىپ، قايتا بوساتىلعان ەلدەس وماروۆ پەن 15 قازاندا ۇستالعان حالەل عابباسوۆتىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى جاۋاپتارى تىركەلگەن. ءبىر-بىرىنە ەشقانداي قاتىسى جوق جايلاردى (مىسالى، بەتپاقدالاداعى، تورعايداعى، شىڭعىستاۋداعى وقيعالاردى) ءوزارا بايلانىستىرعان:

«الاشورداشىلار» كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قىرعا استىرتىن ءوز ادامدارىن جىبەرگەن، سونداي-اق اعىلشىن يمپەرياسىمەن جانە سول كەزدە پاريجدە، گەرمانيادا تۇراتىن ۆاليدوۆپەن، شوقاەۆپەن بايلانىس جاساۋ ءۇشىن شەت ەلگە وقۋعا ء(بىرىمجانوۆتى، بيتىلەۋوۆتى، مۇڭايتپاسوۆتى) جىبەرگەن - دەگەن ايىپ تاعىپ، «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن جاپپاي تۇتقىنعا الىپ، تۇرمەگە قاماعان.

«قىلمىستى iسكە» «جاڭا كۋاگەرلەر» تارتىپ، ولارعا بولەك iس قاعازىن تولتىردى. «قوسىمشا قوسىلعان» بۇل ادامدار كiم ەدi جانە بايتۇرسىنوۆتىڭ سوڭىنان شىراق الىپ ءتۇسiپ، قالايدا ايىپكەر، ەكسترەميست، كونتررەۆوليۋتسيونەر ەتiپ كورسەتۋگە تىرىسۋلارى قالاي؟ وسى جەتپىس ەكى ادامنىڭ باسىن بiرiكتiرەتiندەي ورتاق مۇددەلەرi بولدى ما؟ سونى ايعاقتايتىنداي دالەلدi سەبەپ بار ما؟

بار. ول - بۇل ادامداردىڭ «الاشورداعا» قاتىستى ورتاق ءومiربايانى ەدi.

وگپۋ-دiڭ دە، گولوششەكيننiڭ دە كوزدەگەن تۇپكi نىساناسى جانە بارىنشا اشەكەرەلەۋگە تىرىسقان قىلمىسى سول تۇس بولاتىن. ويتكەنi «ۇلتشىل»، «پانتيۋركيست»، «كونترەۆوليۋتسيونەر» دەگەن ۇعىمدى ساياسي - يدەولوگيالىق ساحنادا «ويناتۋ» ءۇشiن اۋەلi ونى «تiرiلتۋ» قاجەت-تiن.

الدىن-الا ەسكەرتە كەتەرىمىز: سوت بارىسىنداعى وتارلاۋ تاريحى، ەل، جەر، كونفيسكاتسيا، اشارشىلىق، ادەبيەت پەن مادەني رۋحانيات تۋرالى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ كەزىندەگى پىكىرلەرى مەن سۇراق-جاۋاپتارى ارنايى بولىمدەردە تاقىرىپ بويىنشا جەكە-جەكە كەڭ اۋقىمدا تالداناتىن بولعاندىقتان دا، بۇل بولىمدە تەك ءار ازاماتتىڭ تۇرمەگە جابىلۋىنا سەبەپكەر بولعان ىلىكتەس جايلاردى عانا، ياعني، تازا تەرگەۋ تاريحىن عانا قامتيمىز. سونىمەن قاتار زاكي ۆاليدوۆ پەن «قارانوعاي ىسىنە» قاتىستى سۇراق-جاۋاپتاردى دا ىڭعايلاستىرا جەلىگە تارتتىق.

 

ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك - 1896 جىلى قوستاناي وكرۋگىنىڭ تورعاي اۋدانىندا تۋعان. جوعارى ءبىلىمدى مال دارىگەرى. مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسىندا ىستەگەن. زاڭگەر احمەت ءبىرىمجانوۆتىڭ ءىنىسى. كارىم جالەنوۆتەن كەيىن تۇتقىندالعان.

 

ع.ءبىرىمجانوۆ: «24 قاڭتار 1929 جىل. مەن 1896 جىلى تۋدىم، 1914 جىلى رەالدىق ۋچيليششەدە وقىدىم، ودان كەيىن مايدانداعى قارا جۇمىسقا تارتىلعاندارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن كيەۆكە باردىم. قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى ورىسشا بىلمەيتىن، سوندىقتان دا مايدانعا بارۋدى قوعامدىق پارىزىم دەپ ەسەپتەدىم. جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋدىڭ رەتى كەلمەدى. 1917-1918 جىلدارى  ورىنبوردا بولدىم. مەنىڭ قالىپتاسقان تۇراقتى كوزقاراسىم بولعان ەمەس. بار ويىم - وقۋ بولعاندىقتان دا، قازىر دە ساياسي ىسكە شورقاقپىن. 1918 جىلى تورعايعا باردىم. سول كەزدە تۇنعاشين مەن جانگەلدين ۇسىنىس جاسادى. ۋەزد كوميسسارى اراۆين بولاتىن. وندا تۇراقتى وكىمەت تە، ءوزارا بولىنۋشىلىك تە جوق ەدى. 1918 جىلى مەن ورىنبورداعى „الاشورداشىلارعا" قوسىلدىم. باسشىلارى بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، قاراتىلەۋوۆ ەدى. وعان دەيىن «الاشورداشىلاردىڭ» ەشقايسىسىن بىلمەيتىنمىن. ناقتى ءبىر قىزمەت اتقارعامىن جوق.

«قىزىل اسكەرمىز» - دەپ كەلگەندەر قازاقتاردى توناپ، اتتارىن تارتىپ الىپ جاتتى. «الاشوردانىڭ» جاساعى بار بولاتىن. جانگەلدينمەن كەلىسىم جۇرگىزىپ، بايتۇرسىنوۆتى ماسكەۋگە جىبەردى. سول كەزدە كازاك پولكى ساۋ ەتە قالدى. باراتىن جەر قالمادى. ءبىز كازاكتاردىڭ بيلىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدىق. مەنى كولچاكقا جۇمساپ جىبەردى. نەگە ونداي تاپسىرما بەرگەنىن بىلمەيمىن. „الاشوردانىڭ" تاپسىرماسىن ورىنداۋعا تىرىستىم. بۇل 1919 جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. 1919 جىلدىڭ باسىندا ۆاليدوۆكە جىبەردى. ءۆاليدوۆتىڭ „الاشوردا" ۇكىمەتىن قولداۋىن ءوتىنىش ەتتى. ورىنبوردا „الاشوردانىڭ" اسكەري كەڭەسى ءوتىپ  جاتقاندا ۆاليدوۆ تە سوندا بولدى. ول ەشقانداي كومەك كورسەتكىسى كەلمەدى، قازاقتارمەن اراداعى بايلانىسى دا ناشارلادى».

باشقۇرت ۇلتتىق اسكەرى - اقتوبە، ورال جانە وڭتۇستىك ۋرال باعىتىنداعى قىزىل اسكەرگە قارسى ءىس-ارەكەتكە كوشەدى. سونىڭ ىشىندە ز.ءۆاليدوۆتىڭ ەستەلىگىندە «الاشوردا» اسكەرىنىڭ جاساعىنا قاتىستى وتە ءبىر قىزىقتى دەرەك بار:

ز.ۆاليدوۆ:«سامارا وكىمەتىمەن، ورالدىق كازاكتارمەن، قازاقستاندىق جاساقپەن جۇرگىزگەن بارلاۋ جۇمىسىمىز وتە ءساتتى بولدى. ورال (تەكە) - حانورداسى - استراحان گۋبەرنياسى - گۋرەۆ (ۇيشىك), ومبى-باتىس توبى قۇرىلدى. باشقۇرتتىڭ ۇلتتىق اقىنى سەيتگەرەي ماعاز، شايحزادا بابيچ، وزبەك اقىنى ءابىلحاميد سۇلەيمەن (شولپان), قازاقتىڭ جاس ءجۋرناليسى ءبىرىمجانوۆ جانە تاعى ءبىر وقىعان ايتىسكەر اقىن قازاق قىزى قالالاردا جاسىرىن ۇيىم قۇرىپ، ورىنبورداعى ورتالىقتى قۇندى دەرەكتەرمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. قازاقتىڭ اقىن قىزى مەن اقىن شايحزادا ءبابيچتىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارىنىڭ قيىن دا، قىزىقتى ەكەنى سونداي، ول تۋرالى رومان جازۋعا بولار ەدى. مىسالى: قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋ تاپسىرىلعان جانگەلديننىڭ ول قىزعا سەنگەنى سونداي، موسكۆاداعى ءىستىڭ بارىسىن تولىق بايانداپ وتىردى. ...سونىڭ ناتيجەسىندە اشحابادتاعى 11 شىلدە كۇنگى اسكەرلەردىڭ كوتەرىلىسى، اعىلشىن اسكەرىنىڭ تۇركىمەنستان مەن باكۋگە باسىپ كىرۋى، ءتىپتى، اعىلشىن بارلاۋ توپتارىنىڭ الەكساندروۆ پورتىنا كەلۋىن، تۇرىك ارمياسىنىڭ ازىربايجانعا باسىپ كىرۋىن، بوكەي ورداسىنداعى، ورال مەن گۋرەۆتەگى، حيۋا مەن بۇقاراداعى وقيعالاردى قازاقتىڭ زەرەك قىزى ارقىلى ءبىلىپ وتىردىق»، - دەيدى باشقۇرتتىڭ اسكەري ءمينيسترى.

بۇل - وتە قىزىقتى ءارى تاعدىرلى وقيعا. «ايتىسكەر، ەرجۇرەك قىز كىم، ونىڭ تاعدىرى قالاي قالىپتاستى. مىسالى، الاش قوزعالىسى تۇسىندا جاۋىنگەرلىك تاپسىرمالار ورىنداعان، ومىردەن ەرتە وتكەن اققاعىت (اققاعاز-? - ت.ج.) دوسپانوۆا كىم ەدى؟ ۇلتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن «الاشتىڭ» باتىر ارۋلارى دا ۇمىتىلماۋى ءتيىس. تاريحي شىندىق سوندا عانا قالپىنا كەلەدى. وكىنىشكە وراي باتىر قىزدار تۋرالى دەرەكتەر ماڭگىلىككە ءىز-ءتۇسسىز ءسىڭىپ كەتتى مە دەگەن قاۋىپ بار. مۇمكىن ءا.جانگەلديننىڭ «قىزىل كەرۋەنىنە» قاتىستى قۇجاتتاردا اتى اتالىپ قالۋى عاجاپ ەمەس.

سونىمەن، «ءتورت قۇبىلادان» قادالعان دۇشپان قىسىمىنان قۇتىلۋدىڭ جولدارى تالقىلانعان اسكەري كەڭەستە (وعان «الاشوردانىڭ» اتىننان سەيدازىم قادىرباەۆ قاتىسقان) مىناداي حالىقارالىق ساياسي وقيعالار انىقتالادى: باكۋدەگى تۇرىك اسكەرى اشحابادقا بەت الدى، ال ونداعى اعىلشىن اسكەرى اۋعانستانعا شەگىنبەك; اۋعاندىقتار اعىلشىندارمەن سوعىسۋ ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىنەن قارۋ-جاراق الماق. ەگەر وقيعا وسىلاي دامىسا: وندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى سوعىسۋ - تۇركيامەن، اۋعانستانمەن، ۇندىستانمەن سوعىسۋ، رەسەيدىڭ جاۋى اعىلشىندارمەن وداقتاسۋ - دەگەن ءسوز. ال ول رەسەي جاعدايىندا مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا ەرىكسىز كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋدان باسقا امال قالمايدى. ەكىنشى سەبەپ: سىبىردەگى كولچاك وكىمەتى دە، ساماراداعى قۇرىلتاي كەڭەسى ۇكىمەتى دە: باشقۇرتستان مەن «الاشوردا» اسكەرىن كۇشپەن تاراتىپ، ولاردىڭ جەتەكشىلەرىن اتۋ جازاسىنا كەسۋ، ءسويتىپ ولاردىڭ تۇركىستانعا قوسىلىپ، تۇركيا مەن گەرمانيانىڭ اسكەري كومەگىنە قول ارتۋىنا مۇمكىندىك جاساماۋ تۋرالى بۇيرىق شىعارۋى ەدى. ءۇشىنشى سەبەپ «قاتيرادا»:

ز.ۆاليدوۆ: «الاشوردا» ۇكىمەتى وكىلدەرىنىڭ اكەلگەن حابارى. ولاردىڭ قاتارىندا عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ پەن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ بولدى. كولچاك پەن ونىڭ وداقتاستارى: ۇلتتىق اسكەر مەن ۇلتتىق ۇكىمەت قۇرۋعا قارسى جازالاۋ ارەكەتىنە كوشكەندىكتەن دە، ولار دا ەرىكسىز كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسۋگە ءماجبۇر بولىپتى. كەيىننەن عازىمبەك گەرمانياعا كەلىپ، سوندا ءبىلىم الدى، ال وتانىنا قايتىپ ورالعاننان كەيىن زاۋالعا ۇشىرادى، - دەپ دەپ كورسەتىلگەن.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «الاشوردانىڭ» اتىنان كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعۋ تۋرالى وكىلدىككە بارۋى زاكي ۆاليدوۆتىڭ «قاتيرالارىنان» باسقا قۇجاتتاردا راستالمايدى. بۇل دەرەك م.اۋەزوۆتىڭ ىسىنە قاتىستى تۇستا قوسىمشا تالدانادى.

ع.ءبىرىمجانوۆ (جالعاسى): «سودان كەيىن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋ رەسمي تۇردە شەشىلدى. تورعايداعى اسكەري كەڭەس قارۋسىزداندىرىلدى. كەڭەس جەتەكشىلەرى دۋلاتوۆ، سەيدالين، قادىرباەۆ سەمەيگە كەتتى. تۋعان اعام سوندا - سەمەيدە تۇرعاندىقتان دا مەن دە سەمەيگە كەلدىم. سەمەيدە بوكەيحانوۆتى، قوزىباعاروۆتى كەزدەستىردىم. 1921 جىلدىڭ باسىندا گۋبرەۆكومعا ورنالاستىم.

قايتادان ورىنبورعا، ودان تاشكەنتكە كەلدىم. بۇل 1921 جىلدىڭ كۇزى بولاتىن. دۋلاتوۆپەن بۇرىننان تانىس ەدىم. ول مەنى گازەتكە ورنالاستىردى. مەن دۋلاتوۆپەن بىرگە تۇردىم. 1922 جىلى مەن شەت ەلگە وقۋعا كەتتىم. وندا ۆاليدوۆپەن بىرنەشە رەت ەسكى تانىستار ەسەبىندە كەزدەستىم. وعان ەشكىمنەن ەشقانداي حات-حابار تاپسىرعامىن جوق. شەت ەلدەگى وزبەكتەردىڭ ۇيىمى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن. مادەنيەت جونىندە ءبىر بىرلەستىك بولاتىن. ولار كىلەڭ بۇقارالىقتار ەدى، ال مەن جالعىز قازاق بولعاندىقتان دا، ولارمەن بايلانىس جاساۋدىڭ ەش قاجەتتىگى بولمادى. گەرمانيادا تاتار جانە وزبەك كوميسسياسى بار، ال تاۋەلسىز تۇركىستان مەكەمەسى دەگەن ۇيىمدى ەستىگەمىن جوق. ەلگە قايتقاندا ۆاليدوۆتەن ەشكىمگە ەشقانداي دا حات اكەلگەن ەمەسپىن. قىزىلورداعا كەلگەن پروفەسسوردى بىلەسىڭ بە، جوق پا، دەگەن سۇراققا جاۋابىم: ونىڭ اتى - كلاين، ونىڭ وسىندا كەلگەنىن جانە وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ قازاق مادەنيەتى قوعامى ارقىلى مەنى ىزدەستىرىپ جۇرگەنىن ەستىپ، كەزدەستىم. ول قازاقستاندى ارالاماقشى ەكەن، ماعان ەرىپ ءجۇرۋدى ءوتىندى، مەن باس تارتتىم".

 

بۇل كۇنگى تەرگەۋ وسىمەن اياقتالعان سياقتى. بۇدان كەيىنگى جاۋاپتارىندا  ع.ءبىرىمجانوۆ وزىمەن بىرگە سۋرەتكە تۇسكەن، ىسكە تارتىلعان بارلىق ايىپتالۋشىلارعا قويىلعان ورتاق سۇراقتارعا ءبىر سىدىرعى جاۋاپ بەرەدى. ءوزىنىڭ گەرمانيادا وقىعان كەزىندە بەرليندە ساياسي باسپانا ىزدەپ جۇرگەن زاكي ۆاليدوۆپەن كەزدەسكەنىن، ونىڭ سسسر-دەگى «الاشوردا» مۇشەلەرىنە ەشقانداي جاسىرىن حات تابىس ەتپەگەنىن ايتادى.

«ازامات ءبىرىمجانوۆ عازىمبەكتىڭ قوسىمشا جاۋابى. 27 ناۋرىز، 1929 جىل.

...مەن (شەت ەلدە جۇرگەندە - ت.ج.) شەت ەلدەردە شىعاتىن گازەتتەردىڭ ەشقايسىسىمەن دە جۇمىس ىستەسكەم جوق، ونىڭ ىشىندە "تاتارستان كيزەلىمەن" دە بايلانىس جاسامادىم. "ەني تۇركىستان" جۋرنالىن جازدىرىپ العام جوق، ونىڭ كەيبىر ساندارىن عانا كوردىم، وقۋعا تالاپتانىپ ەدىم، ماعان تۇسىنىكسىز بولدى، ويتكەنى مەن تۇرىك ءتىلىن بىلمەيتىن ەدىم. سوندىقتان دا "ەني تۇركىستان" جۋرنالىنىڭ 10 داناسىن جازدىرىپ الدى دەگەندى جوققا شىعارامىن. ول جۋرنال تۋرالى ۆاليدوۆپەن سويلەسكەمىز جوق».

 

بۇل ماسەلەگە تەرگەۋشىلەر دە ۇنەمى قايتا اينالىپ كەلىپ وتىرعان. عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتىڭ 1929 جىلعى 26 ماۋسىم كۇنگى قوسىمشا تەرگەۋدە بەرگەن جاۋابى:

«شەت ەلدە جۇرگەن كەزىمدە "اقجول" گازەتىنە ەكى-اق رەت ماقالا جازدىم. ءبىرىنشىسىن بەرلينگە كەلىسىمەن-اق جازدىم، وندا ءوزىمنىڭ جول-جونەكەي كورگەندەرىمدى، العان اسەرىمدى باياندادىم. ەكىنشى: شەت ەلدە وقىپ جۇرگەن وزبەك ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇندەۋى ەدى، سونى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، "اقجول" گازەتىنە  جولدادىم. ول گازەتتە جاريالاندى ما، جوق پا، بىلمەدىم.

وزبەك ستۋدەنتتەرىنىڭ كومەك سۇراپ ۇندەۋ تاستاۋىنىڭ سەبەبى، ءبىز شەت ەلگە وقۋعا كەتكەن كەزدە قاراجاتتى ءبىر جىلعا لايىقتاپ العان ەدىك، الايدا، سسسر-داعى جانە گەرمانياداعى اقشانىڭ قۇنسىزدانۋىنىڭ وسۋىنەن ءبىزدىڭ قالتامىز قاعىلىپ شىعا كەلدى. مىنە، سوندىقتان دا وزبەك ستۋدەنتتەرى اشىق حات ارقىلى ۇندەۋ جاريالاۋعا شەشىم قابىلداپ ەدى .

ول (ۆاليدوۆ - ت.ج.) ماعان ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە كەلىپ جولىقتى. ول بىردەن مەنىڭ پاتەرىمە كەلدى. مەنىڭ مەكەن-جايىمدى قالاي بىلگەنىن بىلمەيمىن، ول كىسىمەن حات جازىسپاعانىم انىق ەسىمدە. مەنىڭ ادرەسىمدى ول پاريجدەگى مۇستافا شوقاەۆتان ءبىلىپ كەلۋى مۇمكىن، ويتكەنى ءبىز وندا بارعاننان سوڭ ءبىرازدان كەيىن ول (شوقاەۆ - ت.ج.) بەرلينگە سوعىپ، بىزگە تۇركىستاندىقتارعا جولىققان بولاتىن، الايدا مەن ول اداممەن تانىس ەمەسپىن، مۇمكىن، مۇڭايتپاسوۆتى تانيتىن شىعار، سەبەبى ەكەۋى دە ءبىر جەردەن بولاتىن. ءبىز شوقاەۆپەن بىرنەشە رەت كەزدەستىك جانە ونىڭ پاتەرىندە دە بولدىق. ول ءوزىنىڭ قاراجاتىنىڭ جوقتىعىنا شاعىنىپ ءجۇردى...

كەڭەس وكىلدىگىنىڭ جاعىنان وعان شەت ەلدەن وتانىنا قايتىپ كەلۋ تۋرالى، ونىڭ بوستاندىعىنا تولىق كەپىلدىك بەرەتىنى جونىندە ۇسىنىستار جاسالدى، ءبىراق ودان شوقاەۆ باس تارتتى.

ونىڭ جالعان دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازعان ماقالالارىنا بايلانىستى مەن وعان: نەگە بۇلاي ەتتىڭىز؟, - دەپ سۇراق قويدىم. ول جاداعايلاپ قانا ناقتى كوكەيكەستى ماسەلەلەر جونىندە ازىرشە جازا المايتىنىن ءبىلدىردى. مەن ونىڭ سەبەبىن بىلاي دەپ ءتۇسىندىم: ول اقتاردىڭ شىعارىپ تۇرعان شەت ەلدەگى گازەتتەرىمەن بايلانىس جاساعاندىقتان دا, ولارعا قارسى دىتتەگەن، كوكەيىن تەسكەن جانە داۋلى ماسەلەلەردى جازۋعا ءداتى جەتپەي ءجۇر ەكەن عوي, - دەپ ءتۇسىندىم. ءوزىنىڭ سسسر-عا قارسى تىكەلەي ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ارەكەتتەرى تۋرالى ماعان ەشتەڭە دە ايتپادى. بەرليندە ءبىر اپتاداي تۇردى دا قايتادان پاريجگە كەتىپ قالدى.

ۆاليدوۆ اۋەلىدە مەنىڭ پاتەرىمدە تۇردى، مەن سول كۇنى-اق وعان لايىقتى پاتەر تاۋىپ بەردىم، سول ۇيدە قاشان ءوزى كونستانتينوپلگە كەتكەنشە تۇردى. مەن ءۆاليدوۆتىڭ، ۆاليدوۆ مەنىڭ پاتەرىمە بارىپ كەلىپ جۇردىك. ول كەڭەسكە قارسى ارەكەت جۇرگىزدى مە، جوق پا، ونىسىن ماعان ايتقان جوق. ءار اڭگىمە سايىن ەركىن تۇركىستان تۋرالى ۇزبەي ايتۋمەن بولدى، بىراق ونى قالاي جۇزەگە اسىرماقشى، بۇل جاعىنان ماعلۇمدار ەتپەدى. ول شوقاەۆتىڭ اق ورىس ەميگرانتتارىمەن ىستەس بولعانىن ۇناتپايتىن. بيتىلەۋوۆ داموللانىڭ بەرليننەن سسسر-گە جۇرەر كەزىندە ۆاليدوۆ تە بەرليندە بولاتىن، بيتىلەۋوۆتىڭ قايتار كەزىندە ول مەنىڭ پاتەرىمدە بولۋى دا مۇمكىن. ال سوڭعىسى (بيتىلەۋوۆ - ت.ج.) قايتار الدىندا مەنىڭ پاتەرىمدە تۇردى، مەن ونى ۆوكزالعا جالعىز ءوزىم شىعارىپ سالدىم. بيتىلەۋوۆ ارقىلى ۆاليدوۆ دۋلاتوۆقا جانە باسقا ادامدارعا حات بەرىپ جىبەردى مە، جوق پا، ول انىق ەسىمدە قالماپتى. ەگەردە بيتىلەۋوۆ سولاي دەپ كورسەتىپ وتىرسا، وندا حات بەرگەنى عوي. ال شيفرلانعان حات جازۋعا مەنىڭ قاتىسىم بولدى دەپ  بيتىلەۋوۆتىڭ كورسەتۋى نەگىزسىز، ويتكەنى، مەن ءشيفردىڭ ءتىلىن بىلمەيمىن. ماعان كورسەتىلگەن شيفرلانعان حاتتاعى جازۋ - بيتىلەۋوۆتىڭ جازۋى. ارىپتەردىڭ تۇسىنە قاراپ، كەيبىر سوزدەردى ءۆاليدوۆتىڭ جازۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيمىن. مۇمكىن، شيفرلاۋ ءۇشىن جازۋ ۇلگىسى مەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ونشا قاجەت تە ەمەس شىعار.

قولى - عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ. سۇراعان - ساەنكو».

 

زاكي ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتىڭ گەرمانياعا وقۋعا كەلگەندە ونىمەن كەزدەسكەنىن جازادى. الايدا وندا ءاليحان بوكەيحانوۆقا، نە احمەت بايتۇرسىنوۆقا، نە مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا شيفرمەن حات جولداعانى تۋرالى ەشتەڭە دە ايتىلمايدى. بۇل تەرگەۋدەگى باستى ماقسات - «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن ەميگراتسيادا جۇرگەن زاكي ۆاليدي مەن مۇستافا شوقايدىڭ ءىس-ارەكەتىمەن قالايدا بايلانىستىرۋ.

بۇدان كەيىن تەرگەۋشىلەر ع.ءبىرىمجانوۆ پەن ز.ءۆاليدوۆتىڭ 1922 جىلى تاشكەنتتە كەزدەسكەنىن كورگەنى تۋرالى ك.جالەنوۆتىڭ اقپارىن راستاتۋ ءۇشىن ەكەۋىن ءوزارا بەتتەستىرگەن.

«ع.ءبىرىمجانوۆ پەن جالەنوۆ كارىمنىڭ بەتتەسكەنىندەگى سۇراق جاۋاپتىڭ حاتتاماسى، 29 ناۋرىز 1929 جىل.

سۇراق: (جالەنوۆكە) - تاشكەنتتە جاسىرىن جۇرگەن ۆاليديءدى ءسىزدىڭ پاتەرىڭىزگە ءبىرىمجانوۆتىڭ الىپ كەلگەنى راس پا، ونداي جاعداي بولدى ما؟

جاۋاپ: - 1922 جىلدىڭ جازىندا كۇندىز ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك ينستيتۋتقا ۆاليديمەن بىرگە كەلدى دە ماعان: مىنە، ۆاليدوۆ دەگەن كىسى وسى، بۇل ادام پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە كىرۋ ءۇشىن كەلدى، ول تۋرالى ءوتىنىشىن دە تاپسىرىپ قويدى, - دەدى. مۇنى ۆاليدوۆ تە راستادى، سودان سوڭ: جاۋاپ العانشا ءبىر-ەكى كۇن جاسىرىنىپ ءجۇرۋ كەرەك بوپ تۇر، سوندىقتان دا ينستيتۋتتىڭ ساياجايىندا پانالاي تۇرۋعا مۇمكىندىك بەر, - دەپ ءوتىندى. مەن وعان كەلىسىمىمدى بەردىم».

سۇراق: (بىرىمجانوۆقا) ونداي جاعداي بولدى ما؟

جاۋاپ: ونداي جاعداي بولعان جوق.

سۇراق: ءسىز بەن جالەنوۆتىڭ اراسىندا باس ارازدىقتارىڭىز جوق پا؟

جاۋاپ: جوق، ارازدىعىمىز جوق. مەن ءوزىم ءۇشىن جاۋاپ بەرەمىن.

سۇراعان - ساەنكو».

 

سوندا قايسىنىڭ جاۋابى دۇرىس؟

ك.جالەنوۆ الدىڭعى كورسەتىندىسىندە ز.ۆاليدوۆتى ساياجايداعى ۇيىنە پانالاتقانى جونىندە ەشقانداي ماعلۇمات بەرگەن جوق بولاتىن.  تەرگەۋدە قاسارىسا جاۋاپتاسقان ادامنىڭ ءبىرى دە وسى كارىم جالەنوۆ. بۇل ماسەلەنىڭ بايىبى كەيىنگى جاۋاپتاردا ناقتىلانا تۇسەدى. ال ز.ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ «قاتيرالارىندا» قۇپيا پاتەر جالداۋدىڭ ەشقانداي قيىنعا سوقپاعانى تۋرالى ونىڭ جاۋابىنىڭ وسىدان بەس جىل بۇرىن شەشىلىپ قويعانىنا مىناداي ءۋاج كەلتىرەدى.

ز.ۆاليدوۆ: «مەنىڭ دوسىم ۋبايدوللا حوجاەۆ زاڭگەر رەتىندە: «قۇرىلتاي جينالىسىنا مۇشە بولۋ ءۇشىن ۇمىتكەردىڭ قانداي دا ءبىر جىلجىمايتىن دۇنيە-مۇلكى بار ەكەنىن كورسەتەتىن باپ بار. ءبىر نارسە ساتىپ الىپ قويىڭىز»، - دەپ كەڭەس بەردى. ونىڭ اقىلىن تىڭداپ، تاشكەنتتىڭ جانىنداعى احانگارەن وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ابلىق دەگەن جەردەن باقشاسى بار ءۇي ساتىپ الدىم. ءۇيدىڭ تۇرعان جەرى كەرەمەت ەدى، ودان شاتقالدىڭ قارلى شىڭدارى كورىنىپ تۇراتىن. 1917 جىلى ساتىپ العان مۇكاممالىما كوز قىرىن سالۋدىڭ رەتى تۇسپەدى، ونىڭ ەسەسىنە 1922 جىلى باسماشىلار قوزعالىسىنا قوسىلعاننان كەيىن باشقۇرتستاننان كەلگەن ءبىزدىڭ جىگىتتەر وسى ۇيدە ايلاپ تۇردى. سول كەزدە مەن دە كورسەڭ كوز سۇيسىندىرەتىن باقشاسى بار، سۋى مول، جەمىسى توگىلىپ تۇرعان وسى ۇيدە بىرەر كۇن تۇردىم»، - دەيدى.

بۇقارادا استىرتىن ۇيىمدا جۇرگەن ز.ۆاليدوۆ تاشكەنتكە وتەتىن قۇرىلتايعا قاتىسۋ ءۇشىن «قىزىلقۇم ارقىلى سالت اتپەن جاسىرىن كەلەدى». «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» استىرتىن قوزعالىسى توراعاسىنىڭ تاشكەنتكە جاسىرىن كەلۋى، قۇرىلتاي وتكىزۋى، ع.بىرىمجانوۆپەن، م.تىنىشباەۆپەن، ت.رىسقۇلوۆپەن كەزدەسۋى تەرگەۋ ىسىندە دالەلدەنبەي قالدى.

«الاشوردا» ىسىنە نەگىز بوپ تارتىلعان زاكي ءۆاليدوۆتىڭ 1922 جىلى تاشكەنتكە جاسىرىن كەلگەندە ونىڭ قايدا تۇراقتاعانى تۋرالى سۇراققا ەشكىم دە جاۋاپ بەرە الماعان. بۇل كادىمگىدەي باس قاتىرعان ماسەلە بولعان. تەرگەۋشىلەر قانشا شۇقشيا تەكسەرىپ، شىندىعىن اشا الماعان بۇل ساپاردى ز.ءۆاليدوۆتىڭ ءوزى بىلاي ەسكە الادى:

ز.ۆاليدوۆ: «اقپان ايىندا تۇرىكمەندەردەن قاقاجان بەرديەۆ، قازاقستاننان «الاش وردانىڭ» وكىلدەرى حايرەتدين بولعانباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ (جاڭىلىس كەتسە كەرەك، نەگىزى عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ بولۋى مۇمكىن - ت.ج.) پەن دىنشە جانە ءالى كوزى ءتىرى ەكى كىسى كەلدى. «...ەكىندى نامازى كەزىندە تاشكەنتكە كىردىك. ءبىزدىڭ مۇنداعى ورتالىق كەڭسەمىز بەلگىلى ەدى. ول - قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى قازاقستان پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ عيماراتى بولاتىن. بۇل عيمارات پاتشا كەزىندە گيمنازيا ەدى. ساياباقتىڭ ورتاسىندا. سالت اتپەن ينستيتۋتىڭ باقشاسىنا كىردىك. مۇعالىم عازىمبەك ءبىرىمجان ءبىزدى قارسى الدى. (ونىمەن بىرنەشە جىلداردان كەيىن بەرليندە تاعى دا كەزدەستىم). ىزدەگەنىمىز دە سول ادام ەدى. سول كۇنى كەشتە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى، ياعني بۇرىنعى قوقان اۆتونومياسى ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى مۇحامەدجان اعا تىنىشباەۆتى كوردىم. «تاڭەرتەڭ «يۆانوۆ» باعىنا كەلدىك. مەنى مۇندا كۇتىپ وتىر ەدى. شىلدە، تامىز ايلارىندا دوسىم ابدىقادىردىڭ كومەگىمەن تۇركىستان قالاسىنا كەلگەن ءنافيسا دا (ز.ءۆاليدوۆتىڭ ايەلى، باشقۇرتستاننان جاسىرىن كەلگەن) سوندا كەلدى. بىزگە تاشكەنت پەن ونىڭ توڭىرەگىندە ءتورت جەردە جاسىرىن ورىن دايىندالدى: ءبىرى - وسى باق; ەكىنشىسى - تاشكەنتتىڭ بەساعاش دەگەن قىشلاعىنداعى جالدامالى پاتەر; ءۇشىنشىسى - كەلەس اۋىلى قازاقتارىنىڭ مىڭباسى ءابدىراحماننىڭ ءۇيى; ءتورتىنشىسى - ابلىقتاعى ءوزىمىزدىڭ قورا -جايىمىز. كۇندىز كەلەستە كەزدەسىپ، جيىنداردى بەساعاش پەن يۆانوۆ باعىندا وتكىزۋگە كەلىستىك»، - دەپ جازدى.

دەمەك، ك.جالەنوۆ ساياباق پەن ساياجاي تەك كەزدەسۋ ورىنى رەتىندە بەلگىلەنگەنىن ايتقىسى كەلگەن.

 

 

8. احمەد-سافا يۋسۋپوۆ

 

توپتى سۋرەتتە بەينەلەنگەن ادامنىڭ ءبىرى يۋسۋپوۆ احمەتسافا - 1894 جىلى قوستاناي وكرۋگىنىڭ باقباققارا اۋدانىندا تۋعان. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ ادەبي قىزمەتكەرى.

تەرگەلۋشىلەر دە، سىپاتتاما بەرۋشىلەر دە، ەستەلىك ايتۋشىلار دا جاقسى باعا بەرگەن بۇل ادامنىڭ تاريحى جۇمباق. ا. يۋسۋپوۆ - م.دۋلاتوۆتىڭ باجاسى.

 

ا.يۋسۋپوۆ: «1929 جىل. قاڭتار. قىزىلوردا. قوستاناي وكرۋگىنىڭ باتپاققارا اۋدانىندا تۋعان. قازاق. اتالارى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. اۋىل مەكتەپتەرىندە مۇعالىم بولعان، تورعايداعى قالالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەن. شارتتى تۇردە سوتتالعان (ج.ايماۋىتوۆپەن بىرگە 1922 جىلى تورعايداعى اشارشىلىققا ۇشىراعان قازاقتارعا ۇلەستىرۋگە مال ايداپ بارعانى ءۇشىن «جەرگىلىكتى جەردەن جازىلعان قىزىل قىپشاقتاردىڭ ارىزى» نەگىزىندە جالعان جالا جابىلعان. ونىڭ بارىسى ج.ايماۋىتوۆتىڭ جاۋابىندا تولىق كورسەتىلەدى). بۇرىن „الاشوردادا" قىزمەت ەتكەن.

„مەن تاشكەنت قالاسىنا 1921 جىلى اقپان ايىندا قازاق رەۆكومىنىڭ اتىنان جانگەلديننىڭ تاپسىرۋىمەن  شىعىس حالىقتارىنىڭ اراسىنا ۇگىت جۇرگىزۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن „قىزىل پوەزدىڭ" قۇرامىندا كەلدىم. وندا دۋلاتوۆپەن، بىرىمجانوۆپەن ءبىر پاتەردە تۇردىم. ءبىرىمجانوۆ بۇقاراعا بارىپ كەدى. نە ءۇشىن باردى، ول جاعىن بىلمەيمىن. ول وندا „اق جول" گازەتىندە ىستەيتىن ءارى وقيتىن. رەداكتسيادا تۇراقتى ىستەدى. مەن دە „اق جولدا" جاۋاپتى حاتشى مىندەتىن اتقاردىم.

ادىلەۆپەن مەن 1921 جىلى تاشكەنتتە قۇقىق جونىندەگى لەكتور بولىپ جۇرگەندە تانىستىم. بولعانباەۆ سودان كەيىن كەلدى. ادىلەۆتىڭ قايدا تۇرعانىن بىلمەيمىن. ول قوجانوۆقا بارىپ جۇرەتىن.  سودان كەيىن مەن ون 1926 جىلى قازاق تەاترىندا ديرەكتور بولىپ تۇرعاندا ءبىر-اق كوردىم. قايتىپ جۇزدەسكەن ەمەسپىن. اۋىلدا ءجۇر دەپ ەستىگەمىن. قاي اۋىلدا ءجۇردى، ول جاعىنان ماعلۇمسىزبىن.

تاشكەنتتە تۇسكەن سۋرەتكە كەلەتىن بولساق، دۋلاتوۆتىڭ سەمەيگە جۇرۋىنە، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقارادان كەلۋىنە وراي تۇستىك. سۋرەتكە تۇسكەندەر حالەل، جاھانشا دولسمۇحامەدوۆتەر، وماروۆ، بولعانباەۆ حايرەتدين، جالەنوۆ كارىم، ءبىرىمجانوۆ، دۋلاتوۆ  جانە مەن، بۇدان باسقا تىنىشباەۆ پەن قۇرالشين بولدى-اۋ دەيمىن».

 

تەرگەۋ بارىسىندا ول ەشبىر كۋاگەردىڭ كورسەتىندىسىن ماقۇلداماعان، جاڭا ايعاق تا بەرمەگەن. كەيىننەن جەر ماسلەسى تۋرالى قوسىمشا سۇراق بەرگەن:

«ازامات يۋسۋپوۆ احمەت-سافانىڭ بەرگەن قوسىمشا جاۋابى. ءى كوكەك. 1929 جىل.1925 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ پروفەسسور شۆەتسوۆتى ەرتىپ قىزىلوردا قالاسىنا كەلگەندە مەن قىزىلوردادا بولاتىنمىن، اليحانمەن جۇزدەستىم. ول بۇرىننان جاقسى تانىس مەنىڭ ايەلىمە سالەم بەرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ پاتەرگە كەلدى. ونىڭ كەلۋىنىڭ باستى سەبەبى - قازاقستانداعى جەر بولىسىنە قاتىستى كەسىمدى جەر مولشەرىنىڭ كولەمىن انىقتاۋ ەدى. كىمنەن ەستىگەنىم ەسىمدە جوق، ايتەۋىر سول كەزدە: قسسر-ءدىڭ جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ كەڭەيتىلگەن ءماجىلىسىن شاقىرىپتى, - دەپ ەستىدىم. بۇل كەڭەسكە كىم قاتىستى جانە وندا قانداي ماسەلە كوتەرىلدى, ونىسىن بىلمەيمىن جانە ول تۋرالى ەستىگەمىن دە جوق. ول جونىندە بوكەيحانوۆ ماعان ەشتەڭە ايتپادى... بىرەۋلەردەن: وزگە دە قازاق قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە بوكەيحانوۆ بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدى, - دەپ ەستىدىم، بىراقتا ناقتى كىمدەردىڭ بولعانىن ايتا المايمىن، سەبەبى، ول قوناقتا مەن بولعامىن جوق".

تەرگەۋدىڭ ۇكىمى بويىنشا:

«توتەنشە كوميسسيانىڭ الاشورداششىلاردىڭ ىشىنە ەنگىزىلگەن تىڭشىلىق قىزمەتىن اتقارماعانى، دەر كەزىندە حابارلاماعانى ءۇشىن» ايىپتالىپ، ەڭ جوعارى جازاعا كەسىلگەن.

بۇل مالىمەتتى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

«سەكسوتتىقتان» باس تارتىپ، سىر ساقتاعانى ءۇشىن العاۋ كەرەك پە، جوق، الاشقا تىڭشى بولۋعا كەلىسكەنى ءۇشىن قارعاۋ كەرەك پە؟ بۇعان انىق ءجىپ تاعا المادىق. ساياسي استىرتىن ۇيىم جۇمىسى نەشە ءتۇرلى ءادىس-تاسىلگە، امال-ايلاعا قۇرىلادى. سونىڭ ىشىندە: «الاشوردا» مۇشەلەرىنىڭ سوڭىنان قويىلعان اڭدۋ مەن تىڭشىلىق ارەكەتتەرىن ءبىلىپ وتىرۋى ءۇشىن ونىڭ «توتەنشە مەكەمەنىڭ سەنىمىنە» ادەيى كىرگىزىلۋى دە مۇمكىن.

گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا اپاي بۇل مالىمەتتى العاش ەستىگەندە قاتتى مازاسىزدانىپ، احمەتسافانىڭ اق جارقىن مىنەزىن، بالاجاندىلىعىن ايتىپ، «الاشورداعا» تىڭشىلىق جاساۋعا ايەلى گۇلشاھرا دا، باجاسى مىرجاقىپتىڭ دا مۇمكىندىك بەرمەيتىنىنە سەندىرگەن ەدى. كەيىن تەرگەۋ ىسىمەن تەرەڭدەي تانىسا كەلىپ، سۇراق-جاۋاپتارىنىڭ استارىن ايتىپ، جوعارىداي پىكىرىمىزدى بىلدىرگەندە: «الاشتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ونداي تاۋەكەلگە بارۋى ابدەن مۇمكىن»، - ەكەندىگىنە كەلىستى.

گ.دۋلاتوۆا: «جوعالىپ تابىلعان سۋرەت 5.V.1921 جىلى تاشكەنتتە تۇسىرىلگەن. وندا شايحانادا داستارحان باسىندا، وزبەكشە كيىنىپ ءماسليحات قۇرىپ وتىرعان ءۇش كىسى بەينەلەنگەن. ورتاداعى م.دۋلاتوۆقا قورقور تۇتاتىپ بەرىپ جاتقان عازىمبەك ءبىرىمجانۇلى، ال وڭ جاقتاعى اق شاينەكتەن شاي قۇيىپ بەرۋشى - احمەدسافا يۋسۋپوۆ. سۋرەتتىڭ تومەنگى جيەگىندە اكەمنىڭ "وسارتيۆشيەسيا كيرگيزى ۆ چايحانە»، - دەگەن ەسكەرتپەسى بار. بۇل سۋرەت تورعاي توپىراعىنان شىققان ءۇش ازاماتتىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن جاقىندىعىنىڭ، دوستىعىنىڭ بەلگىسى»، - دەپ ەسكە الادى.

قارالاۋ ءۇشىن دە، العاۋ ءۇشىن دە ەمەس، تەك تەرگەۋ ىسىندەگى دەرەكتى جەتكىزۋ ءۇشىن عانا جوعارىداعى ۇكىمدى جاناي قۇلاققاعىس  جاساي كەتۋدى ءجون كوردىك.

 

 

9. حايرەتدين بولعانباەۆ

1988 جىلعى قازاق سسر جوعارعى سوتىنىڭ انىقتاماسىنان: «قىلمىستىق iستەردiڭ ماتەريالدارىندا ءادiلەۆ پەن بولعانباەۆتىڭ 1921 جىلى تاشكەنتتە بiرگە بولعانى تۋرالى، سودان كەيiن ولاردىڭ ۆاليدوۆپەن جولىعۋى ءۇشiن بۇحاراعا بارعانى تۋرالى دەرەكتەر بار. ال ول كەزدە ء(ۆاليدوۆتىڭ - ت.ج.) قاسىندا بۇل ەكەۋi ەمەس، تاشكەنتتەن بارعان بiرiمجانوۆ پەن بيتiلەۋوۆ بولعان. ولاردىڭ (ادiلەۆ پەن بولعانباەۆتىڭ) بەرگەن جاۋابىنا قاراعاندا، ۆاليدوۆتىڭ كومەگiمەن شەت ەلگە كەتۋدi كوزدەگەن، سول ءۇشiن ونىمەن (ۆاليدوۆپەن) كەلiسiم جۇرگiزۋ ماقساتىمەن قىزمەت ورنىنىڭ كومانديروۆكاسىن پايدالانعان. كەيiننەن بۇلاردىڭ ەكەۋi, بiرiمجانوۆ پەن بيتiلەۋوۆ شەت ەلگە وقۋعا كەتۋگە مۇرسات الدى».

سوڭعى سوتتىڭ بۇل انىقتاماسى بويىنشا، ادiلەۆ پەن بولعانباەۆتىڭ ۆاليدوۆكە بارۋىندا ساياسي-كونتررەۆوليۋتسيالىق iس-ارەكەت جوق، جۇزەگە اسپاعان تiلەك بار دەلىنەدى.

جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، د.ادىلەۆتىڭ بۇقاراعا بارۋداعى ماقساتى مۇلدەم باسقا بولىپ شىقتى. "پارتيزان", بۋنتار" د.ادىلەۆ ز.ءۆاليدوۆتىڭ دەمەۋىمەن شەت ەلگە ءوتىپ كەتۋدى كوزدەگەن. الايدا بۇقاراداعى اۋمالى-توكپەلى جاعداي، ءوزىنىڭ شالدىقپالى دەرتكە ۇشىراۋى ول ويىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن.

ز.ءۆاليدوۆتىڭ كەيىن 1967 جىلى ستامبۋلدا شىققان "ەستەلىكتەرىندە" بۇل ەكى ازاماتتىڭ بۇقاراعا كەلۋى بارىنشا تياناقتى ايتىلعان.

ال ەندi وسى بولعانباەۆ كiم؟

بولعانباەۆ حايرەتدين - 1893 جىلى اقمولا وكرۋگiنiڭ نۇرا اۋدانىندا تۋعان. پەتروپاۆلداعى سوۆەت-پارتيا مەكتەبiنiڭ وقىتۋشىسى. قازاق تۇرمىسى، ونىڭ ساياسي قۇرىلىمى، وتارشىلدىق ەزگiنiڭ زارداپتارى، جازالاۋ ساياساتىنىڭ قۇرباندارى، تۇركىستاندىقتاردىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى تۋرالى ماقالالارى «قازاق»، «سارىارقا»، "بىرلىك تۋى" گازەتتەرiندە جاريالانعان. «الاشوردانىڭ» اقمولا كوميتەتiنiڭ مۇشەسi. بiلiمi ارنايى ورتا, 1920-1921 جىلدارى ورىنبورداعى پارتيا كەڭەس قىزمەتكەرلەرiن دايىندايتىن مەكتەپتە ساباق بەردi. «گولوششەكيننiڭ «كiشi وكتيابرىن» سىناپ ماقالا جازعان، لەكتسيالارىندا وعان قارسىلىعىن اشىقتان  اشىق ايتقان. بايسالدى، iسكەر، ۇيىمداستىرۋشىلىق قاسيەتi باسىم، ۆتسيك-تiڭ كەشiرiمiنە iلiنگەن ادامنىڭ بiرi.

تەرگەۋ بارىسىنىڭ حاتتاماسى اۋىزشا جازىلعان بولۋى كەرەك، ءسوز، پىكىر قايتالاۋلارى، اياقتالماعان ويلار، جاناما تۇسىنىكتەر، ءوزارا بايلانىسسىز ماتىندەر ورىن الىپتى. الاشورداشىلارعا تاعىلعان نەگىزگى ايىپتىڭ باستىسى بولعاندىقتان دا، وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى پەتروۆ جۇرگىزگەن سۇراق-جاۋاپتىڭ جالپى جەلىسىن ساقتاي وتىرىپ، مازمۇنداپ بەرۋدى ءجون كوردىك.

„1922 جىلدىڭ كوكتەمىندە وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ءباسپاسوز ءبولىمىنىڭ اتىنان ورىنبوردان تاشكەنتكە ىسساپارعا اتتاندىم. سونىمەن قاتار بوكەيحانوۆتىڭ، بايتۇرسىنوۆتىڭ، سارسەنوۆتىڭ اتىنان بۇحارا حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ۆاليدوۆپەن كەلىسىم جۇرگىزۋ تۋرالى تاپسىرما الدىم، ولار حات جازىپ بەردى. مۇنى ورىنبوردا الىبەك(وۆ - ?) پەن وماروۆ قانا ءبىلدى. تاشكەنتكە كەلگەن سوڭ  دۋلاتوۆقا حابارلاستىم. بۇقاراعا كەلىسىمەن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى ءاريپوۆتىڭ بولمەسىنە جينالدى. ول ۆاليدوۆ تۇراتىن ءبىر وزبەكتىڭ ءۇيىن كورسەتتى. ۆاليدوۆ ۇلت ساياساتى جونىندە ايتتى، قازاق ۇلتشىلدارى ءۇشىن بۇل ەشقانداي جاڭالىق ەمەس ەدى: باشقۇرتتاردىڭ قازاقتارمەن بايلانىس جاساۋى حالىقتاردىڭ ىنتىماقتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن كەرەك، - دەدى. سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ كاسپي تەڭىزىنە دەيىن تۇيەمەن جەتكەنىن اڭگىمەلەدى، كەلەسى كۇنى بۇقاراعا بارىپ ءبىزدى وزىنە شاقىراتىنىن ايتتى. بىزبەن كىمدەردىڭ بولعانىن بىلمەيمىن. ەرتەڭىندە ءبىز ونىڭ پاتەرىنە كەلدىك. مەن وندا 1,5-2 ساعاتتاي بولدىم. العاشقى كەزدەسۋدەن كەيىن ول مەنىڭ نازارىمدى ونشا اۋدارا قويعان جوق. سودان كەيىن ونىمەن كەزدەسكەمىن جوق. ءبىر اپتا اۋرۋحانادا جاتىپ، تاشكەنتكە قايتتىم. ءادىلوۆ سوندا قالىپ قويدى. تاشكەنتتە كىمدەردى كورگەنىم ەسىمدە قالماپتى، حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن، بىرىمجانوۆپەن كەزدەستىم. دۋلاتوۆ تاشكەنتتە جوق بولاتىن. قۇرىلتايدان كەيىن تاشكەنتتە ءبىر-اق رەت بولدىم».

 

جاۋاپتىڭ سوڭىنا «1929 جىل، 29 قاڭتار» دەپ كورسەتىلىپ، قولىن قويعان. تەرگەۋ ىسىندەگى جاۋاپتاردىڭ جازبالارى رەتكە كەلتىرىلمەگەن. ءار ءتۇرلى قولتاڭبامەن جازىلعان.

مىسالى، جوعارىداعى جاۋاپ 26 قاڭتار كۇنى قاعازعا تۇسكەن سياقتى، ال ەكىنشى كىسىنىڭ قولىمەن جازىلعان ايعاقتا «29» دەپ. كورسەتىلگەن. اراسىنا قيىلىپ، جەلىمدەلىپ قوسىلعان. تەرگەۋ بارىسىندا ءار وقيعانى ناقتىلايتىن سۇراقتار قويىلعاندىقتان دا كەلەسى جاۋاپتار الدىڭعى ايتىلعانداردى تولىقتىرىپ، ناقتىلاي تۇسەدى:

„1922 جىلدىڭ ناۋرىز-ءساۋىر ايىندا بوكەيحانوۆقا، بايتۇرسىنوۆقا ۆاليدوۆتەن حات كەدى دەپ ەستىدىم. ناقتى قايسىسىنا ءتيىستى ەكەنى ەسىمدە جوق. مەنىڭ بايتۇرسىنوۆپەن تانىستىعىم جاقسى بولاتىن جانە ول جەكە پاتەردە تۇردى. وتە سيرەك باراتىنمىن. وعان بارساڭ نە ۇيىقتاپ جاتادى، ايەلى: «تۇندە كەش جاتتى»، - دەپ وياتپايدى، نە جازۋ جازىپ وتىرادى. نەگىزىنەن ول ءوزى سوزگە ساراڭ ادام. وعان سۇراق بەرىپ سويلەتپەسەڭ، ءوزى ءسوز باستامايدى. ال بوكەيحانوۆپەن سويلەسۋ الدەقايدا جەڭىل. بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ ۆاليدوۆتەن حات العانىن، وندا ونىڭ ارنايى ادام جىبەرۋدى وتىنگەنىن ايتتى. ءبىر جولى مەنى سارسەنوۆ ءوز بولمەسىنە شاقىردى. كىرىپ بارسام بوكەيحانوۆ پەن ادىلەۆ وتىر ەكەن. ولار حاتتاعى وتىنىشىنە وراي مەنى ۆاليدوۆكە جىبەرۋگە ۇيعارىپ وتىرعاندارىن حابارلادى. مەن ءوز ورنىما سارسەنەۆتى ۇسىندىم. ولار ماعان: «ول وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىندا جاۋاپتى قىزمەتتە، ونىڭ بۇقاراعا بارعانى وزگە ادامداردىڭ كۇدىگىن تۋدىرادى، سوندىقتان دا بولمايدى»، - دەستى. اقىرى مەن كەلىستىم، ادىلەۆ تە ءوزىن مەنىمەن قوسا جىبەرۋدى ءوتىندى. بوكەيحانوۆ: ءۆاليدوۆتىڭ قانداي ويى بار ەكەن، جوسپارى قانداي، سونى ءبىلۋدى جانە ەشقانداي ۋادە بەرمەۋدى، ەستىپ-بىلگەنىمدى بوكەيحانوۆتىڭ وزىنە عانا مالىمدەۋىمدى تاپسىردى. ادىلەۆ تاشكەنتكە بارىپ، ءۆاليدوۆتى بۇقارانىڭ قاي جەرىنەن تابۋىنا  بولادى، وعان قالاي جولىعۋ كەرەك، سونى ءبىلىپ، ماعلۇماتتاردى الدىن-الا دايىنداپ  قويۋ ءۇشىن تاشكەنتكە ءجۇرىپ كەتتى.

بىرنەشە كۇننەن كەيىن بايتۇرسىنوۆتىڭ، بوكەيحانوۆتىڭ، سارسەنوۆتىڭ ۆاليدوۆكە جازعان حاتىن الىپ مەن دە تاشكەنتكە كەلدىم. تاشكەنتتە دۋلاتوۆپەن، حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن جۇزدەستىم. سولار ارقىلى بىزدەن بۇرىن ءبىرىمجانوۆتىڭ ۆاليدوۆپەن كەزدەسىپ كەلگەنىن ءبىلدىم. تاشكەنتتە استىرتىن ۇيىمنىڭ بار ەكەنىنەن حابارىم مۇلدە جوق ەدى، كىمنىڭ ۇيىندە ەكەنى ەسىمدە جوق، تەك ءبىر رەت كەزدەسكەندە: ۆاليدوۆ بىرىمجانوۆقا اشىلىپ ەشتەڭە ايتپاۋى مۇمكىن، ارنايى حات اپاراتىن ءارى ودان كورى تاجىريبەلى ماعان ويىن اشىق ايتۋى مۇمكىن، - دەگەن پىكىر ايتىلدى، ءسويتىپ مەنىڭ بۇقاراعا بارۋىم كەرەك دەپ شەشتىك. وندا ادىلەۆ، دوسمۇحامەدوۆ، ەسپولوۆ، ءبىرىمجانوۆ بولدى".

 

حايرەتدين بولعانباەۆتىڭ وزگە جاۋاپتارىنىڭ نەگىزگى وزەگى وسى. بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ مويىنداماعان نە «ءمان بەرمەگەنسىپ قاراعان» بۇل وقيعانىڭ شىندىققا جاناسىمى قانداي؟ تەرگەۋ جاۋاپتارىنىڭ وزگە ادامنىڭ قولىمەن جازىلۋىنا قاراپ، د.ادىلەۆتىڭ ءوزىن-ءوزى قايراتكەر رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسقان قيسىنسىز دا جۇيەسىز جاۋاپتارىمەن سايكەس كەلسە دە، بۇل ماسەلەگە وراي: ح.بولعانباەۆقا قوقان-لوققى كورسەتىپ، ماجبۇرلەپ ايتقىزدى ما، - دەگەن كۇدىك ۇيالاعان ەدى. سوندىقتان دا جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بۇل ايعاقتاردى جاريا ەتپەي كەلىپ ەك. تەرگەۋ ىسىمەن ءۇستىرت تانىسقاندار، نە وزگە مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ پىكىر قورىتۋشىلار بۇل جاعدايدى ءار قيسىندا ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. ءبىز تورەلىك ايتپايمىز. تەك تەرگەۋشىگە بەرىلگەن جاۋاپتاردى ىرىكتەپ، تاريحشىلاردىڭ نازارىنا ۇسىنامىز.

ز.ۆاليدوۆ جەلتوقساندا بۇقارادا وتۋگە ءتيىستى قۇرىلتايعا قاتىسۋ ءۇشىن قاراقۇمدى كەسىپ ءوتىپ، شارسۋ ارقىلى بۇقاراعا كەلەدى. نەگىزگى ماقساتتى - بۇقارا، حيۋا، تۇركىستان، تۇرىكمەنستان، قازاقستاننىڭ وكىلدەرى باس قوسقان وسى قۇرىلتايدا «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» پارتياسىن قۇرۋ ەدى.

مىنە، «الاشوردانىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى» باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى دە سول قۇرىلتايعا كىمدەردىڭ قاتىسقانىن انىقتاۋ ەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ سياقتى الاش ارىستارى تەرگەۋ بارىسىندا وزدەرىنىڭ زاكي ۆاليدوۆپەن استىتىن بايلانىسى بارلىعىن جوققا شىعارادى. ءار ءتۇرلى قيسىندا جاۋاپ قايىرادى. تەك ح.بولعانباەۆ قانا وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسىمەن وقۋلىق باعدارلاماسىن ءتۇزۋ ماقساتىندا بارعانىن، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ «اشتارعا كومەك» كوميسسياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قارجى جيناۋ ماقساتىندا ىسساپارعا شىققانىن ايتادى.

ال دىنشە ادىلەۆ ءا.بوكەيحانوۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جەكە تاپسىرماسىن ورىنداعانىن باسا كورسەتەدى. بىراق قانداي تاپسىرما ەكەنىن ناقتىلاپ ايتا المايدى. بۇقاراعا بارعانداردىڭ ىشىندە ع.ءبىرىمجانوۆ پەن ح.بولعانباەۆ «الاشوردانىڭ» وكىلەتتى قۇزىرىنا يە بولعان جانە قۇپيا حاتتى جەتكىزگەن سول ەكەۋى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ح.بولعانباەۆتىڭ كۋالىگىنە «الاشوردانىڭ» ءمورى باسىلعانىن، وزىندە ونداي قۇقىق بولماعانىن د.ادىلەۆ ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە اتاپ ايتادى.

سونىمەن، «الاشوردا» قايراتكەرلەرى مەن تۇركىستان، بۇقارا، حيۋا رەسپۋبليكالارىنىڭ اراسىندا ىنتىماقتى ساياسي بايلانىس بولعان. ءوزىنىڭ جاسىرىن وكىلدەرىن جىبەرۋ ارقىلى «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» قوزعالىسىنىڭ زاڭدى مۇشەسى رەتىندە تىركەلگەن دەپ ەسەپتەۋگە تولىق نەگىز بار.

ز.ۆاليدوۆ قۇرىلتايعا: «قازاقتاردان «الاشوردا» مۇشەلەرى مەن تۇرىكمەن وقىعاندارىن شاقىردىق. ولاردىڭ وكىلى كەلگەنشە بۇقارانىڭ سولتۇستىگىندەگى حارگوس دەگەن اۋىلدا (بۇقارا) ءامىرى جاساقتارىنىڭ ءبىرى، ءبىر بايدىڭ ۇيىندە تۇردىق. بۇل ءۇيدى ۇكىمەت تارتىپ العان ەكەن. باشقۇرتستان اسكەرىنىڭ پولكوۆنيگى حەيبەتۋللاح سۇيىندىكوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەۋحادي يشمۋرزين، مەنىڭ كومەكشىم يبراحيم ىسقاقوۆ جانە بىرنەشە وفيتسەر بۇقارا ارمياسىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتتەرىنە ورنالاستى. قارشى، شاحريسابز، نۇر، گۋزار، كەرمينە اسكەري جاساقتارى سللاردىڭ قولىندا بولدى. بۇلاردىڭ ءبارىن اريف تاعايىندادى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ورىستار ۇلتتىق اسكەردىڭ قۇرىلۋىنا قارسى شىققان جاعدايدا، نە قۇرىلا باستاعان ارميانى تاراتقان جاعدايدا باسماشىلارمەن بىرىگىپ، سوعىس اشۋ بولاتىن. الايدا ۇلتتىق مۇددەنى باسماشىلارعا ءتۇسىندىرۋ كەرەك ەدى. بۇل ماسەلەنى تاشكەنتتىك، فەرعانالىق دوستارىمىز جاقسى قولعا الدى. بۇقارالىقتارمەن، وزبەكتەرمەن جۇمىس جاساۋ وڭاي ەمەس ەدى. سەبەبى بۇقارالىقتار مەن تاشكەنتتىكتەر ءوزارا كەلىسە المايتىن، ءارى وزبەكتەر اراسىندا ورىس مەكتەبىنەن ءتالىم العان قازاقتارعا «ميسسيونەر» رەتىندە قارايتىن باسىم توپ بار بولاتىن. ءبىز - بۇقارالىقتارمەن، وزبەكتەرمەن، تۇرىكمەندەرمەن جانە قازاق وكىلدەرىمەن حارگوستا جانە ءامىردىڭ «سيتارە ماح حاسسا» سارايىندا قالاي استىرتىن جينالاتىنىمىزدى، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن قالاي وتكىزەتىنىمىزدى جانە ۇلتتىق ورتالىقتىڭ باعدارلاماسىن تالقىلادىق. ناتيجەسىندە، وزبەكستانداعى  ءدىني باعىتتاعى «جاديتشىلدەر» مەن سوتسياليستىك «ەرىك»، قازاقتاردىڭ «الاش» پارتيالارىمەن بىرىگىپ مەن ۇسىنعان جەتى تارماقتان تۇراتىن ورتاق باعدارلاما قابىلدادىق: 1. تاۋەلسىزدىككە جەتۋ; 2. دەموكراتيالىق مەملەكەت ورناتۋ; 3. ۇلتتىق ارميا قۇرۋ; 4. ەكونوميكالىق باسقارۋ قۇرىلىمىن ورتالىقتاندىرۋ: تەمىر جولدار مەن قازبا ارنالاردى (كانالدار) تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق مەنشىگى دەپ جاريالاۋ; 5. وقۋ-اعارتۋدى جۇيەسىن جاڭارتۋ جانە ورىستاردىڭ ىقپالىنسىز باتىس مادەنيەتىمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋ. 6. ۇلت ماسەلەسى جونىندە: مەكتەپتەردى جانە مەملەكەتتىڭ تابيعي بايلىعىن مەملەكەتتەگى ۇلتتاردىڭ ۇلەس سالماعىنا سايكەستەندىرە ءبولۋ; 7. تولىق ءدىني ەركىندىك، ءدىن ىستەرىن مەملەكەت ىسىمەن ارالاستىرماۋ.قازاقتار دىنشەنى وكىل ەتىپ قالدىرىپ، ەلدەرىنە قايتقان سوڭ، سوڭىنان كەلگەن «جاديتشىلدەر» مەن «ەرىك» پارتيالارىنىڭ جەكە-جەكە باعدارلامالارى قابىلداندى. بۇل - بۇقارادا باس قوسۋىمىزدىڭ نەگىزگى ناتيجەسى ەدى...»، - دەپ ەسكە الادى.

تەرگەۋدىڭ جالعاسىندا الدىڭعى جاۋاپتاردان تۋىنداعان سۇراقتار قويىلىپ، ناقتىلانا تۇسكەن. نازار اۋدارارلىعى بۇل جاۋاپتاردا الدىڭعى كورسەتىندىلەردى جوققا شىعارۋعا ۇمتىلىس بايقالادى. مىسالى، كەيىنگى كورسەتىندىلەرگە سۇيەنسەك، بايتۇرسىنوۆتىڭ ۆاليدوۆقا جازىلعان حاتقا مۇلدەم قاتىسى جوق بوپ شىعادى، ءتىپتى، ول حاتتىڭ جازىلعان - جازىلماعانى دا انىقتالمايدى. تەك بولعانباەۆتىڭ قىزمەتiنە قايتىپ ورالماۋى عانا iلiككە - سەبەپ بولۋى مۇمكiن، ونىڭ ءوزi دە سوتتىڭ ۇكiمiنە ەمەس، اكiمشiلiك شاراعا لايىق دەگەن ءۋاج بىلدىرەدى. ءىسساپاردىڭ قارجىسىن (ەگەر پايدالانعان بولسا) مەكەمە ءوندiرiپ الۋى تيiس.تەرگەۋشىلەر وسىدان كەيىن حات يەسىن بوكەيحانوۆ پەن دۋلاتوۆ ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن سىڭاي تانىتادى.

«ازامات بولعانباەۆتىڭ تەرگەۋدەگى قوسىمشا جاۋابى. 23/YI.29 جىل.

سۇراق: تاشكەنتكە بارار جاتقانىڭىزدا ءسىز بوكەيحانوۆتىڭ دۋلاتوۆقا نە باسقا ادامعا جازعان حاتىن اپاردىڭىز با، جوق پا؟

جاۋاپ: تاشكەنتكە بارا جاتقانىمدا بوكەيحانوۆ دۋلاتوۆقا حات بەرىپ جىبەردى مە، جوق پا، ول جاعى ەسىمدە قالماپتى. بوكەيحانوۆتىڭ دۋلاتوۆقا حات بەرگەنى ءتىپتى ويىمدا جوق".

ال ءا.بوكەيحانوۆ: «ۋفاداعى كەڭەستەن كەيىن ۆاليدوۆپەن قانداي دا ءبىر بايلانىس  ورناتتى دەگەندى ءۇزىلدى-كەسىلدى جوققا شىعارامىن: وعان بولعانباەۆ ارقىلى سالەمدەمە جىبەرگەنىمدى دە، نەمەسە باسقا ءبىر جولمەن ودان-ۆاليدوۆتەن حات العانىمدى دا جوققا شىعارامىن»، - دەپ مالىمدەدى.

قوسىمشا جاۋابىندا ح.بولعانباەۆ: « 1. بۇقاراعا باراتىن مانداتتى كىم جازدى، ونى بىلمەيمىن. بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، بياحمەت سارسەنوۆ بەرگەن مانداتتا ەشقانداي جاسىرىن تاپسىرما جوق، مەنىڭ „الاشوردا" اتىنان بارعانىمدى سەندىرۋ ءۇشىن عانا جازىلعان. تاپسىرما: ءۆاليدوۆتىڭ قانداي جوسپارى بار، سونى ءبىلىپ كەلۋ عانا بولاتىن. ەسكى تانىستارىنىڭ اتىنان كەلگەندىكتەن دە ۆاليدوۆ ماعان سەندى. ءبىر باشقۇرتپەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋ تۋرالى ايتتى. ول ادامنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىن، اتىن دا ۇمىتتىم. ۆاليدوۆ كەيىن قايدا كەتتى، باسماشىلارعا كەتتى مە، جوق ماسكەۋگە كەتتى مە، ول جاعىن دا بىلمەيمىن. 2. پارتيا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى جۇماباەۆپەن جالپىعا ورتاق ماسەلە جونىندە سويلەسىپ ءجۇردىم. استىرتىن ادەبي ۇيىرمە جونىندە ەشقاندايدا اڭگىمە ەستىگەن ەمەسپىن. 3. ادىلەۆكە 1926 جىلى قازاق تەاترىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تۇرعاندا ءبىر قىسقا حات جازدىم. ودان قىسقا عانا جاۋاپ الدىم»، - دەيدى.

1988 جىلعى قازاق سسر جوعارعى سوتىنىڭ انىقتاماسىنان: «وماروۆ، ءوزiنiڭ 1921 جىلى ورىنبورداعى سوۆپارتشكولدىڭ وقۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi بولعانىن، سول كەزدە بولعانباەۆتىڭ سوندا وقىتۋشى بوپ iستەگەنiن ايتتى. سول جىلدىڭ كوكتەمiندە بولعانباەۆ ودان تاشكەنتكە كومانديروۆكاعا بارۋعا رۇقسات سۇرايدى، بۇل كەلiسiم بەرەدi. بiراق تا ونىڭ ۇزاق ۋاقىتقا دەيiن قىزمەتكە قايتىپ ورالماۋىنا بايلانىستى، ول (وماروۆ) بۇل ءجونiندە ساياسي اعارتۋ باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشiسi كەنجينگە ەسكەرتەدi. سوڭعىسى (كەنجين) ءوزiنiڭ قاراماعىنداعى قىزمەتكەرi حوحلوۆسكيگە مۇنىڭ (وماروۆتىڭ) كوزiنشە:تاشكەنتكە كەتكەن بولعانباەۆتى تۇتقىنداۋ جانە ونى كۇزەتپەن الىپ كەلۋ تۋرالى تەلەگرامما سالۋ تۋرالى تاپسىرما بەردi. بۇل تاپسىرمانىڭ ورىندالعانى - ورىندالماعانىن ول (وماروۆ) بiلمەدi, الايدا سوڭعىسىن (بولعانباەۆتى) قايتىپ ورىنبوردان كورمەگەن. الايدا، تەرگەۋشiلەر ومارۆتىڭ بۇل كۋالiگiن راستايتىن نەمەسە ونى جوققا شىعاراتىن دالەلدەردi, سونداي-اق قىزمەت ورنىنا قايتپاعانى تۋرالى دەرەكتەردi iزدەستiرمەگەن. بۇل تۋرالى ومارۆپەن بەتپە-بەت بولعان كۋالەسۋدە بولعانباەۆ: ءوزiنiڭ ورىنبوردان جولدانعان تەلەگرامما تۋرالى ەشتەڭە بiلمەگەنiن ايتتى، بiراق تا وندا قايتىپ ورالماعانىن جوققا شىعارعان جوق. وعان قوسا، ۆاليدوۆتىڭ حاتىن بوكەيحانوۆ (اۋەلدە بايتۇرسىنوۆ بولاتىن - ت.ج.) وقىعان كەزدە، بۇرىن مۇلدەم قارام-قارسى پiكiر بiلدiرگەنiنە قاراماستان، وماروۆتىڭ وندا جوق بولعاندىعىن كۋالاندىرادى. وماروۆ، بۇدان كەيiن ءادiلەۆتىڭ ورىنبورعا 1921 جىلدىڭ باسىندا كەلگەنiن، بولعانباەۆپەن بiر بولمەدە تۇرعانىن، ءوزiنە جۇمىس iزدەپ جۇرگەنiن، ال كوكتەمدە تاشكەنتكە كەتكەنiن ايتقان».

جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى قازىحان كەنجەباەۆ مارقۇم ءۇش اي وتىرىپ قورىتقان بۇل ايقىنداماسى بارىنشا تياناقتى ءارى زاڭدىق سالماعى بار سوزدەرمەن باياندالعان. ونداعى استارلى ماتىنگە جۇگىنسەك: حايرەتدين بولعانباەۆ ز.ۆاليدوۆپەن جولىعۋ ءۇشىن بۇقاراعا بارعان. الايدا ءوزىنىڭ ساپارىنىڭ باستى ماقساتىن: بۇقارا وڭىرىندەگى قازاق شاكىرتتەرىن وقۋلىقپەن قامتاماسىز ەتىلۋ جاعدايىن شەشۋ تۋرالى وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ، - دەپ تۇسىندىرگەن.

جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى قازىحان كەنجەباەۆ مارقۇمنىڭ دا ايقىندامانى اقتاۋعا قاراي بەيىمدەپ جازعانى انىق اڭعارىلادى. جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىنگى قيىن كەزەڭدى باسىنان كەشىرىپ ءجۇرىپ، مۇنداي تاۋەكەلگە بارعانىنىڭ ءوزى باتىلدىق. انىعى، ح.بولعانباەۆ: " ز.ۆاليدوۆ بايىپتى ساياساتكەر ەمەس ەكەن" دەپ باعا بەرەدى تەرگەۋشىلەرگە. ال د.ادىلەۆ تە ح.بولعانباەۆتىڭ قايراتكەرلىگىنە كوڭىلى تولمايدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنىڭ بارلىعى تەرگەۋدىڭ ەكپىنىن باسۋ ءۇشىن قولدانىلعان ءتاسىل. ال ز.ۆاليدوۆ پەن "الاشوردا" كوسەمدەرىنىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس بولعانى شىندىق. سوندىقتان دا ح.بولعانباەۆتى بۇقاراعا "الاشوردانىڭ" رەسمي وكىلى رەتىندە قۇپيا بارعانى تاريحي دالەلى بار ساياسي وقيعا دەپ باعالايمىز.

10. اسقار دۋلاتوۆ جانە باسقالار...

 

قازاقستاننىڭ سوت، پروكۋراتۋرا، تەرگەۋ ورىندارى 1929 جىلدى اسقان تەگەۋىرىندى قارقىنمەن قارسى الدى. قىلمىستى ىستەر قاۋىرت ءارى جاپپاي جۇرگىزىلىپ، تەك قانا قارالاۋ باعىتىن ۇستاندى. ەگەردە سول جىلدارداعى تەرگەۋ ىستەرىن سارالاي قاراسا، اۋىلدى جەردە جۇرگىزىلگەن اۋقىمدى ءارى اتىشۋلى «حالىق جاۋلارىنىڭ» دەنى «الاش وردا» قايراتكەرلەرى مەن قازاق زيالىلارىنىڭ تۋعان جەرىندەگى بولىستار مەن اۋىلنايلار، ولاردىڭ تۋىستارى بولىپ شىعادى. دەمەك، ستاليندىك-گولوششەكيندىك جازالاۋ تەك ساياسي تۇرعىدان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار يگى جاقسىلاردىڭ تۇقىم-تۇياعىن قۇرتۋعا، ياعني، ءۇرىمىن ۇزۋگە (گەنوتسيدتىك ساياساتقا) باعىتتالعانى انىق بايقالادى.

قازاق دالاسىنا «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق» باسىبايلى، ماڭگۇرت مەملەكەت ورناتۋدى ماقسات ەتكەن «ۇلى وكتيابردىڭ ۇلى كوسەمى» مەن «كىشى وكتيابردىڭ كىشى كوسەمى» مۇنى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزدى.

بۇل، دالىرەك تۇيىندەسەك، قازاقستانداعى «كىشى وكتيابر» - ەڭ ۇلكەن قىرعىننىڭ، وتىز ەكىنشى جىلعى اشارشىلىقتىڭ، ەڭ ۇلكەن جازالاۋدىڭ - وتىز جەتى-وتىز سەگىزىنشى جىلدىڭ الدىنداعى دايىندىق ەدى. سول «ۇلكەن قاساپتىڭ تيىرمەنىنە جەم بولىپ قازاقتىڭ وقىعاندارى مەن ونىڭ تۋىستارى ىلىكتى. قايماعىنان ايىرىلعان حالىقتىڭ مايەگى سۇيىلا باستادى. ەڭ اقىرىندا ءوزىنىڭ ۇلتىن قورلاپ، ونىڭ وتكەنىنەن باس تارتىپ، جالپىلاما ماقۇلىق ەدى دەپ بايانداما جاسايتىن جانە ءدال سول اراعا كەلگەندە اۋىزىن تولتىرىپ، داۋىسىن نىعارلاپ شىعاراتىن مەملەكەت قايراتكەرسىماقتار شىقتى.

سونىمەن، «كىشى وكتيابردىڭ» لاڭدى داۋىلى اۋىلعا بەت الدى. ەڭ ءبىرىنشى بوپ، الاش ازاماتتارىنىڭ تۋعان جەرىن قۇيىنداتتى. ونىڭ ىشىندە، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، حالەل عابباسوۆتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اۋىلدارى ءىلىندى. سونىڭ ءبىرى - اسقار دۋلاتوۆ. زادى، وزگە-وزگە، ءدال وسى اۋىلدا تەرگەۋ مەن تارگىلەۋدىڭ ءدۇمپۋى ەرەكشە بولعان سياقتى. مىسالى، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اعايىندارىن تەپكىلەپ ولتىرگەن دە سول ءوزىنىڭ تۋعان تۋىس، كورشى-قولاڭدارى، جەكجات-جۇراتتارى ەدى. ول تۋرالى اقاڭنىڭ قىزى شولپان احمەتقىزى بايتۇرسىنوۆا اشىنا جازدى. وگپۋ تەرگەۋشىلەرى ءۇشىن بۇل پالەندەي ورەسكەلدىك سانالماعان.

 

"الاشورداشىلاردىڭ" ءىسىن تەرگەپ جاتقان ساەنكونىڭ كوزىنە قوستاناي وكرۋگىنەن جولدانعان اسقار دۋلاتوۆ باستاعان 13 ادامنىڭ ءىسى تۇسەدى. ءىستىڭ، ياعني، ءۇ تومنىڭ سىرتىنا:

«قىلمىستى ىستەر ەرەجەسىنىڭ 58-10, 58-7 باپتارى بويىنشا جانە باسقا دا قىلمىستارى ءۇشىن ايىپتالعان قوستاناي وكرۋگىنىڭ ناۋرىزىم اۋدانىنىڭ №10 جانە №18 اۋىلىنىڭ بايلارى دۋلاتوۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ تەرگەۋ ءىسى. ء4/ۇ-29 جىلى باستالعان»، - دەپ جازىلعان.

الايدا العاشقى حاتتاما ودان ءۇش اي بۇرىن، 21 قاڭتار كۇنى قاعازعا ءتۇسىپ، جوعارىداعى ايىپتار تاعىلىپ تا قويىپتى. مۇنى كورە سالىپ ول توسىن ۇيعارىمعا كەلەدى دە، ءتيىستى مەكەمەلەرگە:

"مەن، پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ قسسر بويىنشا باستىعىنىڭ كومەكشىسى ساەنكو، 1929 جىلى 12 مامىر كۇنى وگپۋ-ءدىڭ قوستاناي وكرۋگتىك ءبولىمى جۇرگىزگەن ناۋرىزىم اۋدانىنىڭ دۋلاتوۆ اسقار باستاتقان بايلارىنىڭ قىلمىسىن تەرگەگەن ءىستى قاراپ شىعىپ، مىناداي ۇيعارىمعا كەلدىم.

پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ وندىرىسىندە (ءيا، كادىمگى ءونىم شىعاراتىن ءوندىرىس - ت.ج.) ءادىلەۆ دىنمۇحامەد پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى جانە باسقالاردى ايىپقا تارتقان №6 قىلمىستىق ءىس بار. الدىن-الا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ءىسىنىڭ قورىتىندىسىنا قاراعاندا №3 جانە №6 قىلمىستى وقيعالاردىڭ ءبىر ەكەندىگى بايقالادى. سونداقتان دا, قىلمىس ەرەجەسىنىڭ 117 بابىنا سايكەس:

وگپۋ-ءدىڭ قوستانايداعى وكرۋگتىك ءبولىمى جۇرگىزگەن دۋلاتوۆ اسقاردى جانە باسقا دا جيىنى 13 ادامدى جاۋاپقا تارتقان تەرگەۋ ءىسى №6 ىسكە تىركەلسىن - دەپ ۇيعارىم جاسادىم.

وسى قاتىناستىڭ كوشىرمەسى وگپۋ-ءدىڭ قسسر-دەگى رەسپۋبليكالىق تەرگەۋ بولىمىنە جانە وگپۋ مەكەمەسىن باقىلايتىن پروكۋرورعا جىبەرىلسىن.

پپ وگپۋ-ءدىڭ قسسر-دەگى شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ كومەكشىسى - ساەنكو", - دەپ پارمەن جولداعان.

ءسويتىپ، "الاشتىڭ" ىسىنە تاعى ءبىر قىلمىستى توپ بۇيىردەن كەپ قوسىلدى. "كىشى وكتيابر ءىسى" وسىلاي تىكەنەك تورىن جايا بەردى. ال گولوششەكين بولسا، ءاربىر جولى مىنبەگە شىققان سايىن تاعى دا ءبىر قىلمىستىق توپتىڭ اشىلعانى تۋرالى شابىتتانا حابارلاپ جاتتى.

اسقار دۋلاتوۆتىڭ تەرگەۋ ءىسى، ياعني، داۋدىڭ باسى قازاقتىڭ ءداستۇرلى كۇرەس ءتاسىلى - باقتالاستىقتان ورشىگەن. مۇنى ىلىككە سەبەپ ىزدەگەن تەرگەۋ ورىندارى وتە ءساتتى پايدالانعان جانە قاشان كەمەرىنە كەلىپ، اسىپ-توگىلگەنشە، ءبىرىنىڭ ىشەگىندەگى قىرىندىنى ەكىنشىسى قىرىپ، سۋ جىبەرىپ تازارتقانشا باقىلاپ وتىرعان. ءيى قانعان سوڭ بارىپ، تاسپا تىلگەن. ساياسي استار العان بۇل وقيعا بىلاي ورشىگەن...

تارگىلەۋدىڭ قارساڭىندا كەڭەستىك مەكەمەلەر اۋىلنايلاردىڭ سايلاۋىن وتكىزەدى. مىنە، ەجەلدەن كەلە جاتقان قازاقى تەكەتىرەس سول كەزدە سۇر جىلانداي باسىن كوتەرىپ شىعا كەلەدى. جەرىمىزدى العاندا ويانبايتىن، نامىسىمىزدى تاپتاعاندا شىداۋداي-اق شىداپ باعاتىن ەل-جۇرتىمىزدىڭ جۋاستىعى - سايلاۋ دەگەندە باسىن كوتەرىپ الىپ، تىك شاپشيتىن ادەتىنە باسقان. گولوششەكيندى بار تاۋقىمەتتى كەيىن ىسىرىپ قويىپ، ۇيرەنگەن مايدانعا كىرىسىپ كەتەدى. سايلاۋ جونىندەگى ۋاكىل حامزا ءجۇنىسوۆ تە جوعارىعا ءتيىستى مالىمەتتى دايىنداي قويادى.

سايلاۋ بارىسىندا ەكى رۋلى ەل ەگەر بولادى. اقىرىندا ماديار رۋىنان شىققان ساتباەۆ سايلانادى، اقساقالدار ءوزارا كەلەگە ءتۇسىپ، كەلەسى جولى وتەي رۋىنان وسپانباەۆ سايلانسىن دەپ شەشەدى. ولار: وبليگاتسيا ساتىپ الماۋعا ەرىكتىمىز. ءبىزدى زورلاماڭدار، - دەپ وكىلدىڭ ايتقانىنا كونبەيدى.

مىنە، وسى جايدى حابارلاعان حامزا ءجۇنىسوۆتىڭ مالىمەتى تەرگەۋگە ارقاۋ بولعان. ول كەڭسەسىنە كەلە سالىسىمەن قۇجات تولتىرىپ، ايىپكەرلەردى انىقتاۋعا كىرىسكەن. حامزا ءجۇنىسوۆ - 31 جاستا، 1916-جىلى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسكە، 1918-1919 جىلداردىڭ اراسىندا ازامات سوعىسىنا قاتىسقان، ىسىلعان، ءولىم مەن ءومىردىڭ ماعىناسىن ايىرىپ قالعان كوزى قاراقتى ازامات بولسا كەرەك.

ارينە، امانكەلدى مەن ءالىبيدىڭ ساربازى "الاشتىڭ" تۋى تىگىلگەن اۋىلعا بارعاندا، وعان ىشتارتپاعانى انىق. ول مىناداي مالىمەت جاساعان:

"مەن حامزا ءجۇنىسوۆ، اۋىلدىق جەردەگى كەڭەس سايلاۋىن وتكىزۋ ءۇشىن، №10 اۋىلعا جىبەرىلدىم. №10 اۋىلعا كەلگەندە جىكشىل توپتاردىڭ بار ەكەنىن كوردىم، ولاردى باسقاراتىن مىنالار:

1. بۇل توپتى وسپان بولتىرىكوۆ باسقارادى، ونىڭ اكەسى بۇرىن 30 جىل بولىس بولعان، پاتشاعا ادال قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن شەن-شەكپەن الىپتى.

2. ناقىپ تىلەۋوۆ - بۇرىنعى بەكەتشى، 6 جىل بولىس بولعان، ولاردى قوستاۋشىلار ءوزىنىڭ جاقىن تۋىستارى - م.سىرعاباەۆ، ن.تۇلكىباەۆ، ح.ناقىپوۆ، دارقان كەنشىمباەۆ. بۇل ادامدار بايلاردى تارگىلەۋ ناۋقانىندا تۇرعىنداردىڭ اراسىندا ۇگىت جۇرگىزىپ، كەڭەس وكىمەتى 28-29 جىلدارعا دەيىن عانا ءومىر ءسۇرەءدى، سودان كەيىن ونىڭ كوزى قۇريدى دەپ وسەك تاراتقان. مۇنى №10 اۋىلدىڭ ازاماتى ماقاتباي وسپانوۆ پەن باتىراق ا.مۇقامەتجانوۆ راستايدى، ول تۋرالى ولاردىڭ قولقاتى بار، ول وسى قۇجاتقا قوسا تىركەلىپ وتىر.

ز. اسقار دۋلاتوۆ، "الاشوردانىڭ" بۇرىنعى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءىنىسى. اسقار دا ۇساق رۋدىڭ باسىن قوسىپ, جىكشىل توپ قۇرۋعا تىرىستى جانە سولاردى ۇگىتتەدى، ول جونىندە ا. بۋمانوۆ پەن باتىراق، "قوسشى" وداعىنىڭ مۇشەسى سەيتقازى الپىسباەۆ جولداستار كۋالىك بەرە الادى", - دەيدى.

 

تەرگەۋ ءىسى 1928-جىلدىڭ اياعىندا باستالعان. كۋالاردىڭ ايعاقتارىنىڭ بارلىعىن تەرىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس، تەك كەيبىرەۋلەرىنە عانا توقتالامىز.

«ء29/حىى - 28 جىل. ناۋرىزىم اۋدانىنىڭ №8 اۋىلىنىڭ ازاماتى ا. بەكجانوۆتىڭ ء29/حىى - 28 جىلعى كورسەتىنءدىسىنە قوسىمشا ايعاقتار.

مەنءىڭ بۇدان بۇرىن ا.دۋلاتوۆ تۋرالى بەرگەن كورسەتىندىمە قوسارىم مىناۋ: ا.دۋلاتوۆ "الاشوردانىڭ" تۇسىنداعى ەڭ بەلسەندى قانىشەرلەردىڭ جانە كەدەيلەردى اتقىزعانداردىڭ ءبىرى ءارى ۇيىمداستىرۋشىسى. بارلىعىمىزعا بەلگىلى ونىڭ اعاسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ناعىز جاۋى بولدى، ا.دۋلاتوۆ تا كەڭەس وكىمەتىنىڭ دۇشپانى. م.دۋلاتوۆ "الاشوردانىڭ" كوسەمى رەتىندە 18-جىلى جەندەتتىك كورسەتىپ، كەدەيلەردى دارعا استى جانە اتتى. مىسالى، اسقار مەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتار جانە ولاردىڭ سىبايلاستارى، № 8-10 اۋىلداردىڭ اقساقالدارى مەن بايلارى بىرماعامبەت بولەكباەۆ، سەيت سۇيمەنباەۆ ت.ب مىرزاعازى يسپۋلوۆ ارقىلى قىزىلوردادان كەلگەن تاراننىڭ وتريادىنداعى قىزىلداردى الداپ، ولاردىڭ بارلىعىن بىرماعامبەت بولەكباەۆتىڭ ۇيىندە اتىپ تاستادى. ولاردىڭ سوڭىنان قىزىلداردى ىزدەپ جانگەلديننىڭ جاساعى كەلدى، ولار تەك قىزىلداردى دارعا اسقان جەردى (شۇڭقىردى) عانا تاپتى، ال سۇيەكتەرىن تابا المادى، سويتسە "الاشورداشىلار" الگىلەردى دارعا اسقان سوڭ دەنەسىن كولگە تاستاپ جىبەرگەنى كەيىن بەلگىلى بولدى" ,- دەيدى.

الاشتىڭ اياۋلى ازاماتى تۋراسىندا مۇنداي قاتىگەز دە جان تۇرشىگەرلىك تەڭەۋدى ا.بەكجانوۆتىڭ ءوزى تاۋىپ قولداندى ما، جوق پا، ونى انىقتاۋ مۇمكىن بولماس. بىراق تا ءبىر كۇندە ەكى رەت كورسەتىندى جازعان ادامنىڭ سوڭعى ءسوزى تەرگەۋشىنىڭ اۋىز-ەكى كومەگىمەن قاعازعا تۇسكەن سياقتى. ايعاقتار اراب قارپىمەن جازىلعان. بۇل كورسەتىندى اراب قارپىمەن جازىلعان. سوندىقتاندا ونىڭ تۇپنۇسقا ەكەندىگىنە سەنۋگە بولادى. تەرگەۋدىڭ ىرقىنا قاراعاندا حامزا ءجۇنىسوۆ ەسكى سارباز رەتىندە مىرجاقىپتى ايىپتايتىن دەرەك الىپ كەلۋ ءۇشىن سونىڭ اۋىلىنا ادەيى جىبەرىلگەن بولۋى كەرەك. ول ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتىپ تىندى.

جوعارىداعى كورسەتىندىنى جازىپ وتىرعان بەكجانوۆ ءابايدىلدا دا حامزانى بۇرىننان تانيتىنى بايقالادى. ول - 47 جاستا، 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىسقان، 18-19 جىلدارى اقتارعا قارسى سوعىسقان. ۇيىندە باعىپ وتىرعان 7 جانى (ادام) بار. بۇدان كەيىن كۋالىك بەرۋشىلەر وزدەرىن "كەدەي", "قۇل" دەپ تانىستىرعان.

ءبىر اۋىلدا سونشاما كۇڭ مەن قۇلدىڭ قايدان جۇرگەنى بەلگىسىز، مۇمكىن، "جالشى" دەسە الدەقايدا سەنىمدىرەك شىعار ەدى.

ءبىر-بىرىنە ارىز ايتۋدان باستالعان كۋالىكتەر بىرتە-بىرتە "الاشقا" اۋىز سالدى. زادى تەرگەۋشىلەر ء(ۇ توم، 135-بەت) ارىزدىڭ تىم قازاقى ءارى اۋىل اراسىنداعى باسارازدىققا ويىسىپ بارا جاتقانىنا ونشا رازىلىق تانىتپاعان سياقتى. سوندىقتان دا، "قازاق", "اۋىل" گازەتتەرىندەگى قيىندىلاردى دا وسى ىسكە تىركەپتى. "جاڭا تورعايلىق" دەگەن ء"سوز شەبەرىنىڭ" 1929 جىلى 11 كوكەك كۇنگى ماقالاسىندا «امانكەلدىنى ولتىرگەن - "الاشوردا", - دەپ جازىپ، وسى تەرگەۋدىڭ ايعاعى رەتىندە پايدالانعان.

دەمەك، جەرگىلىكتى قىلمىستى تەرگەۋ ورىندارى مەن گپۋ قىزمەتكەرلەرى جانە پارتيا باسشىلارى مۇنى ۇلكەن وبلىستىق دارەجەدەگى ناۋقان دارەجەسىندە وتكىزگەن. تەرگەۋ بارىسىندا يمانعالي قارپىقوۆ دەگەن ازامات تا جاۋاپقا تارتىلعان. ول "الاشوردانىڭ" بۇرىنعى اتتى جاساعىنىڭ ساربازى ەكەن. جاسى 36-دا، ارعىن رۋىنان. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەتىن جاي، تەرگەۋدە جاۋاپ بەرگەن ادامداردىڭ رۋى ەرەكشە مانگە يە بولعان سياقتى. ويتكەنى جاڭاعىداي ءوزارا جاۋلاسقان رۋلاردىڭ ادامدارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز بەرۋ، جالا جابۋ ونشا قيىنعا سوقپاعان. ونى تەرگەۋشىلەر وتە ۇتىمدى پايدالانعان. يمانعالي قارپىقوۆتىڭ جاۋابىنىڭ مازمۇنى قىسقاشا بايانداعاندا مىناداي:

«1918 جىلى ناۋرىز ايىندا "الاشورداشىلار" توبى مايقارا اۋدانىنا كەلدى. بۇل جەردە - ماديار، شىمبولات، وتەي رۋلارى تۇراتىن. كەلگەندەردىڭ ىشىندە ەسپولوۆ مىرزاعازى، بايتۇرىسىنوۆ احمەت، دۋلاتوۆ مىرجاقىپ، قادىرباەۆ سەيتازىم، كەنجين اسپانديار، مۇزافار قاسىموۆ (وفيتسەر), قاراتىلەۋوۆ، موللا ءابىدراحمان مۇرتازين، تەمىروۆ ابدوللا، سەيدالين قىرىمكەرەي تاعى باسقالار بار. قاستارىندا 200 جاساعى بار. ەلدەن اسكەر جيدى. ەلدى ۇگىتتەگەن - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. ولار: ءبىز - اقتى دا، قىزىلدى دا جاقتامايمىز، تەك قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعايمىز دەدى. سودان كەيىن دە سولارعا قوسىلدىم. تاران اسكەرىنىڭ قالدىعىن ەسپولوۆ مىرزاعازى اتقىزدى. ا. قاسىموۆ كومگىزدى»، - دەيدى ول.

 

تەرگەۋشىلەردىڭ ويىنان شىققان كۋالىكتىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە وسى جازبا. بۇل ايتىلعان ماسەلەلەر جونىندە اتالعان ادامداردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز جاۋابى بار. اسقار دۋلاتوۆتى جانە باسقا دا اۋىلدىڭ قاراپايىم بايلارىن "الاشوردانىڭ" ىسىنە قوسۋ ءارى تاڭداندىرادى، ءارى تاڭداندىرمايدى دا. ويتكەنى، ولارعا بۇكىلقازاقتىق قىلمىسكەر كەرەك بولدى جانە ولاردىڭ قاتارىن وسىنداي قوسىمشا ىستەر ارقىلى تولتىرىپ وتىردى.

ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا: «№ 3 تەرگەۋ ءىسى بويىنشا ايىپقا تارتىلعان "الاشوردا" قوزعالىسىنا قاتىناسقان، مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا كومەكتەسكەن, تارگىلەۋگە قارسى ناۋقان جۇرگىزگەن, ناۋرىزىم اۋدانىنىنىڭ ازاماتتارى: 1. دۋلاتوۆ اسقاردىڭ 2. تۇيعىمبەكوۆ دۇزەننىڭ 3. بولتىرىكوۆ وسپاننىڭ 4. تىلەۋليەۆ ناقىپتىڭ 5. ورازبەكوۆ ابدوللانىڭ 6. كەنشىنباەۆ دارحاننىڭ 7. جۇرقانوۆ قۇلاحمەتتىڭ 8. بالىباەۆ جاناحمەتتىڭ 9. يسماعامبەتوۆ تەمىرجاننىڭ 10. ەسپولوۆ دۇيسەنبايدىڭ 11. ت.مۇراتوۆتىڭ جانە 12. ساتباەۆ يبراگيمنىڭ تەرگەۋ ءىسىن قاراپ، ايىپتاۋ قورىتىندىسى ءىستءىڭ قىلمىستىق مازمۇنىنا ساي دەپ ەسەپتەيمىن.

ايىپتاۋ قورىتىندىسىمەن تولىق كەلىسە وتىرىپ، قازاق اۋىلىنىڭ ارتتا قالۋىنىڭ جانە رۋلىق سارقىنشاقتارىنىڭ جويىلماۋىنىڭ سالدارىنان ايىپكەرلەر قازان توڭكەرىسىنىڭ جۇزەگە اسقانىنا ون ەكى جىل وتكەنىنە قاراماستان جىلما-جىل وزدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى ارقىلى اۋىلدىق جەرلەردەگى كەڭەستىك قوعامنىڭ دامۋىنا كەدەرگى جاساپ كەلگەندىگىن, قازاق كەدەيلەرىن بايلاردىڭ باسىبايلىلىعىنان قۇتىلۋىنا توسقاۋىل قويعاندىعىن ەسكەرىپ، بۇل ءىستى وگپۋ-ءدىڭ كوللەگياسىنىڭ قاراۋىنا جىبەرىپ، سوتتان تىس نەگىزدە ۇكىم شىعارۋ كەرەك دەپ ۇيعارىم جاسايمىن.

قوستاناي وكرۋگتىك پروكۋرورى - ا بەزدەنكو", - دەپ شەشىم شىعاردى.

 

"سوتتان تىس نەگىزدە ۇكىم شىعارۋ" دەگەننىڭ ءمانى - ايگىلى ۇشتىك ارقىلى بىردەن جازاعا تارتۋدى بىلدىرەدى. وندا تەك ساياسي قىلمىسكەرلەردىڭ عانا ىستەرى قارالۋعا ءتيىستى. ولاردىڭ شەشىمى ەڭ سوڭعى جانە قايتا قاراۋعا جاتپايتىن ۇكىم بولىپ ەسەپتەلەدى.

مىنە، سونداي كەرگىگە قوستانايلىق قىر قازاقتارى دا تاپ كەلدى. تەرگەۋ ءىسىن وقىپ وتىرىپ تا ولاردىڭ ناقتى قانداي دا ءبىر ايىبى بار ەكەندىگىنە ءجىپ تاعا المادىق.

 

11. تىلشەلەر

مىرجاقىپتىڭ ءبىراز حاتتارى مەن ءوزارا جازىسقان تىلشەلەرى دە (زاپيسكا) تەرگەۋ ىسىنە تىركەلىپتى. بارلىق جازبالاردى كوشىرىپ الۋعا مۇمكىندىك بولعان جوق. دەگەنمەن دە تاعدىردىڭ تاڭباسى تۇسكەن، «ۇكىمسىز، ءۇنسىز سوتتالعان» قولحاتتاردىڭ ءبىرازىن نازارعا ۇسىنامىز. تارگىلەنگەن قۇجاتتاردان قۇراستىرىلعان 7-تومنىڭ 9-بەتىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ الاقانداي عانا قاعازعا جازىلعان تىلشەسى ساقتالعان. وندا:

«24/ ءۇى - 21 ج. ع-مان! مىناۋ احمەت جولداستى قۋدالاپ جۇرگەندەر بار كورىنەدى. جۇمىسىنىڭ ءمانىن ءوزى ءتۇسىندىرىپ ايتار. ساياسي سەنىمدى ادام ەكەندىگىنە قولىنا قاعاز بەرسەڭ، بۇزاقىلار ورىنسىز قوقاڭداۋىن قويار ەدى. وسىنى ساعان ادەيى تاپسىرامىن. م-ديار»، - دەپتى.

مۇنداعى احمەت دەگەن كىم؟ حات كىمگە ارنالعان؟ «ع-مان» - دەگەن ءابدىراحمان ايتيەۆ پە، ءابدىراحمان ءبايدىلدين بە، ناقتى انىقتاۋدىڭ ورايى كەلمەدى. قۇجاتتارى تارگىلەنگەن ادام تۇرمەدە جاتۋى ءتيىس. ءا.ايتيەۆ ونداي زاۋالدى باسىنان كەشكەن جوق. دەمەك، ءا.ءبايدىلديننىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن.

سول تومىنىڭ 117-بەتىندە «قوجا مىرزاعازى» دەگەن ادامنىڭ حاتىنىڭ سوڭى ساقتالعان. اڭگىمە - اۋباكىر ديۆاەۆ تۋرالى. مىرزاعازى قوجا دەگەنىمىز - مىرزاعازى ەسپولوۆ پا، جوق، باسقا ادام با؟ وعان ءجىپ تاعا المادىق. قازاقتىڭ اقساقالدارىنىڭ ءبىرى ءا.ديۆاەۆ تۋرالى ءسوز قوزعالىپ وتىرعاندىقتان دا كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىك:

«...تاربيەلەۋگە بولمايدى. بالالارى رىسقۇلوۆقا ارىز جازىپ بەردى. ارىزىن رىسقۇلوۆ سوندا الىپ كەتتى. بارعان سوڭ پارتيا ارقىلى وتكىزىپ كورەيىن، جولداستاردىڭ كۇشىمەن دەپ. وسىنى بىردەمە قىلارسىڭ. شالدىڭ ءحالى ناشار.

وزدەرى 4 جان. جالعىز اقشا الاتىن شال. ونىڭ العانىمەن بارلىعى كۇن كورە الاتىن ەمەس. بالالارى قىزمەتتە جوق. ونىڭ ۇستىنە جاقىن ارادا جالداعان مالاي قىز دىمىن قالدىرماي ۇرلاپ كەتىپتى. وتە جۇدەۋ، ولمەشىلىك كۇنى بار. مۇندا وراز جاندوسوۆتار سارتتىڭ جىگىتتەرىنە ايتىپ كورىپ ەدى، بولمادى، اسىرەسە، يرماكوۆ.

شال ءوزىنىڭ جايىنا بايلانىستى جازباعان شىعار سىپايىلىقپەن، بىراق، تاعى دا ايتامىن، حالدارى ناشار. قوش. مىرزاعازى. 15/ح - ".

جازىلعان ايى مەن كۇنى بەلگىلى، ال جىلى قويىلماعان. اۋباكىر ديۆاەۆتىڭ كۇتىمسىز قالعانى، تاشكەنتتە اسا كەدەي ءومىر كەشكەنى جونىندەگى دەرەك بۇل. كەيىن قازاق زيالىلارى قاۋىرت اتسالىسىپ، قاۋلى شىعارىپ، كىتابىن باستىرىپ، قارجىلاي كومەك بەرگەن. بۇل سول يگىلىكتى ءىستىڭ مۇرىندىعى سياقتى.

 

الماتىداعى تەرگەۋ ءىسى بىتكەن سوڭ سەگىز ادامدى ماسكەۋدىڭ بۋتىركا تۇرمەسىنە اۋىستىرعان. ول تۋرالى ءۇىى تومنىڭ 373-بەتىندە:

«ء17/Vىى - 29 ج. № 1675 بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ باستىعىنا. تومەندەگى 8 تۇتقىن ايداۋىلمەن جىبەرىلىپ وتىر. 1. تاشەكەنوۆ قابي كەنتاەۆيچ 2. بايتۇرسىنوۆ احمەت بايتۇرسىنوۆيچ 3. دۋلاتوۆ مىرجاقىپ دۋلاتوۆيچ 4. ايماۋىتوۆ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆيچ 5. يسپولوۆ مىرزاعازى يسپولوۆيچ 6. ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك قورعانبەكوۆيچ 7. بولعانباەۆ حايرەتدين ءابدىراحمانوۆيچ 8. عابباسوۆ حالەل احمەتجانوۆيچ.

بۇلار ايداۋىلمەن اپارىلسىن جانە ءبىر-بىرىنەن وڭاشا ۇستالسىن. وگپۋ-ءدىڭ اسكەري ءبولىمى»، - دەگەن جونەلتپە حات بار.

اراعا كوپ ۋاقىت وتكىزبەي قازاقستاندا قالعان تۇتقىندار دا ماسكەۋگە جەتكىزىلدى. ول تۋرالى وگپۋ - ءدىڭ اسكەري ءبولىمى:

«بۋتىركا تۇرمەسىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن ءبىر كامەرادا جاتقان تومەندەگى تۇتقىنداردى: بايتۇرسىنوۆ احمەتتى، ايماۋىتوۆ جۇسىپبەكتى، يسپولوۆ مىرزاعازىنى، بولعانباەۆ حايرەتديندى، ءبىرىمجانوۆ عازىمبەكتى، جۇماباەۆ ماعجاندى، يۋسۋپوۆ احمەتساپانى، بايتاسوۆ ابدۋللانى، وماروۆ ەلدەستى، جالەلوۆ كارىمدى - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ № 14 ۇيگە اۋىستىرىلعاننان كەيىن، ولاردى عابباسوۆ حالەلگە جانە № 54 كامەرادا جاتقان قازاقستاننان كەلگەن 33 ادامعا ء(ادىلوۆ جانە باسقالار) جولىقپايتىنداي ەتىپ ءار كامەراعا ءبولىپ-ءبولىپ ورىنالاستىرۋدى وتىنەمىن. وگپۋدىڭ اسكەري ءبولىمى - (قولى)» ،- دەپ نۇسقاۋ بەرگەن.

ءسويتىپ، العاشقى 41 ادام ماسكەۋدە باس قوستى. وسىدان كەيىن ولاردىڭ ءبىر-ءبىرىن امان-ەسەن كورىسۋىنە تاعدىر جازباپ ەدى.

تەرگەۋ ءىسىنىڭ 86-87 بەتتەرىندە وتە توسىن جانە تۇرمە پسيحولوگياسىنان تولىق ماعلۇمدار ەتەتىن، جۇقا قاعازعا ارابشا جازىلعان قۇپيا تىلشەلەر ساقتالعان. جاپىراقتاي عانا جىرتىندىلاردىڭ تۇيىرشىكتەلىپ وراتىلعانى بىردەن بايقالادى. بۇل - تۇرمەدە وتىرعانداردىڭ ءبىر-بىرىنە جولداعان حاتتارى. كىم قانداي جاۋاپ بەردى، ەندى قالاي جاۋاپ بەرمەك، بۇلاردى ەندى نە كۇتىپ تۇر؟ - دەگەن سياقتى ماسەلەلەردى قامتيدى. مازمۇنىنا قاراعاندا ماسكەۋ تۇرمەسىنە اۋىستىرىلعاننان كەيىن، ولاردا الدەقانداي ءبىر ءۇمىت پايدا بولعان سياقتى. اراب قارپىندەگى ءماتىن ورىسشا ماتىنمەن سالىستىرىلىپ وتىرىپ كوشىرىلدى. 85-بەتتە كوك سيا قارىنداشپەن:

«زاكليۋچەننىي يسپۋلوۆ م.ي.، كوم №70 پودال زاپيسكۋ زاكليۋچەننومۋ بۋلاتۋ م.يا.(دۋلاتوۆ), 62 كومن. چەرەز وكنو ۆو ۆرەميا پروگۋلكي س 62 كومن. پروگۋل 2-ي كورپۋس. يسەەۆا ء29/ۇىىى-29 گ.» - دەپ جازىلعان.

دەمەك، مىرزاعازى ەسپولوۆ تۇرمە ىشىندەگى سەرۋەن كەزىندە م.دۋلاتوۆتىڭ تەرەزەسىنەن تىلشەنى ىشكە لاقتىرماق بولعان ساتىندە قاراۋىل يسەەۆا بايقاپ قالىپ، قولعا تۇسىرگەن. تىلشەنىڭ ءسوزى قىسقا. ەمەۋىرىنى كوپ. تۇسىنىكتى دەگەن جەرلەرىنە كوپ نۇكتە قويىلعان. «ءو» دەگەن بەلگى ءسوز اراسىندعى قوسىمشانى بىلدىرسە كەرەك.

تىلشەنى جازۋعا ەكى، نە ءۇش ادام قاتىسقان. جوعارىداعى ايداۋىلدىڭ كورسەتىندىسىنە وراي، ولاردىڭ ەكەۋى - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن مىرزاعازى ەسپولوۆ دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ال ءۇشىنشى ادام كىم؟ احمەتسافا يۋسۋپوۆ پا، حالەل عابباسوۆ پا، الدە عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ پا؟ سونداي-اق، مۇنداعى ادامداردىڭ اتتارىنىڭ بارلىعى دا لاقاپ ەسىمىمەن اتالعان. ال ولاردىڭ كىم ەكەنىن ناقتى اجىراتۋ مۇمكىن بولمادى. قولجازبانى تولىق وقىعان ادام ىشتەي جورامالداپ بىلە الادى دەپ ويلايمىز. سونىمەن، 86-بەتتەن باستالاتىن تۇرمە تىلشەلەرىنىڭ ءماتىنى مىناداي:

««جاۋاپ باستالدى. بىرتە-بىرتە بارىمىزگە دە كەلەدى عوي، سوندىقتان، مۇمكىن بولعانىنشا سولاردى ءبىر ىزگە سالعان ءجون. بۇرىنعى ايتىلعاندار، البەتتە، وزگەرىلمەيدى، قالادى عوي. مەنىڭ ايتقانىم - جاڭا ماسەلەلەر قوزعالۋى تۇسىندا. (وسى اراعا «ءو» بەلگىسى قويىلعان - ت.ج.) مۇنداي بولاتىنى مىنا جاۋاپقا بارعانداردى سۇراعاندارىنان كورىنىپ تۇر عوي. «كوپىردە تۇيەنىڭ ۇلكەنى تاياق جەيدىنىڭ» كەبى كەلسە، البەتتە، سالماق تورتەۋمىزگە تۇسەدى. بۇل انىق. عازىعا: ايتقانىڭنان قايت، ءتاۋبا قىل، قۋجاقتى ءتاۋىر كورەسىڭ بە، ونىڭ جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتى دۇرىس پا، جىككە «بولگەن»، ايتقانى ۇلتشىلدىق... (دەدىم). ...مىنە وسىنداي، بۇلاردان باسقا دا وسى سەكىلدى ماسەلەلەردى كوتەرۋلەرى مۇمكىن دەپ ويلايمىن. مىنە، وسىلارعا قاي تۇرعىدان جاۋاپ بەرەمىز. سوعان اقىلداسۋىمىز ءتيىس».

تىلشەنىڭ م.دۋلاتوۆقا ارنالعانى، م.ەسپولوۆتىڭ قولىنان الىنعانى انىق. سوندا بۇل ءسوزدى كىم باستاۋى مۇمكىن؟ مۇنداعى «قۋجاق» دەپ وتىرعاندارى - گولششەكين. ال «عازى» دەپ مىرزاعازى ەسپولوۆتى ايتىپ وتىر ما، جوق، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتى ايتىپ وتىر ما، ونى تەك قيسىنمەن قيىستىرىپ بارىپ تۇسىنۋگە بولادى. عازىمبەكتىڭ كورسەتىندىلەرىندە اشكەرە مازمۇن بايقالماعان. دەمەك، «سالماق تۇسەتىن تورتەۋدىڭ» قاتارىنا جاتپايدى.

ول تورتەۋ، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى - ا.بايتۇرسىنوۆ، ح.عابباسوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.ەسپولوۆ. تىنىشباەۆ پەن دوسمۇحامەدوۆ قاماققا ەندى الىنعان. ولار الماتىدا. مۇنداعى ماسەلە، تورعاي وقيعاسىن قامتيدى. ال جازۋ مانەرى ءار قيلى. كەلەسى جازۋ باسقا ادامدىكى، الدىڭعىعا جاۋاپ بولۋى مۇمكىن جانە بۇل - م.دۋلاتوۆتىڭ ءسوزى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

ءبىرىنشى ادام:«مەن بۇلاي ويلايمىن: ءبىز كەڭەس جاعىندامىز. قازاق ءۇشىن پايدالى ء(ىس) جاساۋىمىز كەرەك (وسى اراعا تاعى دا «ءو» بەلگىسى قويىلعان. ءبىزدىڭ جورامالداۋىمىزشا جوعارىدا قويىلعان وسىنداي بەلگىنىڭ ورنىنا قويىلىپ وقىلاتىن ءماتىن وسىدان كەيىنگى جولدار بولۋى ءتيىس). وزىڭە ءمالىم، ءبىز ءبارىمىز دە كەڭەسكە ادال قىزمەت قىلىپ كەلدىك. جاسىرىن ءىسىمىز ەش بولماعان. بىراق بۇل سوزدە قازاقتىڭ بار ماقسۇتى  ورىندالدى دەي المايمىز. تولىپ جاتقان ماقسۇتتار بار جۇزەگە شىعاراتىن. ونىڭ بەر جاعىندا قۋجاق بارعاننان باستاپ وتىرشىلدىق ساياسات باستالىپ، (قارقىندى) ءجۇرىپ جاتقانىن ايتۋ كەرەك.

قازاقتىڭ جەرگە ورنالاسۋىنىڭ وزگەرمەگەنىن; ۇستىندەگى (الداعى - ت.ج) 5 جىلدا 320 مىڭ ىشتەن تۇكتى اۋىزداردى كوشىرمەكشى بولىپ وتىراعانىن; قازاققا بەرىلگەن جاقسى جەرگە كەڭەس شارۋالارىن سالىپ جاتقاندارىن; شارۋا جۇزىندە قازاق مالىنا ءتيىستى قام قىلماۋلارىن; مالدىڭ (تارگىلەۋ ناۋقانىن) ورىنداتۋ، نە ەش فابريكا-زاۆودتىڭ جوقتىعىن (ايتۋ كەرەك):

ساۋدا-ساتتىق جايىندا: كازتورگ، ۋپسىرزاگ، گوسپلان، سكلادتارداعى قازاقستاندىقتاردى جويىپ، مۇندا بايلاعانى. مادەنيەت مايدانىن دا شالا ەتىپ (جۇرگىزىپ جاتقاندىعى), جاستاردىڭ ەلگە اتتانىسى، ەلدى كەڭەستەن بەزدىرەتىن تالاۋ بولىپ جاتقان جۇمىستار جايىندا. باسقارۋ جونىندە: قازاقتىڭ قولىنان جۇمىس كەلەتىنى از. ازاماتتارىنىڭ ءبىرى - ۇلتشىل، ءبىرى - پالەن دەپ، پارتيادان ايداپ، ىلعي وڭباعانداردى جيناپ الىپ، قازاق اتىنان جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقانى، مەكەمەنى قازاقتاندىرۋ جونىندە ورىستى اقشا شىعارىپ وقىتىپ جاتقاندىعىن... تاپ كۇرەسى دەپ قازاقتىڭ قالتىلداعان شارۋاسىن كۇيزەلتىپ جاتقانىن - قىسقاسى وتارشىلدىق ساياساتتىڭ بارلاپ جاتقانىن تۇگەل ايتۋ.

مىنە ءبىز بۇعان قارسىمىز، ريزا ەمەسپىز. بۇل ۇلتشىل بولعاندىقتان ەمەس، لەنيننىڭ ۇلت ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزبەگەندىكتەن، «دەكلاراتسيا پراۆ نارودوۆتا» ورىن بەرىلگەن قۇقىقتاردى جۇزەگە اسىرماعاندىقتان. ءبىزدى ۇلتشىل دەگەن - جاپقان جالا سەبەپتى، ۇلتشىلدىقتىڭ ماعىناسى: ەكىنشى ۇلتتى جۇتۋ، ويران قىلۋ. بۇل بىزدە جوق، بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ءبىز قازاق - شارۋا، مادەنيەت مايدانىندا باسقا ۇلتتارمەن تەڭ بولۋى كەرەك دەيمىز. ول ۇلتشىلدىققا جاتپايدى، مۇنى «دەكلاراتسيا پراۆتا» كەڭەس وكىمەتى ءوزى بەرىپ وتىر. «ولگەنىڭدى جاسىرارسىڭ - كومگەنىڭدى قايتەرسىڭ» دەگەندەي، بىزگە بۇعۋعا بولمايدى.

بۇل ءىرى ورىن - ءبىلسىن، ءبىز ايتپاعاندا، كىم ايتادى. «جىعىلساڭ جاردان، اجالىڭ الدەقايدان». بۇل جەرگە كەلگەن سوڭ - تاۋەكەل. ساناسۋعا ءتيىستى، وسى كۇنى ءوزىنىڭ قالى تورعا تۇسكەن تورعايداي، ءبىزدىڭ جايىمىزدى تۇرىك گازەتتەرى جازىپتى. «اكە!» - دەگەنمەن جان قالمايدى. قورعانۋدىڭ ءجونى جوق. كوپ بولسا قازاق ءۇشىن قۇربان بولارمىز - وندا تاريحي بورىشىمىزدى وتەگەن بولامىز...ء(وز ويىڭدى) نە، جانىڭداعىلارمەن سويلەسىپ جازىپ بەر. الدىمەن شىعىپ تەرەزەدەن بەر، بايقاپ بەر، ساق بول. 15... ماعان: جازعانىڭدى وقىدىم، -دەپسىڭ. ول، سويلەسكەنىڭ مەن كەزدەسكەنىڭ كىم، (وقىعانىڭ) مەنىڭ جاۋابىم با، سەنى كىم، نەگە وقىتتى؟ پالەن-تۇگەندى ايتتىڭدار ما؟ «تاران وتريادىن ۇستاپ بەردىڭدەر»، - دەگەنگە نە دەپ جاۋاپ بەردىڭ. مەن «ا.و-نىڭ» ىستەگەندەرىنە جاۋاپ بەرەمىن»، - دەدىم. مەن باسقا سۇراعانعا جاۋاپ بەرمەدىم، سەن نە دەدىڭ؟».

باسقا قاعازداعى جاۋاپتاسۋلار مىناداي.

ەكىنشى ادام: «13-كۇنى مەنى «سەيسەنبەكتەرمەن» كەزدەستىردى. جاۋاپتاسۋدا سۇرشا مەن ۋاقىتشا ورىنباسار بولىپ جۇرگەن ۇزىن ورىس بولدى. سۇراۋشى ۇزىن. وقىساڭ، مەنىڭ بەرگەن جاۋابىمدى كورگەن شىعارسىڭ: ول زاماندا ىستەلگەن ىستەرگە جاۋاپكەرمىن، ويلايمىن جولداستارىم دا باس تارتپايدى... - دەدىم. وسىدان باسقا توقسان ءتۇرلى  سۇراعىنا جاۋاپ  بەرمەدىم. ۇزىننىڭ ءبىر جاۋابىنا: مۇنداي اقىماق سۇراۋعا بەرەر جاۋابىم جوق، - دەگەنگە اشۋلانىپ، مەنى قورقىتپاقشى بولىپ ءسوز سويلەپ ەدى: مەن قورىقپايمىن، مەنى قورقىتا المايسىڭ، - دەگەن سوڭ قويدى. سونان كەيىن جانىمداعى كىسىنى الىپ، بۇل جاققا جۇرگەنشە (ماسكەۋگە - ت.ج.) جالعىز بولدىم».

ءۇشىنشى ادام: «ءۇيىلدىڭ 3 كۇنگى جاۋاپتى تاعى دا ورىنباسار سۇرادى. اراسىندا سەيسەكتىڭ ايتقانى وتىرىك دەپ ەدىم، ول (قاعاز الىپ): «(مىنە), قالماق بەت قازاقتىڭ (ا.بايتۇرسىنوۆ -ت.ج.) بەرگەن جاۋابى، سەن ونى قورعاشتايسىڭ، ال ول سەندەردى اياعان جوق. مىرجاقىپپەن ەكەۋىڭ پالەندى، تۇگەندى اتتى دەپ وتىر»، - دەدى. قاعازدان ەكەۋىمىزدىڭ اتىمىزدى كوردىم. ول سەنەن: «وردادا  يماننىڭ بالاسىن، تۇگەندى اتتىڭدار ما (دەپ سۇرادى ما), اتباسارعا كەتكەن تۇكتى اۋىزدار تۋرالى سۇرادى ما، سۇراسا سەن نە دەدىڭ. سەيسەك سولار تۋرالى سۇرادى ما، نە دەدىڭ؟ سەيسەكپەن كەزدەسۋدى سەلەۋ ەكەۋمىز: ءبىر جاعىنان - قوقان-لوقى، ەكىنشى جاعىنان - كەسىرقارانى ۇيىمنان ايداۋ ءۇشىن ىستەگەن شىعار دەپ جورىدىق، بۇل قالاي؟ ناق وسى كۇنى ءبىزدى وردا جۇمىسىنا ايىپتار ما؟ مەنى شاشپەن كەزدەستىرمەيدى. مۇنىسىنا تۇسىنبەيمىن. ءبىزدىڭ ءىسىمىز ءبىر... ولاردى قالاي ول جاقتا (الماتىدا) قالدىردى. ءبىزدى مۇندا (ماسكەۋگە) اكەلدى، بۇل قالاي؟ ارتىنان ەلدەسپەن، شاشپەن كەزدەستىم. بىلدىرمەي كەزدەستىم».

ءتورتىنشى ادام: «مۇندا كەلگەندە مەنىڭ الىنعان نارسەمە جانە اقشاما ەكى كۆيتانتسيا بەرگەن ەدى. سونى بۇگىن الىپ، نارسەلەرىمدى، كۆيتانتسيانى بەردى. اقشا جوق. اقشامدى دا بەرەدى دەپ ۇمىتتەنگەنمىن... ويتكەنى مۇندا كەلگەن سوڭ ەكى رەت ارىز جازىپ ەدىم. «وتكىز، اقشا كەرەك» دەپ. ارىز بويىنشا مۇندا سالعان شىعار دەپ ويلاپ وتىرمىن. ماعان: جازبا، بەرمەيدى، - دەيدى مۇنداعى «بىلگىشتەر». مىنا بەرگەنىنە قاراعاندا بىزگە جالپاق جۇرتتان باسقاشاراق قاراعانداي ما. حوش دەسەمىز. س.م.م-دى».

جۇقا، جىرتىق قاعازداعى بۇل تىلشەنىڭ مازمۇنى تۇسىنىكتى. ماتىندەگى «قالماق بەت قازاق» - احمەت بايتۇرسىنوۆ، ەلدەس - ەلدەس وماروۆ، ال «كەسىرقارا» مەن «شاشتى»، «سەيسەكتەردى» تەك جورامالداۋعا عانا بولادى. «ەكى رەت ارىز جازىپ ەدىم»، - دەگەنگە قاراعاندا، بۇل ح.عابباسوۆتىڭ،نە ج،ايماۋىتوۆتىڭ جازۋى. ويتكەنى وسى ەكەۋىنىڭ تۇرمە باستىعىنا قاراتقان وتىنىشتەرى تىركەلگەن.

سول تومدا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ 1929 جىلى قاراشانىڭ 18 كۇنى جازعان توسىن قولحاتى بار. وندا:

«مەنى وزگە تۇتقىندارمەن ءبىر كامەرادا وتىرعىزۋىڭىزدى وتىنەمىن. سوندا ءوزارا اقىلداسا كەلىپ، مۇمكىن قىلمىستارىمىزدى مويىندارمىز»، - دەگەن ماعىنادا ءوتىنىش بىلدىرگەن.

مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ تەرگەۋ ىسىندە: ەندى ءبارىن دە مويىنداپ جازۋعا بەكىنىپ وتىرعاندىعى، سوعان مۇمكىندىك جاساۋى جونىندە ارنايى مالىمدەمەسى بار.

الاش ازاماتتارىنىڭ بارلىعى دا بۇل قۇرساۋدان جازاسىز شىقپايتىنىن بىلگەن. دەگەنمەن دە موسكۆاعا اۋىستىرىلعان سوڭ ونداعى تەرگەۋشىلەردىڭ قازاقستانداعىلارعا قاراعاندا «دارەجەسى بيىك» ەكەنىنە سەنگەن. كەيبىر ايعاقتارى دالەلسىز ىستەردى كەيىن قايتارىپ جىبەرۋىلەرى سوعان دالەل. تۇتقىنداعىلار بۋتىركاعا اۋىسقان سوڭ، وزدەرىنىڭ جاۋاپ بەرۋ تاسىلدەرىن وزگەرتكەن. شىندىقتارىن ايتىپ، قالايدا تەرگەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارۋعا ۇمتىلعان. ەكىنشىدەن، تەرگەۋ استىندا، بىراق بوستاندىقتاعى «مىرزاقاماقتا» جۇرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ:

«ءتيىستى ادامدارمەن اقىلداسا كەلىپ، بۇلاردى ەرەگەستىرە بەرمەي، بارىنشا ۇكىمدى جۇمسارتۋ تاسىلىنە كوشۋگە»، - كەڭەس بەرگەن.

وسى باعىتتى ۇستانا وتىرىپ م.دۋلاتوۆ بۋتىركا تۇرمەسىندە كولەمدى كورسەتىندى جازعان. وندا: تىم بولماسا ناقتى وقيعا كورسەتىندى رەتىندە قاعاز بەتىنە جازىلىپ قالسىن - دەگەن ماقساتتى الدىنا قويعان. مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جوعارىداعى ءوتىنىشى قاناعاتتاندىرىلعان ەكەن. ول تۋرالى:

«وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى دياكوۆ «ء21/حى-29 جىلى وگپۋ-ءدىڭ كومەندانتىنا قىزمەت بابىنداعى جونەلتپە جولداپ:

№ 14-ءشى ۇيدەگى تۇرمەدە جاتقان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى بۋتىركا تۇرمەسىندەگى بايتۇرسىنوۆ، ايماۋىتوۆ، بولعانباەۆ، يسپۋلوۆ، ءبىرىمجانوۆ، جۇماباەۆ، يۋسۋپوۆ، بايتاسوۆ، وماروۆ، جالەلوۆ جاتقان كامەراعا اۋىستىرۋدى وتىنەمىز. دۋلاتوۆتى بۋتىركا تۇرمەسىنە اۋىستىرۋ بۇگىن جۇرگىزىلسىن»، - دەپ پارمەن بەردى.

مۇنىڭ الدىندا عانا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ءوزىن قازاقستاننان كەلگەن تۇتقىنداردىڭ قاسىنا اۋىستىرۋدى وتىنگەن. بۇل اجال الدىندا تۇرعانىن سەزىپ اياۋلى ازاماتتارمەن سوڭعى رەت باقۇلداسىپ قالۋدى ويلاستىرعان امالى بولسا كەرەك. ال تەرگەۋشىلەردىڭ ماقساتى: ولاردى ءبىر بولمەگە جيىپ، اراسىنا تىڭشى قوسىپ، ايتقان سوزدەرىن حاتقا ءتۇسىرىپ الۋ. بۇعان تۇتقىنداردىڭ اراسىنا «قالام»، «دالشە»... سياقتى سالپاڭقۇلاقتاردى جىبەرۋ تۋرالى ءوزارا جازىسقان قاتىناستارى دالەل. سول تومنىڭ 301-بەتىندە:

«وگپۋ-ءدىڭ پروكۋرورىنا - وگپۋ-ءدىڭ سلاك لاگەرىنىڭ تۇتقىنى دۋلاتوۆ مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنان الدىن-الا تەرگەۋ كەزىندەگى مەرزىمدى ەسەپتەۋ تۋرالى ءوتىنىش» تىركەلگەن.

وندا: «وگپۋ كوللەگياسىنىڭ (ۇشتىكتىڭ) قاۋلىسى بويىنشا مەن قك-ءنىڭ 58-ءشى بابىنىڭ 2,4,10,11 تارماقتارى بويىنشا 10 جىلعا كونتسلاگەرگە جىبەرىلگەن ەدىم. كەسىم ۋاقىتى ء16/Vىى - 29 جىلدان باستاپ ەسەپتەلدى. وسىعان بايلانىستى ءوتىنىشىم مىناۋ: مەن بۇل ءىس بويىنشا 29/ ءحىى - 28 ج. تۇتقىنعا الىندىم. سول ۋاقىتتان باستاپ الماتى مەن بۋتىركانىڭ تۇرمەسىندە تەرگەۋ استىندا بولدىم. سوندىقتان دا قىك كودەكسىنىڭ 29-شى بابىنا جانە قىك-ءنىڭ 343-ءشى بابىنا سايكەس ماعان الدىن-الا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋدىڭ ۋاقىتىن ياعني مەنىڭ جازا وتەۋ مەرزىمىمدى 29/ ءحىى - 28 جىلدان باستاپ ەسەپتەۋىڭىزدى وتىنەمىن. م. دۋلاتوۆ. 29 ءساۋىر، 1931 جىل.»، - دەپ جازىلعان.

مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ بۇل ءوتىنىشىن: «سسسر حالىق كومميسارلار كەڭەسىنىڭ جانىنداعى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماسىنا قاراستى سولوۆەتسك جانە كارەل-مۋرمانسك ەڭبەك تۇزەتۋ لاگەرىنىڭ تۇتقىنداردى ءبولۋ ءبولىمى 1931 جىلى 15 ماۋسىم كۇنى - وتسر وپپۋ-ءدىڭ موسكۆا سلاك-ءتىڭ ءبىرىنشى بولىمىنە (كوشىرمەسىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا تاپسىرۋ ءۇشىن)» مىناداي:

«مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ كەسىمدى ۋاقىتىن: سوتقا دەيىنگى الدىن-الا تەرگەۋ كەزىندەگى 29/ ءحىى - 28 - دەن باستاپ ء15/Vىى - 29 دەيىنگى ارالىقتى ەسەپتەۋ تۋرالى ءوتىنىشىن جولداپ وتىرمىز. كوگپۋ-ءدىڭ ء13/ى - 1931 جىلعى قاۋلىسىمەن كك-ءنىڭ 58 بابىنىڭ 2,4,10,11 تارماقتىرى بويىنشا 10 جىلعا (اتۋ جازاسىنىڭ ورىنىنا اۋىستىرىلعان) سوتتالعان. باسقاراما باستىعىنىڭ ورىنباسارى - قولى»، - قاتىناس جولداپتى.

دەمەك، قۇجاتقا جۇگىنسەك، 1885 جىلى تۋعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 46 جاسىندا، 1931 جىلى 13 قاڭتار كۇنى اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعان. ونىڭ جوعارىداعى وتىنىشىنە: «وگپۋ-ءدىڭ ورتالىق تىركەۋ ءبولىمى مىناداي انىقتاما بەرىپتى:

«دۋلاتوۆ مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 1885 جىلى قازاق اسسر-ءنىڭ قوستاناي وكرۋگىنىڭ ناۋرىزىم اۋدانىندا تۋعان. سوت كوللەگياسسىنىڭ ء4/ىV - 30 گ. قاۋلىسى بويىنشا 58-ءشى باپتىڭ 2,4,10,11 تارماقتارى بويىنشا ايىپ تاعىلىپ، جوعارى جازاعا (اتۋعا-ت.ج.) كەسىلگەن. دۇنيە-مۇلكى تاركىلەنۋگە جاتقىزىلدى. ەڭبەك اقىسى № 26 پاراگراف بويىنشا ەسەپتەلەدى. كوللەگيانىڭ 8/V - 31 جىلعى قاۋلىسىمەن كوللەگيانىڭ بۇرىنعى ء4/ىV - 30 ج. قاۋلىسى ء26/ى كۇنى جوققا شىعارىلدى. ء13/ى-31 كۇنگى سوتتىڭ شەشىمى بويىنشا اتۋ جازاسى تۇتقىندالعان كۇننەن باستاپ ەسەپتەلەتىن 10 جىلدىق كونتسلاگەرمەن اۋىستىرىلدى. دۇنيە-مۇلكى تاركىلەنگەن، ءۇي-ءىشى جىبەرىلگەن جوق...».

اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندەردىڭ بارلىعىنا دا ءدال وسىنداي انىقتاما بەرىلگەن. تەك اتى-جوندەرى مەن كەسىلگەن ۇكىمدەرى عانا وزگە.

تۇرمەگە قامالىپ، جەر اۋدارىلعان الاش ازاماتتارىنىڭ بارلىعى ءبىر-ءبىرىنىڭ مەكەن جايىن، امان-ساۋلىعىن ماسكەۋدە تۇراقتى تۇراتىن ءاليحان بوكەيحانوۆ ارقىلى ءبىلىپ، ءوزارا ءجون سۇراسىپ حات جازعان. گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆانىڭ قولىندا ساقتالىپ قالعان مىنا حاتتار سونىڭ ءبىر ۇشقىنى عانا. م.گ.دۋلاتوۆانىڭ ماعلۇماتى بويىنشا،: تومەندەگى حاتتىڭ يەسى مۇحتار باباقايۇلى مۇرزين (1895-1937). قوستانايدىڭ كەڭارال دەگەن جەرىندە تۋعان. ترويتسكىدەگى گيمنازيانى بىتىرگەن سوڭ، قىزى دارىگەر اريكەنىڭ ايتۋىنشا، تومسكىنىڭ تەحنولوگيا ينستيتۋتىندا وقىعان. ينجەنەر-ەكونوميست. مۇحتار مۇرزين - ورىنبورداعى قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ العاشقى ديرەكتورى، مىرجاقىپپەن بىرگە سول ينستيتۋتتا ساباق بەرگەن. اۋدارماشى، پۋبليتسيست. ءۇي-ىشىمەن ۆورونەجدە ايداۋدا بەس جىل تۇرعان. 1936 جىلى شىمكەنتكە كەلىپ، اۋىلشارۋاشىلىق بانكىسىندە قارجى-جوسپارلاۋ ءبولىمىن باسقارعان. 1937 جىلى ۇستالىپ، قايتىپ قاتارعا قوسىلماعان.

«ست. مەدۆەجيا گورا مۋرمانسكوي ج. د.، 1 ولي تسەنترالنىە كۋرسى پري لەكپوموۆ پري سانوتدەلە دۋلاتوۆۋ ميرياكۋبۋ

ۆورونەج 12, تومسكايا 10. وت مۋرزينا مۋحتارا

ارداقتى جاقا!

ماسكەۋ ارقىلى ء(ا.بوكەيحانوۆ ارقىلى - ت.ج.) تۇراقتى ءجونىڭىزدى ءبىلىپ، سىزگە وسى سالەمدى جولداپ وتىرمىن. ۆورونەجدىڭ وزىندە تۇراتىندار: حالەل، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، سەيدازىم، ءاشىم، حاميت، اقباي (مۇنىڭ جاقىبىن بوساتقان). اۋدانعا جىبەرىلگەندەر: ينجەنەر مۇحامەدجان، مۇستافا بۇرالقى، جۇماعالي تىلەۋلى،  جۇماحان كۇدەرى، قوشكە، ءناشىر قوجامقۇلوۆ. الدابەرگەن دە بار ەدى، قاشىپ كەتىپتى دەسەدى. انىعى ءمالىمسىز. بىزدەن ءبىر ۇستالىپ جاتىپ شىققاندار: مۇحتار اۋەزوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، يسا قاشقىنباەۆ. تۇرمىس المالى-سالمالى، بىردە قىزمەتكە الادى، بىردە المايدى. ناق وسى كۇنى قىزمەتتەن شىعارىلىپ وتىرمىن.

مۇحتار. ۆورونەج. 1934 جىل، اپرەلدىڭ ءبىرى».

ەكىنشى حاتتى دارىگەر ج.تىلەۋلين (1889-1937) جازعان. مارقۇمنىڭ تۋعان قارىنداسى (...) ارماندا كەتكەن اعاسىنىڭ اتىن الاش ازاماتتارىنىڭ قاتارىنان قالدىرماي، ەسكەرە ءجۇرۋدى ومىردەن وتەرىندە اماناتتاپ ايتىپ ەدى. ونسىز دا ەسكەرىلەتىن حات بولسا دا، وسيەت ءسوزىن وسى ارادا ەسكە الا كەتكەننىڭ ايىبى بولماس دەدىك.

«ست. مەدۆەجيا گورا مۋرمانسك. ج.د. 1 ولك. تسەنترالنىە كۋرسى لەكپوموۆ پري سان.وتدەلە.  دۋلاتوۆۋ م.

گ. پاۆلوۆسك تسچو ۋل. ك. ماركسا، دوم 6, ج. تلەۋلين. 30/V.

ادرەستەرىڭدى جۋىردا الامىن. تۇرمىس، ساۋلىقتارىڭ قالاي؟ تۇراعىم پاۆەل قالاسى، قاراتوپىراعى بەتىندە (قاراتوپىراقتى جەر دەگەنى - ت.ج.), ساۋلىق ساقتاۋ جۇمىسىندامىن. مەنەن باسقا مۇندا ءبىزدىڭ جاقتان كىسى جوق. جالعىزبىن. تۇرۋعا قيىنداۋ بولعاندىقتان ءۇي-ءىشى مۇندا كەلگەن جوق. ەكى جىلدان بەرى تاشكەنتتە تۇرىپ جاتىر. وندا رايحاننىڭ ءىنىسى قىزمەت قىلۋشى ەدى، سوڭعى كەزدە قاتىن-بالالارىن، شەشەسىن، ءىنى-قارىنداسىن جاردەمسىز تاستاپ، ءبىر-ەكى بالالى سۇلۋدى الىپ، عايىپ بولعان كورىنەدى. سودان كەيىن اۋىر سالماق ابدوللا، رايحاننىڭ موينىندا قالىپ وتىرعان جاي بار. مۇندا قىزمەت بولعانىمەن، تابىس از. ءۇي-ءىشى كەلە الماي وتىرعانى دا سودان. وزدەرىڭ قانداي حالدە تۇراسىڭدار؟ ابدوللا (بايتاسوۆ - ت.ج.) ۆورونەجدە تۇرادى، كوپتەن حات كەلمەي تۇر. گايادان (عاينيجامال دۋلاتوۆا - ت.ج.), بالالاردان حابار بار ما، امان با ەكەن، قايدا تۇرادى؟

30. V. ج-الي. 1934».

مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى سەرىك جۇماعاليۇلى تىلەۋليننىڭ ايتۋىنشا، اكەسى ومبىداعى فەلدشەرلىك ۋچيليششەنى بىتىرگەن، قىزىلجاردا پەدتەحنيكۋمنىڭ ديرەكتورى بولعان.

اق تەڭىزدىڭ جاعالاۋىنداعى ايگىلى سوسنوۆەتس كونتسلاگەرىندە جاتقان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى زايىبى عاينيجامال بالاسى الىبەكتى الىپ ىزدەپ بارعان. ءبىر اي جۇبايىنىڭ قاسىندا بولادى. ولاردى باراردا قارسى الىپ، قايتاردا الماتىعا شىعارىپ سالعان ءاليحان بوكەيحانوۆ مىرجاقىپقا مىناداي جەدەلحات جولدايدى:

«سوسنوۆەتس مۋرمانسكوي ج. د. ، 5 تۋنگۋتسكوە وتد. تسەنترالنىي لازارەت. دۋلاتوۆۋ مير-ياكۋبۋ.

موسكۆا، 9. ب. كيسلوۆسكي 4/15. ء26/ىح 34 ج.

شىراق ماديارىم!

گايا، ءالتاي ەكى قونىپ، بۇگىن ءجۇرىپ كەتتى. شىعارىپ سالىپ جازىپ وتىرمىن.

م-نىڭ كۇيەۋى الماتىدا.

ءوز ەتىگىڭ تار بولسا، ەل بەيبىتىنەن نە پايدا. وسى ماقال قالامعا ورالا كەتتى.

يىسكەدىم ءالي».

وكىنىشكە وراي، بۇل مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ومىردەگى سوڭعى جۇبانىشى بولدى. ۇزاماي ۇلى الىبەك تە، ءوزى دە دۇنيەدەن قايتتى. ۇلىنىڭ قازاسىن ءاليحان دەگدار بىلە تۇرىپ، ەستىرتپەپتى. وزەگى ورتەنىپ ءومىر سۇرمەسىن دەگەنى شىعار، كىم ءبىلسىن.

 

تەرگەۋ ءىسىنىڭ ءۇىى تومىنىڭ سوڭىنا ۇكىم تىركەلگەن:

«وگپۋ (سوت) كوللەگياسىنىڭ 1930 جىلعى 4 كوكەك كۇنگى كەڭەسىنىڭ حاتتاماسىنان كوشىرمە.

تىڭدالدى: №78754 ءىس بويىنشا ايىپتالعان: بايتۇرسىنوۆ احمەت پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى - قە 58/2,58/4,58/11,58/10 باپتارى بويىنشا،

ەسپولوۆ مىرزاعازىنى - قە 58/2,58/10 باپتارى بويىنشا،

عابباسوۆ ءحاليلدى - قە 58/2 بابى بويىنشا،

ادىلەۆ دىنمۇحامەد پەن ايماۋىتوۆ جۇسىپبەكتى - قە 58/2,58/8,58/11 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا،

ءبىرىمجانوۆ عازىمبەكتى - قە 58/4,58/11 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا،

يۋسۋپوۆ احمەتسافانى - قە 58/1,58/13 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا،

بولعانباەۆ حايرەتديندى، جۇماباەۆ ماعجاندى، بايتاسوۆ ابدوللانى،

وماروۆ ەلدەستى، جالەنوۆ كارىمدى - قە 58/11 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا،

بيتىلەۋوۆ داموللانى - قە 58/4 بابى بويىنشا، دۋلاتوۆ اسقاردى...", - دەپ جيىنى 42 ادامدى ايىپتان شىققان.

ءبىز ءوزىمىزدىڭ ماقساتتى مۇددەمىزگە وراي تىكەلەي قاتىسى بار "الاش" قايراتكەرلەرىنىڭ عانا ءتىزىمىن كەلتىردىك. وكىنىشتىسى سول، ايىپتاۋ باپتارىنىڭ قويىلۋى بارىسىندا «ادىلەۆ دىنمۇحامەد پەن ايماۋىتوۆ جۇسىپبەكتىڭ» ءبىر تىزىمگە قوساقتالعانى. تەرگەۋ ءىسىنىڭ ەڭ تۇيتكىلدى "تۇلعاسى" دىنشە ادىلەۆ بولعاندىقتان دا، بۇل قوساقتان جازاسىز قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ەگەردە، باسقا تىزىمگە ىلىككەندە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ تىم قۇرىماعاندا تاعى دا التى-جەتى جىلداي جارىق دۇنيەنىڭ ءدامىن تاتۋ مۇمكىندىگى بار ەدى.

اللا تاعالام وعان مۇنداي مۇمكىندىكتى جازباپتى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»

 

 

 

 

6. كارىم جالەنوۆ

 

ال ازىرشە تاشكەنتتە سۋرەتكە تۇسكەن توپتى ادامنىڭ تاعى بىرەۋىن، سوناۋ گۋرەۆ قالاسىندا تۇراتىن كارىم جالەنوۆتى قاماققا الدى. ك.جالەنوۆتىڭ جاۋابىنان سۋرەتكە ءتۇسۋدىڭ تاريحى، د.ادىلەۆ پەن د.بيتىلەۋوۆ «استىرتىن ۇيىم» دەپ كورسەتكەن تاشكەنتتەگى باس قوسۋدىڭ ءمانىسى، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقاراعا بارۋ سەبەپتەرى تولىق اشىلادى.

 

جالەنوۆ كارىم جالەنۇلى - 40 جاستا، ەڭ سوڭعى تۇرعان جەرى - گۋرەۆ. ورال گۋبەرنياسى جىمپيتى ۋەزى بايعوجا بولىسىنىڭ № 4 اۋىلىندا تۋعان. ءبىلىمى ورتا. اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ كۋرسىن بىتىرگەن. ايەلى ...(اتى تانىلمادى - ت.ج.) سەرگەەۆنا جالەنوۆا، 33 جاستا، مۇعالىم. گۋرەۆ قالاسىندا تۇرادى. 1916 جىلعا دەيىن شاكىرت. 1917 جىلدىڭ ءى/ىىى دەيىن تىلداعى قارا جۇمىستا بولعان. 23/24 جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىق كۋرسىندا وقىعان. 1924 جىلدان باستاپ قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ جوسپارلاۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەگەن. 1929 جىلى 8 قاڭتار كۇنى وگپۋ-ءدىڭ گۋرەۆ وكرۋگتىك ءبولىمى تۇتقىنعا العان (وردەر № 49).

 

سۇراق اقپان ايىندا الىنعان. رەسمي ايىپ تاعىلماعان. ىستە سۋرەتى بار.

«جالەنوۆ كارىمنىڭ جاۋابىنىڭ حاتتاماسى. 6 اقپان. 1929 جىل.

...1916 جىلى مايداندا بولدىم. ول ارادان مەنى ورال قالاسىنداعى قازاق ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى شاقىرىپ الدى. بۇل ۋاقىتشا ءۇكىمەتتىڭ تۇسى ەدى.

ول كەزدە جالعىز مەن ەمەس، بۇكىل قازاق زيالىلارى ءوتىپ جاتقان وقيعانىڭ الاساپىرانىن تۇسىنبەدى، ءبارىمءىءزدىڭ جالعىز ماقساتىمىز - اۆتونوميا الۋعا قول جەتكىزۋ بولدى. بەلگىلى ءبىر ساياسي باعىت-باعدارلاما، پارتيا جوق ەدى، تەك 1917 جىلى سەمەي قالاسىندا "الاش" پارتياسى قۇرىلدى، الايدا ولاردىڭ باعدارلاماسى بىزگە جەتكەن جوق، ول تۋرالى ءبىز ەشتەڭە دە بىلمەدىك. بۇل پارتيانى ۇيىمداستىرعاندار, مەنىڭ ويىمشا، بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە دۋلاتوۆ بولۋى كەرەك. ءبىز «الاشوردانىڭ» قۇرىلتاي جينالىسى ارقىلى اۆتونوميا جاريالاناتىن شىعار دەپ ويلادىق. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ورىنبور قالاسىندا بۇكىلقازاق قۇرىلتاي ءوتتى، بۇل انىعىندا ناعىز قۇرىلتاي ەمەس ەدى، تەك شاقىرىلعان ادامدار عانا قاتىستى. ەگەر قاتەلەسپەسەم, بۇل قۇرىلتايدىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى - بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ جانە دۋلاتوۆ بولدى. بىزگە كەيىنىرەك جەتكەن حابار بويىنشا، وسى قۇرىلتايدا اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدانىپتى.

ورتالىقتاعى ەكى دۇنيەنىڭ الاساپىرانى تۋرالى ءبىز ەشتەڭە دە بىلگەمىز جوق، ول تۋرالى تۇسىنىگىمىز دە جوق بولاتىن. ول كەزدە: "قازاق حالقىن كازاكتاردىڭ قاراقشىلىعىنان قورعايىق!", - دەگەن ۇران تاستالعان بولاتىن، سول ۇراننىڭ ىقپالىمەن حالىقتىق جاساق (ميليتسيا) ۇيىمداستىرىلدى. الايدا ءىس بارىسىندا حالقىنىڭ مۇددەسى مەن ونى قورعاۋ جانە امان-ەسەن ساقتاۋ ءۇشىن كازاكتارمەن، ورال وبلىسىندا ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان كازاك اسكەري ءۇكىمەتىمەن بايلانىس جاسالدى، ونى جۇزەگە اسىرعان جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باسقارعان "الاشوردانىڭ" باتىس ءبولىمى ەدى. مەن ول كەزدە وبلىستىق زەمستۆو باسقارماسىنىڭ مۇشەسى ەدىم. ءبىز قازاقتاردى كازاكتاردىڭ بەيباستاقتىعىنان قۇتقارۋدى ماقسات ەتتىك. كازاكتارمەن اراداعى كەلىسىمىمىزدىڭ باستى تەگەرشىگءى مىناۋ بولدى: ولار بىزگە ەرىكتى تۇردە جاسالعان قامقورلىق رەتىندە قارۋ-جاراق بەرەتىن بولدى، ال ءبىز ولارعا ات بەرمەك بولدىق جانە ت.س.س. ول كەزدە زەمستۆو "الاشوردانىڭ" مەنشىكتى ورگانى ءتارىزدى ەدى. سول كەزدە حالىق جاساعى (ميليتسيا) قۇرىلدى. ءبىز ورال كازاكتارىمەن كەلىسىم جاسادىق. كەلىسىم بارىسىندا ەكى جاق تا: "قىزىل اسكەرمەن كۇرەسەمىز!", - دەگەن ۇران تاستالدى، الايدا ايتىپ وتكەنىمدەي، كازاكتارمەن كەلىسىم جۇرگىزە وتىرىپ وعان قوسا قازاق حالقىن توناۋ مەن زورلىق-زومبىلىقتان قورعاۋ ءۇشىن جاساق جاساقتادىق. مۇنىڭ بارلىعى 1918 جىلى جۇرگىزىلدى.

1919 جىلدىڭ باسىندا ورال قالاسى قىزىل اسكەرءدىڭ قولىنا كوشتى، سودان كەيىن 1919 جىلى ءتۇركفرونتتىڭ وكىلى لەجاۆا ميۋرات پەن ونى بىلەتىن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتءىڭ اراسىنداعى كەلىسىم ءراسىمى باستالدى. دوسمۇحامەدوۆ حالىق جاساعىن ەرتىپ وبلىستىڭ سولتۇستىك بولىگىن ارالاپ شىقتى، بىراق قانداي ماقساتپەن شولىپ شىقتى، ول جاعىن بىلمەيمىن. ول كەزدە تەرىستىك جاقتا قىزىلدار جوق بولاتىن. اسكەرلەردىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولدى ما, بىلمەيمىن، الايدا ارالاپ شىققانى انىق. لەجەۆا ميۋرات كازاكتارعا قارسى اتتانىڭدار دەپ ۇسىنىس جاسادى. ءبىز ول جونىندە ەشتەڭە ەستىگەمىز جوق، تەك ويىلدى 3-ءشى تاتار پولكى باسىپ العاننان كەيىن عانا حابارلاندىق. وسى ارميامەن كەلىسىمگە كەلگەنەن كەيىن عانا حالىقتىق جاساق قىزىلقوعا اۋدانىنا بەكىنگەن كازاكتاردىڭ پولكى مەن ديۆيزياسىنا قارسى سوعىسۋعا اتتاندى. پولكتىڭ شتابى باسىپ الىندى، وترياد قارۋسىزداندىرىلدى، تەك ءۇشىنشى كۇنى عانا تاتار پولكى كەلىپ جەتتى. سودان كەيىن عانا تۇركفرونتتىڭ وكىلى، اتى-ءجونىن ۇمىتتىم، جانە قازاق رەۆكومىنىڭ وكىلى بەگىمبەتوۆ كەلدى.

بۇل 1920 جىلدىڭ قاڭتار ايى ەدى. ءبىز تاتار پولكىمەن 1919 جىلدىڭ اياعىندا قوسىلدىق. ءدال سول كەزدەن باستاپ بۇل ارادا كەڭەس وكىمەتى ورنادى. 1920 جىلدىڭ قىسىندا كوپتەگەن قىزمەتكەرلەر ورىنبورعا اتتانىپ، كيررەۆكومنىڭ قاراۋىنا الىندى. ورىنبورعا كەلىسىمەن بەس ادامدى: قوس دوسمۇحامەدوۆتەردى، ءابءىشەۆتءى, مەنءى جانە قاشقىنباەۆتى ۆتسيك-ءتىڭ قاراماعىنا جىبەردى. ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا ءبىزدى قايىرا كيررەۆكومنىڭ قاراۋىنا جىبەردى، مەن وندا حاتشى بولىپ ىستەدىم. بۇل ورىنبور قالاسىندا بولدى.

مەن وندا قازان ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن ىستەدىم. سودان كەيىن تۋرتسيك-ءتىڭ وكىلىنىڭ كيرينپروسقا شاقىرۋى بويىنشا تاشكەنتكە ءجۇرىپ كەتتىم. مەنىمەن بىرگە وندا ەسپولوۆ باردى جانە سەمەيدەن بىرنەشە مۇعالىم كەلدى. تاشكەنتتە مەن كيرينپروسقا ساباق بەردىم. قوس دوسمۇحامەدوۆتەر مەن قاشقىنباەۆ ول كەزدە تاشكەنتتە ەدى، كەيىن ولارعا دۋلاتوۆ، "اقجول" گازەتىندە ىستەگەن ءبىرىمجانوۆ كەپ قوسىلدى. 1921 جىلى جازدا جىكشىلدىك (جەر مەجەلەۋ) ماسەلەسى بويىنشا بايتۇرسىنوۆ پەن مىرزاعاليەۆ كەلدى. بولعانباەۆپەن كيرينپروستا ىستەيتىن ءادىلەۆ دىنمۇحامەد تە سوندا بولدى. ءادىلەۆ ورىنبوردان كەلگەن ەدى. ونىڭ كەلۋ ماقساتىن مەن بىلمەيمىن. بولعانباەۆپەن سيرەك ۇشىراستىم، ال ادىلەۆپەن ءجيى كەزدەسىپ تۇردىم، ويتكەنى ەكەۋىمىزدە كيرينپروستا بىرگە ىستەيتىن ەدىك.

ءبىر جولى اشتارعا كومەك كورسەتۋ ماسەلەسءى جونىندە ءماجىلىس ءوتتى. سول جولى دوسمۇحامەدوۆتەرمەن قوسا دۋلاتوۆ، قاشقىنباەۆ، ەسپولوۆ، ديۆاەەۆ، ونىڭ قايدا ىستەگەنىن بىلمەيمىن, جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىندا ىستەيتىن ۇلتى قازاق ...(تانىلمادى - ت.ج.) بولدى. ءبىز سۋرەتكە دۋلاتوۆتى شىعارىپ سالۋعا بايلانىستى تۇستىك-اۋ دەيمىن. ونى ۇيىمداستىرۋشىلار نە بولعانباەۆ، نە ءبىرىمجانوۆ بولدى. بىرىمجانوۆپەن ءجيى كەزدەسىپ تۇردىم. قىسقاسىن ايتقاندا، جوعارىداعى اتى اتالعاندارمەن ءجيى جۇزدەسىپ تۇردىم. اشتىققا ۇشىراعاندارعا بايلانىستى ءماجىلىس ينستيتۋتتا ءوتتى. بۇل وتە ۇلكەن جينالىس ەدى. ال دومۇحامەدوۆ حالەءلدىڭ ۇيىنە جاي عانا قوناق رەتىندە جيىلدىق.

مەن ۆاليدوۆتءى 1920 جىلى العاش تانىسقان كەزىمدە كوردىم. ونىڭ 1922 جىلى تاشكەنتكە جاسىرىنىپ كەلگەنىن، بىراق تا پارتيانىڭ وك-نەن كەشىرىم سۇراۋ ءۇشىن كەلگەنىن بىلەمىن. مەن ونىمەن سول جولى كەزدەستىم، ونى ماعان ءبىرىمجانوۆ الىپ كەلدى دە تاعى دا تانىستىردى، ويتكەنى مەن ونى ءبىر رەت كورسەم دە ۇمىتىپ قالىپپىن. ۆاليدوۆ ماعان: پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە ءوتىنىش بەرگەنىن، ءوزىنىڭ (كەڭەس وكىمەتىنە) بەرىلەتىنءى تۋرالى مامىلەگە كەلىسۋ ءۇشىن كەلگەنىن ايتتى. ءبىرىمجانوۆ ونى ماعان ينستيتۋتقا الىپ كەلدى، وندا مەنەن باسقا ەشكىم جوق بولاتىن. مەن ونىڭ سامارقان وبلىسىندا جاسىرىنىپ جۇرگەنىن، الايدا وكىمەتكە بەرىلمەگەنىن بىلەتىنمىن، بىراق تا ونىڭ (جاسىرىنىپ جۇرگەنىنىڭ - ت.ج.) سەبەبىن انىق بىلمەيمىن. كەيىن تاعى دا ءبىر رەت ينستيتۋتتا جالعىز وتىرعانىمدا كوردىم. ول ماعان: جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرمەن ءتىل تابىسا المادىم، ەندى پەرسياعا كەتەمىن, - دەدى. كىممەن كەلىسىم جۇرگىزەتىنىن ول ماعان ايتپادى. سودان كەيىن ول ءبىرىمجانوۆتا بولدى.

1921 جىلى ءبىرءىمجانوۆ بۇقاراعا اشتارعا كومەك-جىلۋ جيۋ ءۇشىن باردى عوي دەيمىن، ونىڭ باسقا ويى بولسا ونى بىلمەيمىن. ول ۋاقىتتا جۇرتتىڭ ءبىرازى كەڭەس وكىمەتىنىڭ باعىتىن قوستاي قويمايتىن. مەن ول كەزدە ءسوتسياليزمنىڭ ورنايتىنىنا سەنبەدىم، بەلسەنىپ قارسى شىقپاسام دا، 85 پروتسەنتى قايىرشىلانعان شارۋالاردان تۇراتىن ەلدە سوتسياليزم ورناتۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى كورىندى. ەشقانداي ساياسي ۇيىمنىڭ مۇشەلىگىنە كىرگەمىن جوق. ءسوتسياليزمنىڭ ورناۋىنا دەگەن سەنىمسىزدىكتەن مەن 1923 جىلعا دەيىن، قاشان تاشكەنتتەن كەتكەنىمشە ارىلا المادىم.

الايدا كەڭەسكە قارسى قانداي دا ءبىر استىرتىن ۇيىمنىڭ بار ەكەندىگىن مەن بىلگەمىن جوق. ۆاليدوۆ تۋرالى اڭگىمەلەردى دە ەستىگەمىن جوق. مەنىڭ بىلەتىنىم، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقاراعا اشتارعا كومەك جيىپ قايتۋ ءۇشىن بارعانى عانا.

تورعاي ءىسى قارالىپ جاتقاندا مەن ورالدا بولاتىنمىن. ول سوتتىڭ بارىسى جونىندە ەشتەڭە ەستىمەدىم، تەك بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىسى جونىندە ماعلۇمات بولدى. بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆقا قارسى: اشتارعا جيعان دۇنيەلەردى وزدەرى ءسىڭىرىپ الدى - دەگەن جەلەۋمەن ءىس قوزعاعان بولاتىن. تاشكەنتتە جۇرگەندە دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇيىندە جانە ينستيتۋتتا ەسپولوۆتىڭ قاتىسۋىمەن ءوزارا اڭگىمەلەسكەنىمىز بار، بىراق ول جەكەشە ءسوز عانا بولاتىن. وندا دوسمۇحامەدوۆ: جەرگە ورنالاستىرۋدى جەدەلدەتۋ كەرەك، سودان كەيىن وزبەكتەردىڭ شىمكەنت وبلىسىن وتارلاۋىن توقتاتۋ كەرەك، قازاقتاردىڭ اراسىنداعى وقۋ جۇيەسىن كەڭەيتۋ كەرەك, - دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. بۇل - 1922 جىلى ەدى.

ونىڭ ومىرلىك جالعاسى تابىلمادى، ويتكەنى ەسپولوۆ جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ القا مۇشەسى، ال تابىنباەۆ (؟) وقۋ اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولاتىن. مەن ورالدا تۇرعان كەزدە ونداي ماجىلىستەر وتكەن جوق.

قولى قويىلعان. جالەنوۆ. جاۋاپ العان شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى - پەتروۆ. 6 اقپان. 1929 جىل».

كارىم جالەنوۆتىڭ اشىق جانە تۋراسىن ايتقان جاۋابىنان: ا) 1921-1922 جىلدارى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك باتىس وبلىستارىنداعى 1,5 ميلليون ادامدى قامتىعان، 500 مىڭنان اسا ادام اشتىقتان قىرىلعانى (ورتالىق كوميتەتتىڭ قۇپيا انىقتاماسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا), ءا) ورىنبوردان جولدانعان ۇندەۋگە وراي اشارشىلىقتان زارداپ شەككەن قازاق ەلىنە كومەكتەسۋ تۋرالى تاشكەنتتەگى زيالىلاردىڭ باس قوسقانى، ب) اشتارعا جىلۋ جيۋ ءۇشىن بۇقاراعا وكىلدەر جىبەرىلگەنى انىقتالدى. الايدا بۇل شىندىق تەرگەۋشىلەردىڭ قاپەرىنە دە كىرمەدى. سونىڭ ءوزىن قىلمىس كورىپ، ك.جالەنوۆكە رەسمي تۇردە قاماق سانكتسياسىن شىعاردى:

«قاۋلى.

1929 جىل، اقپاننىڭ 10 كۇنى، قىزىلوردا قالاسى.

مەن، پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمى باستىعىنىڭ كومەكشىسى، قسسر بويىنشا وكىلى - ساەنكو، بۇگىنگى كۇنى № 6 ءىس بويىنشا تەرگەۋدە جۇرگەن جالەنوۆ كارىمدى قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 58-7, 58-11, 59-3 باپتارىنا سايكەس ايىپقا تارتىلعاندىقتان بىلاي دەپ تاۋىپ:

كارىم جالەنوۆ - كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ءۇشىن قۇرىلعان استىرتىن كونت-رەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ مۇشەسى جانە ورتا ازياداعى باسماشىلار قوزعالىسىنا كومەك كورسەتكەنى ءۇشىن قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 128 جانە 147 باپتارىنا سايكەس مىناداي شەشىم قابىلدادىم:

جوعارىدا جازىلعان ايىپتاردىڭ نەگىزىندە جالەنوۆ كارىم ايىپكەر رەتىندە تەرگەۋگە تارتىلسىن. قىلمىستىڭ الدىن-الۋ ماقساتىمەن ول - پپ وگپۋ-ءدىڭ قسسر دەگى تۇرمەسىنە قامالسىن.

شەشىمنىڭ كوشىرمەسى ورىندالۋ ءۇشىن قسسر بويىنشا پپوگپۋ-ءدىڭ رسو-نا جىبەرىلسىن.

شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى - ساەنكو.

"كەلىستءىم" شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى - پەتروۆ.

"بەكىتەمىن" وگپۋ-ءدىڭ قسسر بويىنشا توتەنشە وكىلى - ۆوللەنبەرگ.

بۇل ايىپ ماعان تانىستىرىلدى. ءوزىمدى ايىپتىمىن دەپ ەسەپتەمەيمىن. "نە" دەگەن ءسوز ەرەكشەلەنۋ ءۇشىن سيامەن جازىلعان. ايىپكەر - جالەنوۆ».

تۋرا سول كۇنى ءدال وسىنداي ايىپپەن:

احمەتسافا يۋسۋپوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ، ال اقپاننىڭ 11 كۇنى ەسپولوۆ مىرزاعازى، بيتىلەۋوۆ داموللا، ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك تۋرالى شەشىم شىعارىپ، ولاردى تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى قىزمەتتەرىنەن بوساتۋ تۋرالى قاتىناس جولدانعان. بارىنە ورتاق جالپى ۇلگىسى مىناداي:

"ازامات مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 3 قاڭتاردان باستاپ, ياعني تەرگەۋ ىسىنە تارتىلعان كۇننەن باستاپ "ەڭبەكشى قازاق" گازەتى رەداكتسياسىنداعى ادەبي قىزمەتكەر مىندەتىنەن بوساتىلسىن، بۇل جاعداي دۋلاتوۆتىڭ قىزمەت ورنى - "ەڭبەكشى قازاق" گازەتىنە حابارلانسىن".

 

سوڭىنا جوعارىداعى ۇشەۋىنىڭ قولى قويىلعان. بۇعان قاراعاندا تۇتقىنعا الىنعان بارلىق ادامدارعا ايىپتاۋ سانكتسياسى كەيىننەن قويىلعان.

«جالەنوۆ كارىم مەن ءادىلوۆ دىنمۇحامەدتىڭ بەتتەسۋىندەگى سۇراق - جاۋاپتىڭ حاتتاماسى.

27 مامىر (ماي) 1929 جىل.

جالەنوۆكە سۇراق: ءادىلوۆ دىنمۇحامەدپەن قاي ۋاقىتتان بەرى تانىسسىز؟

جاۋاپ: 1921 جىلدىڭ جازىندا ءادىلوۆ تاشكەنت قالاسىندا تۇردى ما، جوق پا، مەن بىلمەيمىن. تەك، 1921 جىلدىڭ كۇزىندە، نە قىسىندا مەن وسى تاشكەنت قالاسىنداعى قازاق ينستيتۋتىندا كورگەنىم ەسىمدە. ول ينستيتۋتقا البا-جۇلبا بوپ كەلدى، كەلدى دە كيۋگە كيىم سۇرادى. وعان كىم كوستيۋم الىپ بەردى، قازىر ەسىمدە جوق، الايدا د.ادىلەۆ وقۋشىلارمەن بىرگە تۇردى-اۋ دەيمىن. كەلەسى كۇنى ادىلەۆ: ءوزىنىڭ فەرعانادان كەلگەنىن، جانۇزاقوۆتىڭ باسماشىلارىنىڭ اراسىندا بولعانىن ايتتى. ءبىر قىشلاقتا باندىلاردىڭ ۇستىنەن قىزىل اسكەرلەر ءتۇسىپ قالىپتى دا, ءادىلەۆ ول جەردەن قاشىپ قۇتىلىپ, وسىندا ازەر جەتىپتى. ونىڭ ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا ول جانۇزاقوۆقا جولىعۋعا بارىپتى، بىراق نە ءۇشىن بارعانىن ايتسا دا قازىر ۇمىتىپ قالىپپىن.

وسىدان كەيىن مەن قوجانوۆقا باردىم دا, ءادىلەۆتءىڭ ماعان ايتىپ بەرگەنىنىڭ ءبارىن وعان ماعلۇمدادىم: قوجانوۆ: «ادىلەۆ وتە قابىلەتتتى قىزمەتكەر، بىراق تا ول جاس، سوندىقتان دا ءبىر نارسەگە ۇرىنىپ قالۋى مۇمكىن. ونى ينستيتۋتقا وقىتۋشى عىپ ورنالاستىرىپ قويىپ، باقىلاپ ءجۇرۋ كەرەك", - دەدى.

جالەنوۆكە سۇراق: 1921 /?/ جىلى كوكتەم ايىندا ءادىلەۆ تاشكەنت قالاسىنا كەلگەندە ونىڭ بۇقاراعا بارا جاتىپ جولاي ايالداعانىن ءبىلدىڭىز بە، جوق پا؟

جاۋاپ: ءادىلوۆ ءوزىنىڭ بۇقاراعا بارعانىن ەلدىڭ بارىنە ايتىپ ءجۇردءى.

جالەنوۆكە سۇراق: مۇمكىن ءسىز ءادىلەءۆتىڭ باسماشىلارعا قالاي تاپ بولعانىن ەسىڭىزگە تۇسىرەرسىز؟

جاۋاپ: ونداي اڭگىمە ەسىمدە جوق.

تاعى دا سوعان سۇراق: تاشكەنتتەگى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىر توبى قاتىسىپ، ۆاليدوۆتءىڭ كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن كوزقاراسىنا بايلانىستى ماسەلەنى تالقىلاعان جانە استىرتىن ۇيىم قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس جاسالعان ءماجىلىس ءوتتى مە، جوق پا؟

جاۋاپ: مەنىڭ قاتىسۋىممەن ونداي ءماجىلىس بولعان جوق. ال مەن جوق جەردە ونداي جينالىس ءوتتى مە - ودان دا حابارىم جوق».

جالپى وسى ەكىنشى تومنىڭ سوڭىنا دەيىنگى كورسەتىندىلەر مەن بەتپە-بەت جاۋاپتاسۋ كەزىندەگى ايعاقتاردى سالىستىرساق، د.ادىلەۆتىڭ بۇقاراعا بارعانى راستالادى. ماسەلە: استىرتىن ۇيىمنىڭ قانداي تاپسىرماسىمەن باردى نەمەسە بيتىلەۋوۆشىلەپ «جەر كورگىسى كەلىپ» تاعى دا «پارتيزانشىلاپ» كەتتى مە، ناقتى شىندىق وسىندا. تەرگەۋدەگى ايعاقتامالارعا جۇگىنسەك، د.ادىلەۆكە ەشكىمدە ونداي وكىلدىك بەرمەگەن.

قۇلمۇراتوۆ ءتاجىباي - 38 جاستا. قىزىلوردا وكرۋگىنىڭ تەرەڭوزەك اۋدانىنىڭ № 1 اۋىلىنىڭ قازاعى. ۇيلەنگەن. پارتيادا جوق. كەشىرىمگە بايلانىستى تۇرمەدەن بوساتىلعان. بۇل - د.ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسى بويىنشا ونىڭ تۇرمەدە جاتقان اعاسى بايسەيىت ادىلەۆتىڭ قاشىپ شىعۋىنا كومەكتەستى دەلىنگەن ادام. ونىڭ ايتۋىنشا: بايسەيىتكە تۇرمەدەن قاشۋ تۋرالى اقىل قوسپاعان. جازىعى - ونىڭ قاشۋىنا قول ۇشىن بەرگەندىگى ەكەن. ول ءۇشىن ءبىر قۇلىندى بيە الىپتى. كورسەتىندىسىنىڭ سوڭىن:

ت.قالمۇراتوۆ: "كارىباەۆ نۇرلان قىزىلوردا قالاسىندا كىممەن كەزدەستى، ول جاعىن بىلمەيمىن. مەن دۋلاتوۆتىڭ ۇيىندە نۇرلان كارىباەۆپەن ءبىر-اق رەت، 1927 جىلى بايسەءيىت بەرىپ جىبەرگەن قۇلىندى بيەنى اكەپ بەرگەن جولى عانا بىرگە بولدىم. ءبىز بىرگە باردىق، نۇرلان: بايسەءيىءتتىڭ تاپسىرماسى بار ەدى, - دەدى، قانداي تاپسىرما ەكەنىن ول ماعان ايتقان جوق. ءبىز كەلگەن كەزدە دۋلاتوۆتىڭ ۇيىندە قوناقتار بار ەكەن، مەن اۋىز ۇيدە قالدىم دا نۇرلان ىشكى ۇيگە كىرءىپ كەتتى، ىلە كەرى شىقتى دا ماعان: دۋلاتوۆ ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كەل دەپ ايتتى, - دەدى. ەسپولوۆتى ءتىپتى كورگەمىن دە جوق. بۇدان باسقا ەشتەڭە دە ايتا المايمىن، حاتتاما ماعان وقىلدى...", - دەپ اياقتاعان.

ءاي، قازاق-اي! جىلقى دەسە - باسىن دا بايگەگە تىگىپ جىبەرەدى- اۋ! ءتاجىبايدا ودان ۇلكەن «ساياسي ماقسات تا» جوق شىعار. مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا نۇرلان كارىباەۆتىڭ جولىققانىن ايتۋ ارقىلى «كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن قۇپيا ۇيىمنىڭ گولوششەكيندى قاستاندىقپەن ءولتىرۋ جانە قىردا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ تۋرالى جوسپارىن تالقىلاپ، د.ادىلەۆكە ءتيىستى نۇسقاۋ بەرگەنىن» راستاعانى ت.قالمۇراتوۆتىڭ قاپەرىنە دە كىرمەگەن.

بۇدان كەيىن تەرگەۋ ءىسىنىڭ وسى تومىندا د.ءادىلوۆتىڭ ءبىر كورسەتىندىسى ەكىنشى كورسەتىندىسىنە قارسى كەلەتىن، ءبىر جولى: «وسى ايتقانىم شىندىق»، - دەپ، كەلەسى جولى ول كورسەتىندىسىنەن باس تارتىپ، ءىشىنارا: «مەن ەشقانداي كۇش كورسەتۋدەن قورىقپايمىن»، - دەپ تولتىرعان ۇزاق سونار جازبالارى كەزدەسەدى. ول جاۋاپتار ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، التىنشى تومدارعا دا ۇلاسادى. وندا احمەتسافا يۋسۋفوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ، وعان قوسا سۇماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ء„وزى بىلەتىن ومىرلەرىنە قايراتكەر" رەتىندە شولۋ جاسايدى. مۇندا ايتىلعان جايلارعا تەرگەۋ ىستەرىن تالداۋ بارىسىندا ناقتى توقتالاتىن بولعاندىقتان دا بۇل ارادا مازمۇنداپ جاتۋدى ارتىق كوردىك. وندا 1922-ءشى جىلى اشارشىلىقا ۇشىراعان تورعاي ەلىنە سەمەي وڭىرىنەن مال ايداپ بارعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن احمەتسافا يۋسۋپوۆتىڭ جالعان جالامەن سوتقا تارتىلعانى باياندالادى. م.ەسپولوۆتىڭ ومىرىنە شولۋ جاساپ „ساياسي باعا بەرەدى". قالعان جايلاردى ەسپولوۆتان ەستىدىم دەپ. „تاريحي شولۋ جاسايدى". ءسوزىنىڭ سوڭىن:

„گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋ تۋرالى ويىمدى دۋلاتوۆقا ايتتىم. ال بوكەيحانوۆ بولسا، موسكۆاداعى، ورىنبورداعى تەرروريستەردىڭ باتىل قيمىلدايتىنىن، قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ونداي ارەكەتتەن قورقاتىنىن بىزگە ايتتى. ماعان گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋ تۋرالى وي سول كەزدە ءتۇستى", - دەپ „اعىنان جارىلا" اياقتايدى.

 

7. عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ

مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ارحيۆىندەگى № 124 ءىستىڭ 2 تومى «ەلدەس وماروۆتى جانە ت.ب. ايىپتاۋ ءىسى» - دەپ اتالادى. 1929 جىلى قاڭتار ايىندا باستالعان جالپى 7 تومنان تۇراتىن ءىستىڭ بۇل تومىنا نەگىزىنەن دىنمۇحامەد ادىلەۆتى تۇتقىنداعاننان 3 اي بۇرىن، 1927 جىلى 13 قازاندا جاۋاپقا تارتىلىپ، قايتا بوساتىلعان ەلدەس وماروۆ پەن 15 قازاندا ۇستالعان حالەل عابباسوۆتىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى جاۋاپتارى تىركەلگەن. ءبىر-بىرىنە ەشقانداي قاتىسى جوق جايلاردى (مىسالى، بەتپاقدالاداعى، تورعايداعى، شىڭعىستاۋداعى وقيعالاردى) ءوزارا بايلانىستىرعان:

«الاشورداشىلار» كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قىرعا استىرتىن ءوز ادامدارىن جىبەرگەن، سونداي-اق اعىلشىن يمپەرياسىمەن جانە سول كەزدە پاريجدە، گەرمانيادا تۇراتىن ۆاليدوۆپەن، شوقاەۆپەن بايلانىس جاساۋ ءۇشىن شەت ەلگە وقۋعا ء(بىرىمجانوۆتى، بيتىلەۋوۆتى، مۇڭايتپاسوۆتى) جىبەرگەن - دەگەن ايىپ تاعىپ، «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن جاپپاي تۇتقىنعا الىپ، تۇرمەگە قاماعان.

«قىلمىستى iسكە» «جاڭا كۋاگەرلەر» تارتىپ، ولارعا بولەك iس قاعازىن تولتىردى. «قوسىمشا قوسىلعان» بۇل ادامدار كiم ەدi جانە بايتۇرسىنوۆتىڭ سوڭىنان شىراق الىپ ءتۇسiپ، قالايدا ايىپكەر، ەكسترەميست، كونتررەۆوليۋتسيونەر ەتiپ كورسەتۋگە تىرىسۋلارى قالاي؟ وسى جەتپىس ەكى ادامنىڭ باسىن بiرiكتiرەتiندەي ورتاق مۇددەلەرi بولدى ما؟ سونى ايعاقتايتىنداي دالەلدi سەبەپ بار ما؟

بار. ول - بۇل ادامداردىڭ «الاشورداعا» قاتىستى ورتاق ءومiربايانى ەدi.

وگپۋ-دiڭ دە، گولوششەكيننiڭ دە كوزدەگەن تۇپكi نىساناسى جانە بارىنشا اشەكەرەلەۋگە تىرىسقان قىلمىسى سول تۇس بولاتىن. ويتكەنi «ۇلتشىل»، «پانتيۋركيست»، «كونترەۆوليۋتسيونەر» دەگەن ۇعىمدى ساياسي - يدەولوگيالىق ساحنادا «ويناتۋ» ءۇشiن اۋەلi ونى «تiرiلتۋ» قاجەت-تiن.

الدىن-الا ەسكەرتە كەتەرىمىز: سوت بارىسىنداعى وتارلاۋ تاريحى، ەل، جەر، كونفيسكاتسيا، اشارشىلىق، ادەبيەت پەن مادەني رۋحانيات تۋرالى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋ كەزىندەگى پىكىرلەرى مەن سۇراق-جاۋاپتارى ارنايى بولىمدەردە تاقىرىپ بويىنشا جەكە-جەكە كەڭ اۋقىمدا تالداناتىن بولعاندىقتان دا، بۇل بولىمدە تەك ءار ازاماتتىڭ تۇرمەگە جابىلۋىنا سەبەپكەر بولعان ىلىكتەس جايلاردى عانا، ياعني، تازا تەرگەۋ تاريحىن عانا قامتيمىز. سونىمەن قاتار زاكي ۆاليدوۆ پەن «قارانوعاي ىسىنە» قاتىستى سۇراق-جاۋاپتاردى دا ىڭعايلاستىرا جەلىگە تارتتىق.

 

ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك - 1896 جىلى قوستاناي وكرۋگىنىڭ تورعاي اۋدانىندا تۋعان. جوعارى ءبىلىمدى مال دارىگەرى. مەملەكەتتىك ساۋدا باسقارماسىندا ىستەگەن. زاڭگەر احمەت ءبىرىمجانوۆتىڭ ءىنىسى. كارىم جالەنوۆتەن كەيىن تۇتقىندالعان.

 

ع.ءبىرىمجانوۆ: «24 قاڭتار 1929 جىل. مەن 1896 جىلى تۋدىم، 1914 جىلى رەالدىق ۋچيليششەدە وقىدىم، ودان كەيىن مايدانداعى قارا جۇمىسقا تارتىلعاندارعا كومەكتەسۋ ءۇشىن كيەۆكە باردىم. قازاقتاردىڭ كوپشىلىگى ورىسشا بىلمەيتىن، سوندىقتان دا مايدانعا بارۋدى قوعامدىق پارىزىم دەپ ەسەپتەدىم. جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋدىڭ رەتى كەلمەدى. 1917-1918 جىلدارى  ورىنبوردا بولدىم. مەنىڭ قالىپتاسقان تۇراقتى كوزقاراسىم بولعان ەمەس. بار ويىم - وقۋ بولعاندىقتان دا، قازىر دە ساياسي ىسكە شورقاقپىن. 1918 جىلى تورعايعا باردىم. سول كەزدە تۇنعاشين مەن جانگەلدين ۇسىنىس جاسادى. ۋەزد كوميسسارى اراۆين بولاتىن. وندا تۇراقتى وكىمەت تە، ءوزارا بولىنۋشىلىك تە جوق ەدى. 1918 جىلى مەن ورىنبورداعى „الاشورداشىلارعا" قوسىلدىم. باسشىلارى بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، قاراتىلەۋوۆ ەدى. وعان دەيىن «الاشورداشىلاردىڭ» ەشقايسىسىن بىلمەيتىنمىن. ناقتى ءبىر قىزمەت اتقارعامىن جوق.

«قىزىل اسكەرمىز» - دەپ كەلگەندەر قازاقتاردى توناپ، اتتارىن تارتىپ الىپ جاتتى. «الاشوردانىڭ» جاساعى بار بولاتىن. جانگەلدينمەن كەلىسىم جۇرگىزىپ، بايتۇرسىنوۆتى ماسكەۋگە جىبەردى. سول كەزدە كازاك پولكى ساۋ ەتە قالدى. باراتىن جەر قالمادى. ءبىز كازاكتاردىڭ بيلىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدىق. مەنى كولچاكقا جۇمساپ جىبەردى. نەگە ونداي تاپسىرما بەرگەنىن بىلمەيمىن. „الاشوردانىڭ" تاپسىرماسىن ورىنداۋعا تىرىستىم. بۇل 1919 جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. 1919 جىلدىڭ باسىندا ۆاليدوۆكە جىبەردى. ءۆاليدوۆتىڭ „الاشوردا" ۇكىمەتىن قولداۋىن ءوتىنىش ەتتى. ورىنبوردا „الاشوردانىڭ" اسكەري كەڭەسى ءوتىپ  جاتقاندا ۆاليدوۆ تە سوندا بولدى. ول ەشقانداي كومەك كورسەتكىسى كەلمەدى، قازاقتارمەن اراداعى بايلانىسى دا ناشارلادى».

باشقۇرت ۇلتتىق اسكەرى - اقتوبە، ورال جانە وڭتۇستىك ۋرال باعىتىنداعى قىزىل اسكەرگە قارسى ءىس-ارەكەتكە كوشەدى. سونىڭ ىشىندە ز.ءۆاليدوۆتىڭ ەستەلىگىندە «الاشوردا» اسكەرىنىڭ جاساعىنا قاتىستى وتە ءبىر قىزىقتى دەرەك بار:

ز.ۆاليدوۆ:«سامارا وكىمەتىمەن، ورالدىق كازاكتارمەن، قازاقستاندىق جاساقپەن جۇرگىزگەن بارلاۋ جۇمىسىمىز وتە ءساتتى بولدى. ورال (تەكە) - حانورداسى - استراحان گۋبەرنياسى - گۋرەۆ (ۇيشىك), ومبى-باتىس توبى قۇرىلدى. باشقۇرتتىڭ ۇلتتىق اقىنى سەيتگەرەي ماعاز، شايحزادا بابيچ، وزبەك اقىنى ءابىلحاميد سۇلەيمەن (شولپان), قازاقتىڭ جاس ءجۋرناليسى ءبىرىمجانوۆ جانە تاعى ءبىر وقىعان ايتىسكەر اقىن قازاق قىزى قالالاردا جاسىرىن ۇيىم قۇرىپ، ورىنبورداعى ورتالىقتى قۇندى دەرەكتەرمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. قازاقتىڭ اقىن قىزى مەن اقىن شايحزادا ءبابيچتىڭ باسىنان كەشكەن وقيعالارىنىڭ قيىن دا، قىزىقتى ەكەنى سونداي، ول تۋرالى رومان جازۋعا بولار ەدى. مىسالى: قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتىن ورناتۋ تاپسىرىلعان جانگەلديننىڭ ول قىزعا سەنگەنى سونداي، موسكۆاداعى ءىستىڭ بارىسىن تولىق بايانداپ وتىردى. ...سونىڭ ناتيجەسىندە اشحابادتاعى 11 شىلدە كۇنگى اسكەرلەردىڭ كوتەرىلىسى، اعىلشىن اسكەرىنىڭ تۇركىمەنستان مەن باكۋگە باسىپ كىرۋى، ءتىپتى، اعىلشىن بارلاۋ توپتارىنىڭ الەكساندروۆ پورتىنا كەلۋىن، تۇرىك ارمياسىنىڭ ازىربايجانعا باسىپ كىرۋىن، بوكەي ورداسىنداعى، ورال مەن گۋرەۆتەگى، حيۋا مەن بۇقاراداعى وقيعالاردى قازاقتىڭ زەرەك قىزى ارقىلى ءبىلىپ وتىردىق»، - دەيدى باشقۇرتتىڭ اسكەري ءمينيسترى.

بۇل - وتە قىزىقتى ءارى تاعدىرلى وقيعا. «ايتىسكەر، ەرجۇرەك قىز كىم، ونىڭ تاعدىرى قالاي قالىپتاستى. مىسالى، الاش قوزعالىسى تۇسىندا جاۋىنگەرلىك تاپسىرمالار ورىنداعان، ومىردەن ەرتە وتكەن اققاعىت (اققاعاز-? - ت.ج.) دوسپانوۆا كىم ەدى؟ ۇلتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن «الاشتىڭ» باتىر ارۋلارى دا ۇمىتىلماۋى ءتيىس. تاريحي شىندىق سوندا عانا قالپىنا كەلەدى. وكىنىشكە وراي باتىر قىزدار تۋرالى دەرەكتەر ماڭگىلىككە ءىز-ءتۇسسىز ءسىڭىپ كەتتى مە دەگەن قاۋىپ بار. مۇمكىن ءا.جانگەلديننىڭ «قىزىل كەرۋەنىنە» قاتىستى قۇجاتتاردا اتى اتالىپ قالۋى عاجاپ ەمەس.

سونىمەن، «ءتورت قۇبىلادان» قادالعان دۇشپان قىسىمىنان قۇتىلۋدىڭ جولدارى تالقىلانعان اسكەري كەڭەستە (وعان «الاشوردانىڭ» اتىننان سەيدازىم قادىرباەۆ قاتىسقان) مىناداي حالىقارالىق ساياسي وقيعالار انىقتالادى: باكۋدەگى تۇرىك اسكەرى اشحابادقا بەت الدى، ال ونداعى اعىلشىن اسكەرى اۋعانستانعا شەگىنبەك; اۋعاندىقتار اعىلشىندارمەن سوعىسۋ ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىنەن قارۋ-جاراق الماق. ەگەر وقيعا وسىلاي دامىسا: وندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى سوعىسۋ - تۇركيامەن، اۋعانستانمەن، ۇندىستانمەن سوعىسۋ، رەسەيدىڭ جاۋى اعىلشىندارمەن وداقتاسۋ - دەگەن ءسوز. ال ول رەسەي جاعدايىندا مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان دا ەرىكسىز كەڭەس وكىمەتىن مويىنداۋدان باسقا امال قالمايدى. ەكىنشى سەبەپ: سىبىردەگى كولچاك وكىمەتى دە، ساماراداعى قۇرىلتاي كەڭەسى ۇكىمەتى دە: باشقۇرتستان مەن «الاشوردا» اسكەرىن كۇشپەن تاراتىپ، ولاردىڭ جەتەكشىلەرىن اتۋ جازاسىنا كەسۋ، ءسويتىپ ولاردىڭ تۇركىستانعا قوسىلىپ، تۇركيا مەن گەرمانيانىڭ اسكەري كومەگىنە قول ارتۋىنا مۇمكىندىك جاساماۋ تۋرالى بۇيرىق شىعارۋى ەدى. ءۇشىنشى سەبەپ «قاتيرادا»:

ز.ۆاليدوۆ: «الاشوردا» ۇكىمەتى وكىلدەرىنىڭ اكەلگەن حابارى. ولاردىڭ قاتارىندا عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ پەن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ بولدى. كولچاك پەن ونىڭ وداقتاستارى: ۇلتتىق اسكەر مەن ۇلتتىق ۇكىمەت قۇرۋعا قارسى جازالاۋ ارەكەتىنە كوشكەندىكتەن دە، ولار دا ەرىكسىز كەڭەس ۇكىمەتىمەن كەلىسۋگە ءماجبۇر بولىپتى. كەيىننەن عازىمبەك گەرمانياعا كەلىپ، سوندا ءبىلىم الدى، ال وتانىنا قايتىپ ورالعاننان كەيىن زاۋالعا ۇشىرادى، - دەپ دەپ كورسەتىلگەن.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «الاشوردانىڭ» اتىنان كەڭەس ۇكىمەتى جاعىنا شىعۋ تۋرالى وكىلدىككە بارۋى زاكي ۆاليدوۆتىڭ «قاتيرالارىنان» باسقا قۇجاتتاردا راستالمايدى. بۇل دەرەك م.اۋەزوۆتىڭ ىسىنە قاتىستى تۇستا قوسىمشا تالدانادى.

ع.ءبىرىمجانوۆ (جالعاسى): «سودان كەيىن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋ رەسمي تۇردە شەشىلدى. تورعايداعى اسكەري كەڭەس قارۋسىزداندىرىلدى. كەڭەس جەتەكشىلەرى دۋلاتوۆ، سەيدالين، قادىرباەۆ سەمەيگە كەتتى. تۋعان اعام سوندا - سەمەيدە تۇرعاندىقتان دا مەن دە سەمەيگە كەلدىم. سەمەيدە بوكەيحانوۆتى، قوزىباعاروۆتى كەزدەستىردىم. 1921 جىلدىڭ باسىندا گۋبرەۆكومعا ورنالاستىم.

قايتادان ورىنبورعا، ودان تاشكەنتكە كەلدىم. بۇل 1921 جىلدىڭ كۇزى بولاتىن. دۋلاتوۆپەن بۇرىننان تانىس ەدىم. ول مەنى گازەتكە ورنالاستىردى. مەن دۋلاتوۆپەن بىرگە تۇردىم. 1922 جىلى مەن شەت ەلگە وقۋعا كەتتىم. وندا ۆاليدوۆپەن بىرنەشە رەت ەسكى تانىستار ەسەبىندە كەزدەستىم. وعان ەشكىمنەن ەشقانداي حات-حابار تاپسىرعامىن جوق. شەت ەلدەگى وزبەكتەردىڭ ۇيىمى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن. مادەنيەت جونىندە ءبىر بىرلەستىك بولاتىن. ولار كىلەڭ بۇقارالىقتار ەدى، ال مەن جالعىز قازاق بولعاندىقتان دا، ولارمەن بايلانىس جاساۋدىڭ ەش قاجەتتىگى بولمادى. گەرمانيادا تاتار جانە وزبەك كوميسسياسى بار، ال تاۋەلسىز تۇركىستان مەكەمەسى دەگەن ۇيىمدى ەستىگەمىن جوق. ەلگە قايتقاندا ۆاليدوۆتەن ەشكىمگە ەشقانداي دا حات اكەلگەن ەمەسپىن. قىزىلورداعا كەلگەن پروفەسسوردى بىلەسىڭ بە، جوق پا، دەگەن سۇراققا جاۋابىم: ونىڭ اتى - كلاين، ونىڭ وسىندا كەلگەنىن جانە وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ قازاق مادەنيەتى قوعامى ارقىلى مەنى ىزدەستىرىپ جۇرگەنىن ەستىپ، كەزدەستىم. ول قازاقستاندى ارالاماقشى ەكەن، ماعان ەرىپ ءجۇرۋدى ءوتىندى، مەن باس تارتتىم".

 

بۇل كۇنگى تەرگەۋ وسىمەن اياقتالعان سياقتى. بۇدان كەيىنگى جاۋاپتارىندا  ع.ءبىرىمجانوۆ وزىمەن بىرگە سۋرەتكە تۇسكەن، ىسكە تارتىلعان بارلىق ايىپتالۋشىلارعا قويىلعان ورتاق سۇراقتارعا ءبىر سىدىرعى جاۋاپ بەرەدى. ءوزىنىڭ گەرمانيادا وقىعان كەزىندە بەرليندە ساياسي باسپانا ىزدەپ جۇرگەن زاكي ۆاليدوۆپەن كەزدەسكەنىن، ونىڭ سسسر-دەگى «الاشوردا» مۇشەلەرىنە ەشقانداي جاسىرىن حات تابىس ەتپەگەنىن ايتادى.

«ازامات ءبىرىمجانوۆ عازىمبەكتىڭ قوسىمشا جاۋابى. 27 ناۋرىز، 1929 جىل.

...مەن (شەت ەلدە جۇرگەندە - ت.ج.) شەت ەلدەردە شىعاتىن گازەتتەردىڭ ەشقايسىسىمەن دە جۇمىس ىستەسكەم جوق، ونىڭ ىشىندە "تاتارستان كيزەلىمەن" دە بايلانىس جاسامادىم. "ەني تۇركىستان" جۋرنالىن جازدىرىپ العام جوق، ونىڭ كەيبىر ساندارىن عانا كوردىم، وقۋعا تالاپتانىپ ەدىم، ماعان تۇسىنىكسىز بولدى، ويتكەنى مەن تۇرىك ءتىلىن بىلمەيتىن ەدىم. سوندىقتان دا "ەني تۇركىستان" جۋرنالىنىڭ 10 داناسىن جازدىرىپ الدى دەگەندى جوققا شىعارامىن. ول جۋرنال تۋرالى ۆاليدوۆپەن سويلەسكەمىز جوق».

 

بۇل ماسەلەگە تەرگەۋشىلەر دە ۇنەمى قايتا اينالىپ كەلىپ وتىرعان. عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتىڭ 1929 جىلعى 26 ماۋسىم كۇنگى قوسىمشا تەرگەۋدە بەرگەن جاۋابى:

«شەت ەلدە جۇرگەن كەزىمدە "اقجول" گازەتىنە ەكى-اق رەت ماقالا جازدىم. ءبىرىنشىسىن بەرلينگە كەلىسىمەن-اق جازدىم، وندا ءوزىمنىڭ جول-جونەكەي كورگەندەرىمدى، العان اسەرىمدى باياندادىم. ەكىنشى: شەت ەلدە وقىپ جۇرگەن وزبەك ستۋدەنتتەرىنىڭ ۇندەۋى ەدى، سونى قازاق تىلىنە اۋدارىپ، "اقجول" گازەتىنە  جولدادىم. ول گازەتتە جاريالاندى ما، جوق پا، بىلمەدىم.

وزبەك ستۋدەنتتەرىنىڭ كومەك سۇراپ ۇندەۋ تاستاۋىنىڭ سەبەبى، ءبىز شەت ەلگە وقۋعا كەتكەن كەزدە قاراجاتتى ءبىر جىلعا لايىقتاپ العان ەدىك، الايدا، سسسر-داعى جانە گەرمانياداعى اقشانىڭ قۇنسىزدانۋىنىڭ وسۋىنەن ءبىزدىڭ قالتامىز قاعىلىپ شىعا كەلدى. مىنە، سوندىقتان دا وزبەك ستۋدەنتتەرى اشىق حات ارقىلى ۇندەۋ جاريالاۋعا شەشىم قابىلداپ ەدى .

ول (ۆاليدوۆ - ت.ج.) ماعان ۋنيۆەرسيتەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە كەلىپ جولىقتى. ول بىردەن مەنىڭ پاتەرىمە كەلدى. مەنىڭ مەكەن-جايىمدى قالاي بىلگەنىن بىلمەيمىن، ول كىسىمەن حات جازىسپاعانىم انىق ەسىمدە. مەنىڭ ادرەسىمدى ول پاريجدەگى مۇستافا شوقاەۆتان ءبىلىپ كەلۋى مۇمكىن، ويتكەنى ءبىز وندا بارعاننان سوڭ ءبىرازدان كەيىن ول (شوقاەۆ - ت.ج.) بەرلينگە سوعىپ، بىزگە تۇركىستاندىقتارعا جولىققان بولاتىن، الايدا مەن ول اداممەن تانىس ەمەسپىن، مۇمكىن، مۇڭايتپاسوۆتى تانيتىن شىعار، سەبەبى ەكەۋى دە ءبىر جەردەن بولاتىن. ءبىز شوقاەۆپەن بىرنەشە رەت كەزدەستىك جانە ونىڭ پاتەرىندە دە بولدىق. ول ءوزىنىڭ قاراجاتىنىڭ جوقتىعىنا شاعىنىپ ءجۇردى...

كەڭەس وكىلدىگىنىڭ جاعىنان وعان شەت ەلدەن وتانىنا قايتىپ كەلۋ تۋرالى، ونىڭ بوستاندىعىنا تولىق كەپىلدىك بەرەتىنى جونىندە ۇسىنىستار جاسالدى، ءبىراق ودان شوقاەۆ باس تارتتى.

ونىڭ جالعان دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازعان ماقالالارىنا بايلانىستى مەن وعان: نەگە بۇلاي ەتتىڭىز؟, - دەپ سۇراق قويدىم. ول جاداعايلاپ قانا ناقتى كوكەيكەستى ماسەلەلەر جونىندە ازىرشە جازا المايتىنىن ءبىلدىردى. مەن ونىڭ سەبەبىن بىلاي دەپ ءتۇسىندىم: ول اقتاردىڭ شىعارىپ تۇرعان شەت ەلدەگى گازەتتەرىمەن بايلانىس جاساعاندىقتان دا, ولارعا قارسى دىتتەگەن، كوكەيىن تەسكەن جانە داۋلى ماسەلەلەردى جازۋعا ءداتى جەتپەي ءجۇر ەكەن عوي, - دەپ ءتۇسىندىم. ءوزىنىڭ سسسر-عا قارسى تىكەلەي ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ارەكەتتەرى تۋرالى ماعان ەشتەڭە دە ايتپادى. بەرليندە ءبىر اپتاداي تۇردى دا قايتادان پاريجگە كەتىپ قالدى.

ۆاليدوۆ اۋەلىدە مەنىڭ پاتەرىمدە تۇردى، مەن سول كۇنى-اق وعان لايىقتى پاتەر تاۋىپ بەردىم، سول ۇيدە قاشان ءوزى كونستانتينوپلگە كەتكەنشە تۇردى. مەن ءۆاليدوۆتىڭ، ۆاليدوۆ مەنىڭ پاتەرىمە بارىپ كەلىپ جۇردىك. ول كەڭەسكە قارسى ارەكەت جۇرگىزدى مە، جوق پا، ونىسىن ماعان ايتقان جوق. ءار اڭگىمە سايىن ەركىن تۇركىستان تۋرالى ۇزبەي ايتۋمەن بولدى، بىراق ونى قالاي جۇزەگە اسىرماقشى، بۇل جاعىنان ماعلۇمدار ەتپەدى. ول شوقاەۆتىڭ اق ورىس ەميگرانتتارىمەن ىستەس بولعانىن ۇناتپايتىن. بيتىلەۋوۆ داموللانىڭ بەرليننەن سسسر-گە جۇرەر كەزىندە ۆاليدوۆ تە بەرليندە بولاتىن، بيتىلەۋوۆتىڭ قايتار كەزىندە ول مەنىڭ پاتەرىمدە بولۋى دا مۇمكىن. ال سوڭعىسى (بيتىلەۋوۆ - ت.ج.) قايتار الدىندا مەنىڭ پاتەرىمدە تۇردى، مەن ونى ۆوكزالعا جالعىز ءوزىم شىعارىپ سالدىم. بيتىلەۋوۆ ارقىلى ۆاليدوۆ دۋلاتوۆقا جانە باسقا ادامدارعا حات بەرىپ جىبەردى مە، جوق پا، ول انىق ەسىمدە قالماپتى. ەگەردە بيتىلەۋوۆ سولاي دەپ كورسەتىپ وتىرسا، وندا حات بەرگەنى عوي. ال شيفرلانعان حات جازۋعا مەنىڭ قاتىسىم بولدى دەپ  بيتىلەۋوۆتىڭ كورسەتۋى نەگىزسىز، ويتكەنى، مەن ءشيفردىڭ ءتىلىن بىلمەيمىن. ماعان كورسەتىلگەن شيفرلانعان حاتتاعى جازۋ - بيتىلەۋوۆتىڭ جازۋى. ارىپتەردىڭ تۇسىنە قاراپ، كەيبىر سوزدەردى ءۆاليدوۆتىڭ جازۋى مۇمكىن دەپ ەسەپتەيمىن. مۇمكىن، شيفرلاۋ ءۇشىن جازۋ ۇلگىسى مەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ونشا قاجەت تە ەمەس شىعار.

قولى - عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ. سۇراعان - ساەنكو».

 

زاكي ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتىڭ گەرمانياعا وقۋعا كەلگەندە ونىمەن كەزدەسكەنىن جازادى. الايدا وندا ءاليحان بوكەيحانوۆقا، نە احمەت بايتۇرسىنوۆقا، نە مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا شيفرمەن حات جولداعانى تۋرالى ەشتەڭە دە ايتىلمايدى. بۇل تەرگەۋدەگى باستى ماقسات - «الاشوردا» قايراتكەرلەرىن ەميگراتسيادا جۇرگەن زاكي ۆاليدي مەن مۇستافا شوقايدىڭ ءىس-ارەكەتىمەن قالايدا بايلانىستىرۋ.

بۇدان كەيىن تەرگەۋشىلەر ع.ءبىرىمجانوۆ پەن ز.ءۆاليدوۆتىڭ 1922 جىلى تاشكەنتتە كەزدەسكەنىن كورگەنى تۋرالى ك.جالەنوۆتىڭ اقپارىن راستاتۋ ءۇشىن ەكەۋىن ءوزارا بەتتەستىرگەن.

«ع.ءبىرىمجانوۆ پەن جالەنوۆ كارىمنىڭ بەتتەسكەنىندەگى سۇراق جاۋاپتىڭ حاتتاماسى، 29 ناۋرىز 1929 جىل.

سۇراق: (جالەنوۆكە) - تاشكەنتتە جاسىرىن جۇرگەن ۆاليديءدى ءسىزدىڭ پاتەرىڭىزگە ءبىرىمجانوۆتىڭ الىپ كەلگەنى راس پا، ونداي جاعداي بولدى ما؟

جاۋاپ: - 1922 جىلدىڭ جازىندا كۇندىز ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك ينستيتۋتقا ۆاليديمەن بىرگە كەلدى دە ماعان: مىنە، ۆاليدوۆ دەگەن كىسى وسى، بۇل ادام پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە كىرۋ ءۇشىن كەلدى، ول تۋرالى ءوتىنىشىن دە تاپسىرىپ قويدى, - دەدى. مۇنى ۆاليدوۆ تە راستادى، سودان سوڭ: جاۋاپ العانشا ءبىر-ەكى كۇن جاسىرىنىپ ءجۇرۋ كەرەك بوپ تۇر، سوندىقتان دا ينستيتۋتتىڭ ساياجايىندا پانالاي تۇرۋعا مۇمكىندىك بەر, - دەپ ءوتىندى. مەن وعان كەلىسىمىمدى بەردىم».

سۇراق: (بىرىمجانوۆقا) ونداي جاعداي بولدى ما؟

جاۋاپ: ونداي جاعداي بولعان جوق.

سۇراق: ءسىز بەن جالەنوۆتىڭ اراسىندا باس ارازدىقتارىڭىز جوق پا؟

جاۋاپ: جوق، ارازدىعىمىز جوق. مەن ءوزىم ءۇشىن جاۋاپ بەرەمىن.

سۇراعان - ساەنكو».

 

سوندا قايسىنىڭ جاۋابى دۇرىس؟

ك.جالەنوۆ الدىڭعى كورسەتىندىسىندە ز.ۆاليدوۆتى ساياجايداعى ۇيىنە پانالاتقانى جونىندە ەشقانداي ماعلۇمات بەرگەن جوق بولاتىن.  تەرگەۋدە قاسارىسا جاۋاپتاسقان ادامنىڭ ءبىرى دە وسى كارىم جالەنوۆ. بۇل ماسەلەنىڭ بايىبى كەيىنگى جاۋاپتاردا ناقتىلانا تۇسەدى. ال ز.ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ «قاتيرالارىندا» قۇپيا پاتەر جالداۋدىڭ ەشقانداي قيىنعا سوقپاعانى تۋرالى ونىڭ جاۋابىنىڭ وسىدان بەس جىل بۇرىن شەشىلىپ قويعانىنا مىناداي ءۋاج كەلتىرەدى.

ز.ۆاليدوۆ: «مەنىڭ دوسىم ۋبايدوللا حوجاەۆ زاڭگەر رەتىندە: «قۇرىلتاي جينالىسىنا مۇشە بولۋ ءۇشىن ۇمىتكەردىڭ قانداي دا ءبىر جىلجىمايتىن دۇنيە-مۇلكى بار ەكەنىن كورسەتەتىن باپ بار. ءبىر نارسە ساتىپ الىپ قويىڭىز»، - دەپ كەڭەس بەردى. ونىڭ اقىلىن تىڭداپ، تاشكەنتتىڭ جانىنداعى احانگارەن وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ابلىق دەگەن جەردەن باقشاسى بار ءۇي ساتىپ الدىم. ءۇيدىڭ تۇرعان جەرى كەرەمەت ەدى، ودان شاتقالدىڭ قارلى شىڭدارى كورىنىپ تۇراتىن. 1917 جىلى ساتىپ العان مۇكاممالىما كوز قىرىن سالۋدىڭ رەتى تۇسپەدى، ونىڭ ەسەسىنە 1922 جىلى باسماشىلار قوزعالىسىنا قوسىلعاننان كەيىن باشقۇرتستاننان كەلگەن ءبىزدىڭ جىگىتتەر وسى ۇيدە ايلاپ تۇردى. سول كەزدە مەن دە كورسەڭ كوز سۇيسىندىرەتىن باقشاسى بار، سۋى مول، جەمىسى توگىلىپ تۇرعان وسى ۇيدە بىرەر كۇن تۇردىم»، - دەيدى.

بۇقارادا استىرتىن ۇيىمدا جۇرگەن ز.ۆاليدوۆ تاشكەنتكە وتەتىن قۇرىلتايعا قاتىسۋ ءۇشىن «قىزىلقۇم ارقىلى سالت اتپەن جاسىرىن كەلەدى». «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» استىرتىن قوزعالىسى توراعاسىنىڭ تاشكەنتكە جاسىرىن كەلۋى، قۇرىلتاي وتكىزۋى، ع.بىرىمجانوۆپەن، م.تىنىشباەۆپەن، ت.رىسقۇلوۆپەن كەزدەسۋى تەرگەۋ ىسىندە دالەلدەنبەي قالدى.

«الاشوردا» ىسىنە نەگىز بوپ تارتىلعان زاكي ءۆاليدوۆتىڭ 1922 جىلى تاشكەنتكە جاسىرىن كەلگەندە ونىڭ قايدا تۇراقتاعانى تۋرالى سۇراققا ەشكىم دە جاۋاپ بەرە الماعان. بۇل كادىمگىدەي باس قاتىرعان ماسەلە بولعان. تەرگەۋشىلەر قانشا شۇقشيا تەكسەرىپ، شىندىعىن اشا الماعان بۇل ساپاردى ز.ءۆاليدوۆتىڭ ءوزى بىلاي ەسكە الادى:

ز.ۆاليدوۆ: «اقپان ايىندا تۇرىكمەندەردەن قاقاجان بەرديەۆ، قازاقستاننان «الاش وردانىڭ» وكىلدەرى حايرەتدين بولعانباەۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ (جاڭىلىس كەتسە كەرەك، نەگىزى عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ بولۋى مۇمكىن - ت.ج.) پەن دىنشە جانە ءالى كوزى ءتىرى ەكى كىسى كەلدى. «...ەكىندى نامازى كەزىندە تاشكەنتكە كىردىك. ءبىزدىڭ مۇنداعى ورتالىق كەڭسەمىز بەلگىلى ەدى. ول - قالانىڭ قاق ورتاسىنداعى قازاقستان پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ عيماراتى بولاتىن. بۇل عيمارات پاتشا كەزىندە گيمنازيا ەدى. ساياباقتىڭ ورتاسىندا. سالت اتپەن ينستيتۋتىڭ باقشاسىنا كىردىك. مۇعالىم عازىمبەك ءبىرىمجان ءبىزدى قارسى الدى. (ونىمەن بىرنەشە جىلداردان كەيىن بەرليندە تاعى دا كەزدەستىم). ىزدەگەنىمىز دە سول ادام ەدى. سول كۇنى كەشتە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى، ياعني بۇرىنعى قوقان اۆتونومياسى ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى مۇحامەدجان اعا تىنىشباەۆتى كوردىم. «تاڭەرتەڭ «يۆانوۆ» باعىنا كەلدىك. مەنى مۇندا كۇتىپ وتىر ەدى. شىلدە، تامىز ايلارىندا دوسىم ابدىقادىردىڭ كومەگىمەن تۇركىستان قالاسىنا كەلگەن ءنافيسا دا (ز.ءۆاليدوۆتىڭ ايەلى، باشقۇرتستاننان جاسىرىن كەلگەن) سوندا كەلدى. بىزگە تاشكەنت پەن ونىڭ توڭىرەگىندە ءتورت جەردە جاسىرىن ورىن دايىندالدى: ءبىرى - وسى باق; ەكىنشىسى - تاشكەنتتىڭ بەساعاش دەگەن قىشلاعىنداعى جالدامالى پاتەر; ءۇشىنشىسى - كەلەس اۋىلى قازاقتارىنىڭ مىڭباسى ءابدىراحماننىڭ ءۇيى; ءتورتىنشىسى - ابلىقتاعى ءوزىمىزدىڭ قورا -جايىمىز. كۇندىز كەلەستە كەزدەسىپ، جيىنداردى بەساعاش پەن يۆانوۆ باعىندا وتكىزۋگە كەلىستىك»، - دەپ جازدى.

دەمەك، ك.جالەنوۆ ساياباق پەن ساياجاي تەك كەزدەسۋ ورىنى رەتىندە بەلگىلەنگەنىن ايتقىسى كەلگەن.

 

 

8. احمەد-سافا يۋسۋپوۆ

 

توپتى سۋرەتتە بەينەلەنگەن ادامنىڭ ءبىرى يۋسۋپوۆ احمەتسافا - 1894 جىلى قوستاناي وكرۋگىنىڭ باقباققارا اۋدانىندا تۋعان. «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ ادەبي قىزمەتكەرى.

تەرگەلۋشىلەر دە، سىپاتتاما بەرۋشىلەر دە، ەستەلىك ايتۋشىلار دا جاقسى باعا بەرگەن بۇل ادامنىڭ تاريحى جۇمباق. ا. يۋسۋپوۆ - م.دۋلاتوۆتىڭ باجاسى.

 

ا.يۋسۋپوۆ: «1929 جىل. قاڭتار. قىزىلوردا. قوستاناي وكرۋگىنىڭ باتپاققارا اۋدانىندا تۋعان. قازاق. اتالارى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. اۋىل مەكتەپتەرىندە مۇعالىم بولعان، تورعايداعى قالالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەن. شارتتى تۇردە سوتتالعان (ج.ايماۋىتوۆپەن بىرگە 1922 جىلى تورعايداعى اشارشىلىققا ۇشىراعان قازاقتارعا ۇلەستىرۋگە مال ايداپ بارعانى ءۇشىن «جەرگىلىكتى جەردەن جازىلعان قىزىل قىپشاقتاردىڭ ارىزى» نەگىزىندە جالعان جالا جابىلعان. ونىڭ بارىسى ج.ايماۋىتوۆتىڭ جاۋابىندا تولىق كورسەتىلەدى). بۇرىن „الاشوردادا" قىزمەت ەتكەن.

„مەن تاشكەنت قالاسىنا 1921 جىلى اقپان ايىندا قازاق رەۆكومىنىڭ اتىنان جانگەلديننىڭ تاپسىرۋىمەن  شىعىس حالىقتارىنىڭ اراسىنا ۇگىت جۇرگىزۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن „قىزىل پوەزدىڭ" قۇرامىندا كەلدىم. وندا دۋلاتوۆپەن، بىرىمجانوۆپەن ءبىر پاتەردە تۇردىم. ءبىرىمجانوۆ بۇقاراعا بارىپ كەدى. نە ءۇشىن باردى، ول جاعىن بىلمەيمىن. ول وندا „اق جول" گازەتىندە ىستەيتىن ءارى وقيتىن. رەداكتسيادا تۇراقتى ىستەدى. مەن دە „اق جولدا" جاۋاپتى حاتشى مىندەتىن اتقاردىم.

ادىلەۆپەن مەن 1921 جىلى تاشكەنتتە قۇقىق جونىندەگى لەكتور بولىپ جۇرگەندە تانىستىم. بولعانباەۆ سودان كەيىن كەلدى. ادىلەۆتىڭ قايدا تۇرعانىن بىلمەيمىن. ول قوجانوۆقا بارىپ جۇرەتىن.  سودان كەيىن مەن ون 1926 جىلى قازاق تەاترىندا ديرەكتور بولىپ تۇرعاندا ءبىر-اق كوردىم. قايتىپ جۇزدەسكەن ەمەسپىن. اۋىلدا ءجۇر دەپ ەستىگەمىن. قاي اۋىلدا ءجۇردى، ول جاعىنان ماعلۇمسىزبىن.

تاشكەنتتە تۇسكەن سۋرەتكە كەلەتىن بولساق، دۋلاتوۆتىڭ سەمەيگە جۇرۋىنە، ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقارادان كەلۋىنە وراي تۇستىك. سۋرەتكە تۇسكەندەر حالەل، جاھانشا دولسمۇحامەدوۆتەر، وماروۆ، بولعانباەۆ حايرەتدين، جالەنوۆ كارىم، ءبىرىمجانوۆ، دۋلاتوۆ  جانە مەن، بۇدان باسقا تىنىشباەۆ پەن قۇرالشين بولدى-اۋ دەيمىن».

 

تەرگەۋ بارىسىندا ول ەشبىر كۋاگەردىڭ كورسەتىندىسىن ماقۇلداماعان، جاڭا ايعاق تا بەرمەگەن. كەيىننەن جەر ماسلەسى تۋرالى قوسىمشا سۇراق بەرگەن:

«ازامات يۋسۋپوۆ احمەت-سافانىڭ بەرگەن قوسىمشا جاۋابى. ءى كوكەك. 1929 جىل.1925 جىلى ءاليحان بوكەيحانوۆ پروفەسسور شۆەتسوۆتى ەرتىپ قىزىلوردا قالاسىنا كەلگەندە مەن قىزىلوردادا بولاتىنمىن، اليحانمەن جۇزدەستىم. ول بۇرىننان جاقسى تانىس مەنىڭ ايەلىمە سالەم بەرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ پاتەرگە كەلدى. ونىڭ كەلۋىنىڭ باستى سەبەبى - قازاقستانداعى جەر بولىسىنە قاتىستى كەسىمدى جەر مولشەرىنىڭ كولەمىن انىقتاۋ ەدى. كىمنەن ەستىگەنىم ەسىمدە جوق، ايتەۋىر سول كەزدە: قسسر-ءدىڭ جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتى قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ كەڭەيتىلگەن ءماجىلىسىن شاقىرىپتى, - دەپ ەستىدىم. بۇل كەڭەسكە كىم قاتىستى جانە وندا قانداي ماسەلە كوتەرىلدى, ونىسىن بىلمەيمىن جانە ول تۋرالى ەستىگەمىن دە جوق. ول جونىندە بوكەيحانوۆ ماعان ەشتەڭە ايتپادى... بىرەۋلەردەن: وزگە دە قازاق قىزمەتكەرلەرىمەن بىرگە بوكەيحانوۆ بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇيىندە قوناقتا بولدى, - دەپ ەستىدىم، بىراقتا ناقتى كىمدەردىڭ بولعانىن ايتا المايمىن، سەبەبى، ول قوناقتا مەن بولعامىن جوق".

تەرگەۋدىڭ ۇكىمى بويىنشا:

«توتەنشە كوميسسيانىڭ الاشورداششىلاردىڭ ىشىنە ەنگىزىلگەن تىڭشىلىق قىزمەتىن اتقارماعانى، دەر كەزىندە حابارلاماعانى ءۇشىن» ايىپتالىپ، ەڭ جوعارى جازاعا كەسىلگەن.

بۇل مالىمەتتى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟

«سەكسوتتىقتان» باس تارتىپ، سىر ساقتاعانى ءۇشىن العاۋ كەرەك پە، جوق، الاشقا تىڭشى بولۋعا كەلىسكەنى ءۇشىن قارعاۋ كەرەك پە؟ بۇعان انىق ءجىپ تاعا المادىق. ساياسي استىرتىن ۇيىم جۇمىسى نەشە ءتۇرلى ءادىس-تاسىلگە، امال-ايلاعا قۇرىلادى. سونىڭ ىشىندە: «الاشوردا» مۇشەلەرىنىڭ سوڭىنان قويىلعان اڭدۋ مەن تىڭشىلىق ارەكەتتەرىن ءبىلىپ وتىرۋى ءۇشىن ونىڭ «توتەنشە مەكەمەنىڭ سەنىمىنە» ادەيى كىرگىزىلۋى دە مۇمكىن.

گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا اپاي بۇل مالىمەتتى العاش ەستىگەندە قاتتى مازاسىزدانىپ، احمەتسافانىڭ اق جارقىن مىنەزىن، بالاجاندىلىعىن ايتىپ، «الاشورداعا» تىڭشىلىق جاساۋعا ايەلى گۇلشاھرا دا، باجاسى مىرجاقىپتىڭ دا مۇمكىندىك بەرمەيتىنىنە سەندىرگەن ەدى. كەيىن تەرگەۋ ىسىمەن تەرەڭدەي تانىسا كەلىپ، سۇراق-جاۋاپتارىنىڭ استارىن ايتىپ، جوعارىداي پىكىرىمىزدى بىلدىرگەندە: «الاشتىڭ مۇددەسى ءۇشىن ونداي تاۋەكەلگە بارۋى ابدەن مۇمكىن»، - ەكەندىگىنە كەلىستى.

گ.دۋلاتوۆا: «جوعالىپ تابىلعان سۋرەت 5.V.1921 جىلى تاشكەنتتە تۇسىرىلگەن. وندا شايحانادا داستارحان باسىندا، وزبەكشە كيىنىپ ءماسليحات قۇرىپ وتىرعان ءۇش كىسى بەينەلەنگەن. ورتاداعى م.دۋلاتوۆقا قورقور تۇتاتىپ بەرىپ جاتقان عازىمبەك ءبىرىمجانۇلى، ال وڭ جاقتاعى اق شاينەكتەن شاي قۇيىپ بەرۋشى - احمەدسافا يۋسۋپوۆ. سۋرەتتىڭ تومەنگى جيەگىندە اكەمنىڭ "وسارتيۆشيەسيا كيرگيزى ۆ چايحانە»، - دەگەن ەسكەرتپەسى بار. بۇل سۋرەت تورعاي توپىراعىنان شىققان ءۇش ازاماتتىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن جاقىندىعىنىڭ، دوستىعىنىڭ بەلگىسى»، - دەپ ەسكە الادى.

قارالاۋ ءۇشىن دە، العاۋ ءۇشىن دە ەمەس، تەك تەرگەۋ ىسىندەگى دەرەكتى جەتكىزۋ ءۇشىن عانا جوعارىداعى ۇكىمدى جاناي قۇلاققاعىس  جاساي كەتۋدى ءجون كوردىك.

 

 

9. حايرەتدين بولعانباەۆ

1988 جىلعى قازاق سسر جوعارعى سوتىنىڭ انىقتاماسىنان: «قىلمىستىق iستەردiڭ ماتەريالدارىندا ءادiلەۆ پەن بولعانباەۆتىڭ 1921 جىلى تاشكەنتتە بiرگە بولعانى تۋرالى، سودان كەيiن ولاردىڭ ۆاليدوۆپەن جولىعۋى ءۇشiن بۇحاراعا بارعانى تۋرالى دەرەكتەر بار. ال ول كەزدە ء(ۆاليدوۆتىڭ - ت.ج.) قاسىندا بۇل ەكەۋi ەمەس، تاشكەنتتەن بارعان بiرiمجانوۆ پەن بيتiلەۋوۆ بولعان. ولاردىڭ (ادiلەۆ پەن بولعانباەۆتىڭ) بەرگەن جاۋابىنا قاراعاندا، ۆاليدوۆتىڭ كومەگiمەن شەت ەلگە كەتۋدi كوزدەگەن، سول ءۇشiن ونىمەن (ۆاليدوۆپەن) كەلiسiم جۇرگiزۋ ماقساتىمەن قىزمەت ورنىنىڭ كومانديروۆكاسىن پايدالانعان. كەيiننەن بۇلاردىڭ ەكەۋi, بiرiمجانوۆ پەن بيتiلەۋوۆ شەت ەلگە وقۋعا كەتۋگە مۇرسات الدى».

سوڭعى سوتتىڭ بۇل انىقتاماسى بويىنشا، ادiلەۆ پەن بولعانباەۆتىڭ ۆاليدوۆكە بارۋىندا ساياسي-كونتررەۆوليۋتسيالىق iس-ارەكەت جوق، جۇزەگە اسپاعان تiلەك بار دەلىنەدى.

جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، د.ادىلەۆتىڭ بۇقاراعا بارۋداعى ماقساتى مۇلدەم باسقا بولىپ شىقتى. "پارتيزان", بۋنتار" د.ادىلەۆ ز.ءۆاليدوۆتىڭ دەمەۋىمەن شەت ەلگە ءوتىپ كەتۋدى كوزدەگەن. الايدا بۇقاراداعى اۋمالى-توكپەلى جاعداي، ءوزىنىڭ شالدىقپالى دەرتكە ۇشىراۋى ول ويىن جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەگەن.

ز.ءۆاليدوۆتىڭ كەيىن 1967 جىلى ستامبۋلدا شىققان "ەستەلىكتەرىندە" بۇل ەكى ازاماتتىڭ بۇقاراعا كەلۋى بارىنشا تياناقتى ايتىلعان.

ال ەندi وسى بولعانباەۆ كiم؟

بولعانباەۆ حايرەتدين - 1893 جىلى اقمولا وكرۋگiنiڭ نۇرا اۋدانىندا تۋعان. پەتروپاۆلداعى سوۆەت-پارتيا مەكتەبiنiڭ وقىتۋشىسى. قازاق تۇرمىسى، ونىڭ ساياسي قۇرىلىمى، وتارشىلدىق ەزگiنiڭ زارداپتارى، جازالاۋ ساياساتىنىڭ قۇرباندارى، تۇركىستاندىقتاردىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى تۋرالى ماقالالارى «قازاق»، «سارىارقا»، "بىرلىك تۋى" گازەتتەرiندە جاريالانعان. «الاشوردانىڭ» اقمولا كوميتەتiنiڭ مۇشەسi. بiلiمi ارنايى ورتا, 1920-1921 جىلدارى ورىنبورداعى پارتيا كەڭەس قىزمەتكەرلەرiن دايىندايتىن مەكتەپتە ساباق بەردi. «گولوششەكيننiڭ «كiشi وكتيابرىن» سىناپ ماقالا جازعان، لەكتسيالارىندا وعان قارسىلىعىن اشىقتان  اشىق ايتقان. بايسالدى، iسكەر، ۇيىمداستىرۋشىلىق قاسيەتi باسىم، ۆتسيك-تiڭ كەشiرiمiنە iلiنگەن ادامنىڭ بiرi.

تەرگەۋ بارىسىنىڭ حاتتاماسى اۋىزشا جازىلعان بولۋى كەرەك، ءسوز، پىكىر قايتالاۋلارى، اياقتالماعان ويلار، جاناما تۇسىنىكتەر، ءوزارا بايلانىسسىز ماتىندەر ورىن الىپتى. الاشورداشىلارعا تاعىلعان نەگىزگى ايىپتىڭ باستىسى بولعاندىقتان دا، وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى پەتروۆ جۇرگىزگەن سۇراق-جاۋاپتىڭ جالپى جەلىسىن ساقتاي وتىرىپ، مازمۇنداپ بەرۋدى ءجون كوردىك.

„1922 جىلدىڭ كوكتەمىندە وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ءباسپاسوز ءبولىمىنىڭ اتىنان ورىنبوردان تاشكەنتكە ىسساپارعا اتتاندىم. سونىمەن قاتار بوكەيحانوۆتىڭ، بايتۇرسىنوۆتىڭ، سارسەنوۆتىڭ اتىنان بۇحارا حالىق رەسپۋبليكاسىنداعى ۆاليدوۆپەن كەلىسىم جۇرگىزۋ تۋرالى تاپسىرما الدىم، ولار حات جازىپ بەردى. مۇنى ورىنبوردا الىبەك(وۆ - ?) پەن وماروۆ قانا ءبىلدى. تاشكەنتكە كەلگەن سوڭ  دۋلاتوۆقا حابارلاستىم. بۇقاراعا كەلىسىمەن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى ءاريپوۆتىڭ بولمەسىنە جينالدى. ول ۆاليدوۆ تۇراتىن ءبىر وزبەكتىڭ ءۇيىن كورسەتتى. ۆاليدوۆ ۇلت ساياساتى جونىندە ايتتى، قازاق ۇلتشىلدارى ءۇشىن بۇل ەشقانداي جاڭالىق ەمەس ەدى: باشقۇرتتاردىڭ قازاقتارمەن بايلانىس جاساۋى حالىقتاردىڭ ىنتىماقتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن كەرەك، - دەدى. سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ كاسپي تەڭىزىنە دەيىن تۇيەمەن جەتكەنىن اڭگىمەلەدى، كەلەسى كۇنى بۇقاراعا بارىپ ءبىزدى وزىنە شاقىراتىنىن ايتتى. بىزبەن كىمدەردىڭ بولعانىن بىلمەيمىن. ەرتەڭىندە ءبىز ونىڭ پاتەرىنە كەلدىك. مەن وندا 1,5-2 ساعاتتاي بولدىم. العاشقى كەزدەسۋدەن كەيىن ول مەنىڭ نازارىمدى ونشا اۋدارا قويعان جوق. سودان كەيىن ونىمەن كەزدەسكەمىن جوق. ءبىر اپتا اۋرۋحانادا جاتىپ، تاشكەنتكە قايتتىم. ءادىلوۆ سوندا قالىپ قويدى. تاشكەنتتە كىمدەردى كورگەنىم ەسىمدە قالماپتى، حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن، بىرىمجانوۆپەن كەزدەستىم. دۋلاتوۆ تاشكەنتتە جوق بولاتىن. قۇرىلتايدان كەيىن تاشكەنتتە ءبىر-اق رەت بولدىم».

 

جاۋاپتىڭ سوڭىنا «1929 جىل، 29 قاڭتار» دەپ كورسەتىلىپ، قولىن قويعان. تەرگەۋ ىسىندەگى جاۋاپتاردىڭ جازبالارى رەتكە كەلتىرىلمەگەن. ءار ءتۇرلى قولتاڭبامەن جازىلعان.

مىسالى، جوعارىداعى جاۋاپ 26 قاڭتار كۇنى قاعازعا تۇسكەن سياقتى، ال ەكىنشى كىسىنىڭ قولىمەن جازىلعان ايعاقتا «29» دەپ. كورسەتىلگەن. اراسىنا قيىلىپ، جەلىمدەلىپ قوسىلعان. تەرگەۋ بارىسىندا ءار وقيعانى ناقتىلايتىن سۇراقتار قويىلعاندىقتان دا كەلەسى جاۋاپتار الدىڭعى ايتىلعانداردى تولىقتىرىپ، ناقتىلاي تۇسەدى:

„1922 جىلدىڭ ناۋرىز-ءساۋىر ايىندا بوكەيحانوۆقا، بايتۇرسىنوۆقا ۆاليدوۆتەن حات كەدى دەپ ەستىدىم. ناقتى قايسىسىنا ءتيىستى ەكەنى ەسىمدە جوق. مەنىڭ بايتۇرسىنوۆپەن تانىستىعىم جاقسى بولاتىن جانە ول جەكە پاتەردە تۇردى. وتە سيرەك باراتىنمىن. وعان بارساڭ نە ۇيىقتاپ جاتادى، ايەلى: «تۇندە كەش جاتتى»، - دەپ وياتپايدى، نە جازۋ جازىپ وتىرادى. نەگىزىنەن ول ءوزى سوزگە ساراڭ ادام. وعان سۇراق بەرىپ سويلەتپەسەڭ، ءوزى ءسوز باستامايدى. ال بوكەيحانوۆپەن سويلەسۋ الدەقايدا جەڭىل. بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ ۆاليدوۆتەن حات العانىن، وندا ونىڭ ارنايى ادام جىبەرۋدى وتىنگەنىن ايتتى. ءبىر جولى مەنى سارسەنوۆ ءوز بولمەسىنە شاقىردى. كىرىپ بارسام بوكەيحانوۆ پەن ادىلەۆ وتىر ەكەن. ولار حاتتاعى وتىنىشىنە وراي مەنى ۆاليدوۆكە جىبەرۋگە ۇيعارىپ وتىرعاندارىن حابارلادى. مەن ءوز ورنىما سارسەنەۆتى ۇسىندىم. ولار ماعان: «ول وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىندا جاۋاپتى قىزمەتتە، ونىڭ بۇقاراعا بارعانى وزگە ادامداردىڭ كۇدىگىن تۋدىرادى، سوندىقتان دا بولمايدى»، - دەستى. اقىرى مەن كەلىستىم، ادىلەۆ تە ءوزىن مەنىمەن قوسا جىبەرۋدى ءوتىندى. بوكەيحانوۆ: ءۆاليدوۆتىڭ قانداي ويى بار ەكەن، جوسپارى قانداي، سونى ءبىلۋدى جانە ەشقانداي ۋادە بەرمەۋدى، ەستىپ-بىلگەنىمدى بوكەيحانوۆتىڭ وزىنە عانا مالىمدەۋىمدى تاپسىردى. ادىلەۆ تاشكەنتكە بارىپ، ءۆاليدوۆتى بۇقارانىڭ قاي جەرىنەن تابۋىنا  بولادى، وعان قالاي جولىعۋ كەرەك، سونى ءبىلىپ، ماعلۇماتتاردى الدىن-الا دايىنداپ  قويۋ ءۇشىن تاشكەنتكە ءجۇرىپ كەتتى.

بىرنەشە كۇننەن كەيىن بايتۇرسىنوۆتىڭ، بوكەيحانوۆتىڭ، سارسەنوۆتىڭ ۆاليدوۆكە جازعان حاتىن الىپ مەن دە تاشكەنتكە كەلدىم. تاشكەنتتە دۋلاتوۆپەن، حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن جۇزدەستىم. سولار ارقىلى بىزدەن بۇرىن ءبىرىمجانوۆتىڭ ۆاليدوۆپەن كەزدەسىپ كەلگەنىن ءبىلدىم. تاشكەنتتە استىرتىن ۇيىمنىڭ بار ەكەنىنەن حابارىم مۇلدە جوق ەدى، كىمنىڭ ۇيىندە ەكەنى ەسىمدە جوق، تەك ءبىر رەت كەزدەسكەندە: ۆاليدوۆ بىرىمجانوۆقا اشىلىپ ەشتەڭە ايتپاۋى مۇمكىن، ارنايى حات اپاراتىن ءارى ودان كورى تاجىريبەلى ماعان ويىن اشىق ايتۋى مۇمكىن، - دەگەن پىكىر ايتىلدى، ءسويتىپ مەنىڭ بۇقاراعا بارۋىم كەرەك دەپ شەشتىك. وندا ادىلەۆ، دوسمۇحامەدوۆ، ەسپولوۆ، ءبىرىمجانوۆ بولدى".

 

حايرەتدين بولعانباەۆتىڭ وزگە جاۋاپتارىنىڭ نەگىزگى وزەگى وسى. بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ مويىنداماعان نە «ءمان بەرمەگەنسىپ قاراعان» بۇل وقيعانىڭ شىندىققا جاناسىمى قانداي؟ تەرگەۋ جاۋاپتارىنىڭ وزگە ادامنىڭ قولىمەن جازىلۋىنا قاراپ، د.ادىلەۆتىڭ ءوزىن-ءوزى قايراتكەر رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسقان قيسىنسىز دا جۇيەسىز جاۋاپتارىمەن سايكەس كەلسە دە، بۇل ماسەلەگە وراي: ح.بولعانباەۆقا قوقان-لوققى كورسەتىپ، ماجبۇرلەپ ايتقىزدى ما، - دەگەن كۇدىك ۇيالاعان ەدى. سوندىقتان دا جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بۇل ايعاقتاردى جاريا ەتپەي كەلىپ ەك. تەرگەۋ ىسىمەن ءۇستىرت تانىسقاندار، نە وزگە مالىمەتتەرگە سۇيەنىپ پىكىر قورىتۋشىلار بۇل جاعدايدى ءار قيسىندا ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. ءبىز تورەلىك ايتپايمىز. تەك تەرگەۋشىگە بەرىلگەن جاۋاپتاردى ىرىكتەپ، تاريحشىلاردىڭ نازارىنا ۇسىنامىز.

ز.ۆاليدوۆ جەلتوقساندا بۇقارادا وتۋگە ءتيىستى قۇرىلتايعا قاتىسۋ ءۇشىن قاراقۇمدى كەسىپ ءوتىپ، شارسۋ ارقىلى بۇقاراعا كەلەدى. نەگىزگى ماقساتتى - بۇقارا، حيۋا، تۇركىستان، تۇرىكمەنستان، قازاقستاننىڭ وكىلدەرى باس قوسقان وسى قۇرىلتايدا «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» پارتياسىن قۇرۋ ەدى.

مىنە، «الاشوردانىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى» باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى دە سول قۇرىلتايعا كىمدەردىڭ قاتىسقانىن انىقتاۋ ەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ سياقتى الاش ارىستارى تەرگەۋ بارىسىندا وزدەرىنىڭ زاكي ۆاليدوۆپەن استىتىن بايلانىسى بارلىعىن جوققا شىعارادى. ءار ءتۇرلى قيسىندا جاۋاپ قايىرادى. تەك ح.بولعانباەۆ قانا وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسىمەن وقۋلىق باعدارلاماسىن ءتۇزۋ ماقساتىندا بارعانىن، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ «اشتارعا كومەك» كوميسسياسىنىڭ تاپسىرماسىمەن قارجى جيناۋ ماقساتىندا ىسساپارعا شىققانىن ايتادى.

ال دىنشە ادىلەۆ ءا.بوكەيحانوۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جەكە تاپسىرماسىن ورىنداعانىن باسا كورسەتەدى. بىراق قانداي تاپسىرما ەكەنىن ناقتىلاپ ايتا المايدى. بۇقاراعا بارعانداردىڭ ىشىندە ع.ءبىرىمجانوۆ پەن ح.بولعانباەۆ «الاشوردانىڭ» وكىلەتتى قۇزىرىنا يە بولعان جانە قۇپيا حاتتى جەتكىزگەن سول ەكەۋى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ح.بولعانباەۆتىڭ كۋالىگىنە «الاشوردانىڭ» ءمورى باسىلعانىن، وزىندە ونداي قۇقىق بولماعانىن د.ادىلەۆ ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە اتاپ ايتادى.

سونىمەن، «الاشوردا» قايراتكەرلەرى مەن تۇركىستان، بۇقارا، حيۋا رەسپۋبليكالارىنىڭ اراسىندا ىنتىماقتى ساياسي بايلانىس بولعان. ءوزىنىڭ جاسىرىن وكىلدەرىن جىبەرۋ ارقىلى «تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى» قوزعالىسىنىڭ زاڭدى مۇشەسى رەتىندە تىركەلگەن دەپ ەسەپتەۋگە تولىق نەگىز بار.

ز.ۆاليدوۆ قۇرىلتايعا: «قازاقتاردان «الاشوردا» مۇشەلەرى مەن تۇرىكمەن وقىعاندارىن شاقىردىق. ولاردىڭ وكىلى كەلگەنشە بۇقارانىڭ سولتۇستىگىندەگى حارگوس دەگەن اۋىلدا (بۇقارا) ءامىرى جاساقتارىنىڭ ءبىرى، ءبىر بايدىڭ ۇيىندە تۇردىق. بۇل ءۇيدى ۇكىمەت تارتىپ العان ەكەن. باشقۇرتستان اسكەرىنىڭ پولكوۆنيگى حەيبەتۋللاح سۇيىندىكوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ەۋحادي يشمۋرزين، مەنىڭ كومەكشىم يبراحيم ىسقاقوۆ جانە بىرنەشە وفيتسەر بۇقارا ارمياسىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتتەرىنە ورنالاستى. قارشى، شاحريسابز، نۇر، گۋزار، كەرمينە اسكەري جاساقتارى سللاردىڭ قولىندا بولدى. بۇلاردىڭ ءبارىن اريف تاعايىندادى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ورىستار ۇلتتىق اسكەردىڭ قۇرىلۋىنا قارسى شىققان جاعدايدا، نە قۇرىلا باستاعان ارميانى تاراتقان جاعدايدا باسماشىلارمەن بىرىگىپ، سوعىس اشۋ بولاتىن. الايدا ۇلتتىق مۇددەنى باسماشىلارعا ءتۇسىندىرۋ كەرەك ەدى. بۇل ماسەلەنى تاشكەنتتىك، فەرعانالىق دوستارىمىز جاقسى قولعا الدى. بۇقارالىقتارمەن، وزبەكتەرمەن جۇمىس جاساۋ وڭاي ەمەس ەدى. سەبەبى بۇقارالىقتار مەن تاشكەنتتىكتەر ءوزارا كەلىسە المايتىن، ءارى وزبەكتەر اراسىندا ورىس مەكتەبىنەن ءتالىم العان قازاقتارعا «ميسسيونەر» رەتىندە قارايتىن باسىم توپ بار بولاتىن. ءبىز - بۇقارالىقتارمەن، وزبەكتەرمەن، تۇرىكمەندەرمەن جانە قازاق وكىلدەرىمەن حارگوستا جانە ءامىردىڭ «سيتارە ماح حاسسا» سارايىندا قالاي استىرتىن جينالاتىنىمىزدى، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن قالاي وتكىزەتىنىمىزدى جانە ۇلتتىق ورتالىقتىڭ باعدارلاماسىن تالقىلادىق. ناتيجەسىندە، وزبەكستانداعى  ءدىني باعىتتاعى «جاديتشىلدەر» مەن سوتسياليستىك «ەرىك»، قازاقتاردىڭ «الاش» پارتيالارىمەن بىرىگىپ مەن ۇسىنعان جەتى تارماقتان تۇراتىن ورتاق باعدارلاما قابىلدادىق: 1. تاۋەلسىزدىككە جەتۋ; 2. دەموكراتيالىق مەملەكەت ورناتۋ; 3. ۇلتتىق ارميا قۇرۋ; 4. ەكونوميكالىق باسقارۋ قۇرىلىمىن ورتالىقتاندىرۋ: تەمىر جولدار مەن قازبا ارنالاردى (كانالدار) تۇركىستاننىڭ ۇلتتىق مەنشىگى دەپ جاريالاۋ; 5. وقۋ-اعارتۋدى جۇيەسىن جاڭارتۋ جانە ورىستاردىڭ ىقپالىنسىز باتىس مادەنيەتىمەن تىكەلەي بايلانىس جاساۋ. 6. ۇلت ماسەلەسى جونىندە: مەكتەپتەردى جانە مەملەكەتتىڭ تابيعي بايلىعىن مەملەكەتتەگى ۇلتتاردىڭ ۇلەس سالماعىنا سايكەستەندىرە ءبولۋ; 7. تولىق ءدىني ەركىندىك، ءدىن ىستەرىن مەملەكەت ىسىمەن ارالاستىرماۋ.قازاقتار دىنشەنى وكىل ەتىپ قالدىرىپ، ەلدەرىنە قايتقان سوڭ، سوڭىنان كەلگەن «جاديتشىلدەر» مەن «ەرىك» پارتيالارىنىڭ جەكە-جەكە باعدارلامالارى قابىلداندى. بۇل - بۇقارادا باس قوسۋىمىزدىڭ نەگىزگى ناتيجەسى ەدى...»، - دەپ ەسكە الادى.

تەرگەۋدىڭ جالعاسىندا الدىڭعى جاۋاپتاردان تۋىنداعان سۇراقتار قويىلىپ، ناقتىلانا تۇسكەن. نازار اۋدارارلىعى بۇل جاۋاپتاردا الدىڭعى كورسەتىندىلەردى جوققا شىعارۋعا ۇمتىلىس بايقالادى. مىسالى، كەيىنگى كورسەتىندىلەرگە سۇيەنسەك، بايتۇرسىنوۆتىڭ ۆاليدوۆقا جازىلعان حاتقا مۇلدەم قاتىسى جوق بوپ شىعادى، ءتىپتى، ول حاتتىڭ جازىلعان - جازىلماعانى دا انىقتالمايدى. تەك بولعانباەۆتىڭ قىزمەتiنە قايتىپ ورالماۋى عانا iلiككە - سەبەپ بولۋى مۇمكiن، ونىڭ ءوزi دە سوتتىڭ ۇكiمiنە ەمەس، اكiمشiلiك شاراعا لايىق دەگەن ءۋاج بىلدىرەدى. ءىسساپاردىڭ قارجىسىن (ەگەر پايدالانعان بولسا) مەكەمە ءوندiرiپ الۋى تيiس.تەرگەۋشىلەر وسىدان كەيىن حات يەسىن بوكەيحانوۆ پەن دۋلاتوۆ ەتىپ كورسەتكىسى كەلگەن سىڭاي تانىتادى.

«ازامات بولعانباەۆتىڭ تەرگەۋدەگى قوسىمشا جاۋابى. 23/YI.29 جىل.

سۇراق: تاشكەنتكە بارار جاتقانىڭىزدا ءسىز بوكەيحانوۆتىڭ دۋلاتوۆقا نە باسقا ادامعا جازعان حاتىن اپاردىڭىز با، جوق پا؟

جاۋاپ: تاشكەنتكە بارا جاتقانىمدا بوكەيحانوۆ دۋلاتوۆقا حات بەرىپ جىبەردى مە، جوق پا، ول جاعى ەسىمدە قالماپتى. بوكەيحانوۆتىڭ دۋلاتوۆقا حات بەرگەنى ءتىپتى ويىمدا جوق".

ال ءا.بوكەيحانوۆ: «ۋفاداعى كەڭەستەن كەيىن ۆاليدوۆپەن قانداي دا ءبىر بايلانىس  ورناتتى دەگەندى ءۇزىلدى-كەسىلدى جوققا شىعارامىن: وعان بولعانباەۆ ارقىلى سالەمدەمە جىبەرگەنىمدى دە، نەمەسە باسقا ءبىر جولمەن ودان-ۆاليدوۆتەن حات العانىمدى دا جوققا شىعارامىن»، - دەپ مالىمدەدى.

قوسىمشا جاۋابىندا ح.بولعانباەۆ: « 1. بۇقاراعا باراتىن مانداتتى كىم جازدى، ونى بىلمەيمىن. بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، بياحمەت سارسەنوۆ بەرگەن مانداتتا ەشقانداي جاسىرىن تاپسىرما جوق، مەنىڭ „الاشوردا" اتىنان بارعانىمدى سەندىرۋ ءۇشىن عانا جازىلعان. تاپسىرما: ءۆاليدوۆتىڭ قانداي جوسپارى بار، سونى ءبىلىپ كەلۋ عانا بولاتىن. ەسكى تانىستارىنىڭ اتىنان كەلگەندىكتەن دە ۆاليدوۆ ماعان سەندى. ءبىر باشقۇرتپەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋ تۋرالى ايتتى. ول ادامنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىن، اتىن دا ۇمىتتىم. ۆاليدوۆ كەيىن قايدا كەتتى، باسماشىلارعا كەتتى مە، جوق ماسكەۋگە كەتتى مە، ول جاعىن دا بىلمەيمىن. 2. پارتيا مەكتەبىنىڭ وقىتۋشىسى جۇماباەۆپەن جالپىعا ورتاق ماسەلە جونىندە سويلەسىپ ءجۇردىم. استىرتىن ادەبي ۇيىرمە جونىندە ەشقاندايدا اڭگىمە ەستىگەن ەمەسپىن. 3. ادىلەۆكە 1926 جىلى قازاق تەاترىنىڭ ديرەكتورى بولىپ تۇرعاندا ءبىر قىسقا حات جازدىم. ودان قىسقا عانا جاۋاپ الدىم»، - دەيدى.

1988 جىلعى قازاق سسر جوعارعى سوتىنىڭ انىقتاماسىنان: «وماروۆ، ءوزiنiڭ 1921 جىلى ورىنبورداعى سوۆپارتشكولدىڭ وقۋ ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi بولعانىن، سول كەزدە بولعانباەۆتىڭ سوندا وقىتۋشى بوپ iستەگەنiن ايتتى. سول جىلدىڭ كوكتەمiندە بولعانباەۆ ودان تاشكەنتكە كومانديروۆكاعا بارۋعا رۇقسات سۇرايدى، بۇل كەلiسiم بەرەدi. بiراق تا ونىڭ ۇزاق ۋاقىتقا دەيiن قىزمەتكە قايتىپ ورالماۋىنا بايلانىستى، ول (وماروۆ) بۇل ءجونiندە ساياسي اعارتۋ باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشiسi كەنجينگە ەسكەرتەدi. سوڭعىسى (كەنجين) ءوزiنiڭ قاراماعىنداعى قىزمەتكەرi حوحلوۆسكيگە مۇنىڭ (وماروۆتىڭ) كوزiنشە:تاشكەنتكە كەتكەن بولعانباەۆتى تۇتقىنداۋ جانە ونى كۇزەتپەن الىپ كەلۋ تۋرالى تەلەگرامما سالۋ تۋرالى تاپسىرما بەردi. بۇل تاپسىرمانىڭ ورىندالعانى - ورىندالماعانىن ول (وماروۆ) بiلمەدi, الايدا سوڭعىسىن (بولعانباەۆتى) قايتىپ ورىنبوردان كورمەگەن. الايدا، تەرگەۋشiلەر ومارۆتىڭ بۇل كۋالiگiن راستايتىن نەمەسە ونى جوققا شىعاراتىن دالەلدەردi, سونداي-اق قىزمەت ورنىنا قايتپاعانى تۋرالى دەرەكتەردi iزدەستiرمەگەن. بۇل تۋرالى ومارۆپەن بەتپە-بەت بولعان كۋالەسۋدە بولعانباەۆ: ءوزiنiڭ ورىنبوردان جولدانعان تەلەگرامما تۋرالى ەشتەڭە بiلمەگەنiن ايتتى، بiراق تا وندا قايتىپ ورالماعانىن جوققا شىعارعان جوق. وعان قوسا، ۆاليدوۆتىڭ حاتىن بوكەيحانوۆ (اۋەلدە بايتۇرسىنوۆ بولاتىن - ت.ج.) وقىعان كەزدە، بۇرىن مۇلدەم قارام-قارسى پiكiر بiلدiرگەنiنە قاراماستان، وماروۆتىڭ وندا جوق بولعاندىعىن كۋالاندىرادى. وماروۆ، بۇدان كەيiن ءادiلەۆتىڭ ورىنبورعا 1921 جىلدىڭ باسىندا كەلگەنiن، بولعانباەۆپەن بiر بولمەدە تۇرعانىن، ءوزiنە جۇمىس iزدەپ جۇرگەنiن، ال كوكتەمدە تاشكەنتكە كەتكەنiن ايتقان».

جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى قازىحان كەنجەباەۆ مارقۇم ءۇش اي وتىرىپ قورىتقان بۇل ايقىنداماسى بارىنشا تياناقتى ءارى زاڭدىق سالماعى بار سوزدەرمەن باياندالعان. ونداعى استارلى ماتىنگە جۇگىنسەك: حايرەتدين بولعانباەۆ ز.ۆاليدوۆپەن جولىعۋ ءۇشىن بۇقاراعا بارعان. الايدا ءوزىنىڭ ساپارىنىڭ باستى ماقساتىن: بۇقارا وڭىرىندەگى قازاق شاكىرتتەرىن وقۋلىقپەن قامتاماسىز ەتىلۋ جاعدايىن شەشۋ تۋرالى وقۋ اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ، - دەپ تۇسىندىرگەن.

جوعارعى سوتتىڭ مۇشەسى قازىحان كەنجەباەۆ مارقۇمنىڭ دا ايقىندامانى اقتاۋعا قاراي بەيىمدەپ جازعانى انىق اڭعارىلادى. جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىنگى قيىن كەزەڭدى باسىنان كەشىرىپ ءجۇرىپ، مۇنداي تاۋەكەلگە بارعانىنىڭ ءوزى باتىلدىق. انىعى، ح.بولعانباەۆ: " ز.ۆاليدوۆ بايىپتى ساياساتكەر ەمەس ەكەن" دەپ باعا بەرەدى تەرگەۋشىلەرگە. ال د.ادىلەۆ تە ح.بولعانباەۆتىڭ قايراتكەرلىگىنە كوڭىلى تولمايدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، مۇنىڭ بارلىعى تەرگەۋدىڭ ەكپىنىن باسۋ ءۇشىن قولدانىلعان ءتاسىل. ال ز.ۆاليدوۆ پەن "الاشوردا" كوسەمدەرىنىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس بولعانى شىندىق. سوندىقتان دا ح.بولعانباەۆتى بۇقاراعا "الاشوردانىڭ" رەسمي وكىلى رەتىندە قۇپيا بارعانى تاريحي دالەلى بار ساياسي وقيعا دەپ باعالايمىز.

10. اسقار دۋلاتوۆ جانە باسقالار...

 

قازاقستاننىڭ سوت، پروكۋراتۋرا، تەرگەۋ ورىندارى 1929 جىلدى اسقان تەگەۋىرىندى قارقىنمەن قارسى الدى. قىلمىستى ىستەر قاۋىرت ءارى جاپپاي جۇرگىزىلىپ، تەك قانا قارالاۋ باعىتىن ۇستاندى. ەگەردە سول جىلدارداعى تەرگەۋ ىستەرىن سارالاي قاراسا، اۋىلدى جەردە جۇرگىزىلگەن اۋقىمدى ءارى اتىشۋلى «حالىق جاۋلارىنىڭ» دەنى «الاش وردا» قايراتكەرلەرى مەن قازاق زيالىلارىنىڭ تۋعان جەرىندەگى بولىستار مەن اۋىلنايلار، ولاردىڭ تۋىستارى بولىپ شىعادى. دەمەك، ستاليندىك-گولوششەكيندىك جازالاۋ تەك ساياسي تۇرعىدان عانا ەمەس، سونىمەن قاتار يگى جاقسىلاردىڭ تۇقىم-تۇياعىن قۇرتۋعا، ياعني، ءۇرىمىن ۇزۋگە (گەنوتسيدتىك ساياساتقا) باعىتتالعانى انىق بايقالادى.

قازاق دالاسىنا «كوممۋنيستىك-كولونيزاتورلىق» باسىبايلى، ماڭگۇرت مەملەكەت ورناتۋدى ماقسات ەتكەن «ۇلى وكتيابردىڭ ۇلى كوسەمى» مەن «كىشى وكتيابردىڭ كىشى كوسەمى» مۇنى جوسپارلى تۇردە جۇرگىزدى.

بۇل، دالىرەك تۇيىندەسەك، قازاقستانداعى «كىشى وكتيابر» - ەڭ ۇلكەن قىرعىننىڭ، وتىز ەكىنشى جىلعى اشارشىلىقتىڭ، ەڭ ۇلكەن جازالاۋدىڭ - وتىز جەتى-وتىز سەگىزىنشى جىلدىڭ الدىنداعى دايىندىق ەدى. سول «ۇلكەن قاساپتىڭ تيىرمەنىنە جەم بولىپ قازاقتىڭ وقىعاندارى مەن ونىڭ تۋىستارى ىلىكتى. قايماعىنان ايىرىلعان حالىقتىڭ مايەگى سۇيىلا باستادى. ەڭ اقىرىندا ءوزىنىڭ ۇلتىن قورلاپ، ونىڭ وتكەنىنەن باس تارتىپ، جالپىلاما ماقۇلىق ەدى دەپ بايانداما جاسايتىن جانە ءدال سول اراعا كەلگەندە اۋىزىن تولتىرىپ، داۋىسىن نىعارلاپ شىعاراتىن مەملەكەت قايراتكەرسىماقتار شىقتى.

سونىمەن، «كىشى وكتيابردىڭ» لاڭدى داۋىلى اۋىلعا بەت الدى. ەڭ ءبىرىنشى بوپ، الاش ازاماتتارىنىڭ تۋعان جەرىن قۇيىنداتتى. ونىڭ ىشىندە، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ، حالەل عابباسوۆتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اۋىلدارى ءىلىندى. سونىڭ ءبىرى - اسقار دۋلاتوۆ. زادى، وزگە-وزگە، ءدال وسى اۋىلدا تەرگەۋ مەن تارگىلەۋدىڭ ءدۇمپۋى ەرەكشە بولعان سياقتى. مىسالى، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اعايىندارىن تەپكىلەپ ولتىرگەن دە سول ءوزىنىڭ تۋعان تۋىس، كورشى-قولاڭدارى، جەكجات-جۇراتتارى ەدى. ول تۋرالى اقاڭنىڭ قىزى شولپان احمەتقىزى بايتۇرسىنوۆا اشىنا جازدى. وگپۋ تەرگەۋشىلەرى ءۇشىن بۇل پالەندەي ورەسكەلدىك سانالماعان.

 

"الاشورداشىلاردىڭ" ءىسىن تەرگەپ جاتقان ساەنكونىڭ كوزىنە قوستاناي وكرۋگىنەن جولدانعان اسقار دۋلاتوۆ باستاعان 13 ادامنىڭ ءىسى تۇسەدى. ءىستىڭ، ياعني، ءۇ تومنىڭ سىرتىنا:

«قىلمىستى ىستەر ەرەجەسىنىڭ 58-10, 58-7 باپتارى بويىنشا جانە باسقا دا قىلمىستارى ءۇشىن ايىپتالعان قوستاناي وكرۋگىنىڭ ناۋرىزىم اۋدانىنىڭ №10 جانە №18 اۋىلىنىڭ بايلارى دۋلاتوۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ تەرگەۋ ءىسى. ء4/ۇ-29 جىلى باستالعان»، - دەپ جازىلعان.

الايدا العاشقى حاتتاما ودان ءۇش اي بۇرىن، 21 قاڭتار كۇنى قاعازعا ءتۇسىپ، جوعارىداعى ايىپتار تاعىلىپ تا قويىپتى. مۇنى كورە سالىپ ول توسىن ۇيعارىمعا كەلەدى دە، ءتيىستى مەكەمەلەرگە:

"مەن، پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ قسسر بويىنشا باستىعىنىڭ كومەكشىسى ساەنكو، 1929 جىلى 12 مامىر كۇنى وگپۋ-ءدىڭ قوستاناي وكرۋگتىك ءبولىمى جۇرگىزگەن ناۋرىزىم اۋدانىنىڭ دۋلاتوۆ اسقار باستاتقان بايلارىنىڭ قىلمىسىن تەرگەگەن ءىستى قاراپ شىعىپ، مىناداي ۇيعارىمعا كەلدىم.

پپ وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ وندىرىسىندە (ءيا، كادىمگى ءونىم شىعاراتىن ءوندىرىس - ت.ج.) ءادىلەۆ دىنمۇحامەد پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى جانە باسقالاردى ايىپقا تارتقان №6 قىلمىستىق ءىس بار. الدىن-الا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ءىسىنىڭ قورىتىندىسىنا قاراعاندا №3 جانە №6 قىلمىستى وقيعالاردىڭ ءبىر ەكەندىگى بايقالادى. سونداقتان دا, قىلمىس ەرەجەسىنىڭ 117 بابىنا سايكەس:

وگپۋ-ءدىڭ قوستانايداعى وكرۋگتىك ءبولىمى جۇرگىزگەن دۋلاتوۆ اسقاردى جانە باسقا دا جيىنى 13 ادامدى جاۋاپقا تارتقان تەرگەۋ ءىسى №6 ىسكە تىركەلسىن - دەپ ۇيعارىم جاسادىم.

وسى قاتىناستىڭ كوشىرمەسى وگپۋ-ءدىڭ قسسر-دەگى رەسپۋبليكالىق تەرگەۋ بولىمىنە جانە وگپۋ مەكەمەسىن باقىلايتىن پروكۋرورعا جىبەرىلسىن.

پپ وگپۋ-ءدىڭ قسسر-دەگى شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ كومەكشىسى - ساەنكو", - دەپ پارمەن جولداعان.

ءسويتىپ، "الاشتىڭ" ىسىنە تاعى ءبىر قىلمىستى توپ بۇيىردەن كەپ قوسىلدى. "كىشى وكتيابر ءىسى" وسىلاي تىكەنەك تورىن جايا بەردى. ال گولوششەكين بولسا، ءاربىر جولى مىنبەگە شىققان سايىن تاعى دا ءبىر قىلمىستىق توپتىڭ اشىلعانى تۋرالى شابىتتانا حابارلاپ جاتتى.

اسقار دۋلاتوۆتىڭ تەرگەۋ ءىسى، ياعني، داۋدىڭ باسى قازاقتىڭ ءداستۇرلى كۇرەس ءتاسىلى - باقتالاستىقتان ورشىگەن. مۇنى ىلىككە سەبەپ ىزدەگەن تەرگەۋ ورىندارى وتە ءساتتى پايدالانعان جانە قاشان كەمەرىنە كەلىپ، اسىپ-توگىلگەنشە، ءبىرىنىڭ ىشەگىندەگى قىرىندىنى ەكىنشىسى قىرىپ، سۋ جىبەرىپ تازارتقانشا باقىلاپ وتىرعان. ءيى قانعان سوڭ بارىپ، تاسپا تىلگەن. ساياسي استار العان بۇل وقيعا بىلاي ورشىگەن...

تارگىلەۋدىڭ قارساڭىندا كەڭەستىك مەكەمەلەر اۋىلنايلاردىڭ سايلاۋىن وتكىزەدى. مىنە، ەجەلدەن كەلە جاتقان قازاقى تەكەتىرەس سول كەزدە سۇر جىلانداي باسىن كوتەرىپ شىعا كەلەدى. جەرىمىزدى العاندا ويانبايتىن، نامىسىمىزدى تاپتاعاندا شىداۋداي-اق شىداپ باعاتىن ەل-جۇرتىمىزدىڭ جۋاستىعى - سايلاۋ دەگەندە باسىن كوتەرىپ الىپ، تىك شاپشيتىن ادەتىنە باسقان. گولوششەكيندى بار تاۋقىمەتتى كەيىن ىسىرىپ قويىپ، ۇيرەنگەن مايدانعا كىرىسىپ كەتەدى. سايلاۋ جونىندەگى ۋاكىل حامزا ءجۇنىسوۆ تە جوعارىعا ءتيىستى مالىمەتتى دايىنداي قويادى.

سايلاۋ بارىسىندا ەكى رۋلى ەل ەگەر بولادى. اقىرىندا ماديار رۋىنان شىققان ساتباەۆ سايلانادى، اقساقالدار ءوزارا كەلەگە ءتۇسىپ، كەلەسى جولى وتەي رۋىنان وسپانباەۆ سايلانسىن دەپ شەشەدى. ولار: وبليگاتسيا ساتىپ الماۋعا ەرىكتىمىز. ءبىزدى زورلاماڭدار، - دەپ وكىلدىڭ ايتقانىنا كونبەيدى.

مىنە، وسى جايدى حابارلاعان حامزا ءجۇنىسوۆتىڭ مالىمەتى تەرگەۋگە ارقاۋ بولعان. ول كەڭسەسىنە كەلە سالىسىمەن قۇجات تولتىرىپ، ايىپكەرلەردى انىقتاۋعا كىرىسكەن. حامزا ءجۇنىسوۆ - 31 جاستا، 1916-جىلى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسكە، 1918-1919 جىلداردىڭ اراسىندا ازامات سوعىسىنا قاتىسقان، ىسىلعان، ءولىم مەن ءومىردىڭ ماعىناسىن ايىرىپ قالعان كوزى قاراقتى ازامات بولسا كەرەك.

ارينە، امانكەلدى مەن ءالىبيدىڭ ساربازى "الاشتىڭ" تۋى تىگىلگەن اۋىلعا بارعاندا، وعان ىشتارتپاعانى انىق. ول مىناداي مالىمەت جاساعان:

"مەن حامزا ءجۇنىسوۆ، اۋىلدىق جەردەگى كەڭەس سايلاۋىن وتكىزۋ ءۇشىن، №10 اۋىلعا جىبەرىلدىم. №10 اۋىلعا كەلگەندە جىكشىل توپتاردىڭ بار ەكەنىن كوردىم، ولاردى باسقاراتىن مىنالار:

1. بۇل توپتى وسپان بولتىرىكوۆ باسقارادى، ونىڭ اكەسى بۇرىن 30 جىل بولىس بولعان، پاتشاعا ادال قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن شەن-شەكپەن الىپتى.

2. ناقىپ تىلەۋوۆ - بۇرىنعى بەكەتشى، 6 جىل بولىس بولعان، ولاردى قوستاۋشىلار ءوزىنىڭ جاقىن تۋىستارى - م.سىرعاباەۆ، ن.تۇلكىباەۆ، ح.ناقىپوۆ، دارقان كەنشىمباەۆ. بۇل ادامدار بايلاردى تارگىلەۋ ناۋقانىندا تۇرعىنداردىڭ اراسىندا ۇگىت جۇرگىزىپ، كەڭەس وكىمەتى 28-29 جىلدارعا دەيىن عانا ءومىر ءسۇرەءدى، سودان كەيىن ونىڭ كوزى قۇريدى دەپ وسەك تاراتقان. مۇنى №10 اۋىلدىڭ ازاماتى ماقاتباي وسپانوۆ پەن باتىراق ا.مۇقامەتجانوۆ راستايدى، ول تۋرالى ولاردىڭ قولقاتى بار، ول وسى قۇجاتقا قوسا تىركەلىپ وتىر.

ز. اسقار دۋلاتوۆ، "الاشوردانىڭ" بۇرىنعى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ءىنىسى. اسقار دا ۇساق رۋدىڭ باسىن قوسىپ, جىكشىل توپ قۇرۋعا تىرىستى جانە سولاردى ۇگىتتەدى، ول جونىندە ا. بۋمانوۆ پەن باتىراق، "قوسشى" وداعىنىڭ مۇشەسى سەيتقازى الپىسباەۆ جولداستار كۋالىك بەرە الادى", - دەيدى.

 

تەرگەۋ ءىسى 1928-جىلدىڭ اياعىندا باستالعان. كۋالاردىڭ ايعاقتارىنىڭ بارلىعىن تەرىپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس، تەك كەيبىرەۋلەرىنە عانا توقتالامىز.

«ء29/حىى - 28 جىل. ناۋرىزىم اۋدانىنىڭ №8 اۋىلىنىڭ ازاماتى ا. بەكجانوۆتىڭ ء29/حىى - 28 جىلعى كورسەتىنءدىسىنە قوسىمشا ايعاقتار.

مەنءىڭ بۇدان بۇرىن ا.دۋلاتوۆ تۋرالى بەرگەن كورسەتىندىمە قوسارىم مىناۋ: ا.دۋلاتوۆ "الاشوردانىڭ" تۇسىنداعى ەڭ بەلسەندى قانىشەرلەردىڭ جانە كەدەيلەردى اتقىزعانداردىڭ ءبىرى ءارى ۇيىمداستىرۋشىسى. بارلىعىمىزعا بەلگىلى ونىڭ اعاسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ناعىز جاۋى بولدى، ا.دۋلاتوۆ تا كەڭەس وكىمەتىنىڭ دۇشپانى. م.دۋلاتوۆ "الاشوردانىڭ" كوسەمى رەتىندە 18-جىلى جەندەتتىك كورسەتىپ، كەدەيلەردى دارعا استى جانە اتتى. مىسالى، اسقار مەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتار جانە ولاردىڭ سىبايلاستارى، № 8-10 اۋىلداردىڭ اقساقالدارى مەن بايلارى بىرماعامبەت بولەكباەۆ، سەيت سۇيمەنباەۆ ت.ب مىرزاعازى يسپۋلوۆ ارقىلى قىزىلوردادان كەلگەن تاراننىڭ وتريادىنداعى قىزىلداردى الداپ، ولاردىڭ بارلىعىن بىرماعامبەت بولەكباەۆتىڭ ۇيىندە اتىپ تاستادى. ولاردىڭ سوڭىنان قىزىلداردى ىزدەپ جانگەلديننىڭ جاساعى كەلدى، ولار تەك قىزىلداردى دارعا اسقان جەردى (شۇڭقىردى) عانا تاپتى، ال سۇيەكتەرىن تابا المادى، سويتسە "الاشورداشىلار" الگىلەردى دارعا اسقان سوڭ دەنەسىن كولگە تاستاپ جىبەرگەنى كەيىن بەلگىلى بولدى" ,- دەيدى.

الاشتىڭ اياۋلى ازاماتى تۋراسىندا مۇنداي قاتىگەز دە جان تۇرشىگەرلىك تەڭەۋدى ا.بەكجانوۆتىڭ ءوزى تاۋىپ قولداندى ما، جوق پا، ونى انىقتاۋ مۇمكىن بولماس. بىراق تا ءبىر كۇندە ەكى رەت كورسەتىندى جازعان ادامنىڭ سوڭعى ءسوزى تەرگەۋشىنىڭ اۋىز-ەكى كومەگىمەن قاعازعا تۇسكەن سياقتى. ايعاقتار اراب قارپىمەن جازىلعان. بۇل كورسەتىندى اراب قارپىمەن جازىلعان. سوندىقتاندا ونىڭ تۇپنۇسقا ەكەندىگىنە سەنۋگە بولادى. تەرگەۋدىڭ ىرقىنا قاراعاندا حامزا ءجۇنىسوۆ ەسكى سارباز رەتىندە مىرجاقىپتى ايىپتايتىن دەرەك الىپ كەلۋ ءۇشىن سونىڭ اۋىلىنا ادەيى جىبەرىلگەن بولۋى كەرەك. ول ءوزىنىڭ ماقساتىنا جەتىپ تىندى.

جوعارىداعى كورسەتىندىنى جازىپ وتىرعان بەكجانوۆ ءابايدىلدا دا حامزانى بۇرىننان تانيتىنى بايقالادى. ول - 47 جاستا، 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىسقان، 18-19 جىلدارى اقتارعا قارسى سوعىسقان. ۇيىندە باعىپ وتىرعان 7 جانى (ادام) بار. بۇدان كەيىن كۋالىك بەرۋشىلەر وزدەرىن "كەدەي", "قۇل" دەپ تانىستىرعان.

ءبىر اۋىلدا سونشاما كۇڭ مەن قۇلدىڭ قايدان جۇرگەنى بەلگىسىز، مۇمكىن، "جالشى" دەسە الدەقايدا سەنىمدىرەك شىعار ەدى.

ءبىر-بىرىنە ارىز ايتۋدان باستالعان كۋالىكتەر بىرتە-بىرتە "الاشقا" اۋىز سالدى. زادى تەرگەۋشىلەر ء(ۇ توم، 135-بەت) ارىزدىڭ تىم قازاقى ءارى اۋىل اراسىنداعى باسارازدىققا ويىسىپ بارا جاتقانىنا ونشا رازىلىق تانىتپاعان سياقتى. سوندىقتان دا، "قازاق", "اۋىل" گازەتتەرىندەگى قيىندىلاردى دا وسى ىسكە تىركەپتى. "جاڭا تورعايلىق" دەگەن ء"سوز شەبەرىنىڭ" 1929 جىلى 11 كوكەك كۇنگى ماقالاسىندا «امانكەلدىنى ولتىرگەن - "الاشوردا", - دەپ جازىپ، وسى تەرگەۋدىڭ ايعاعى رەتىندە پايدالانعان.

دەمەك، جەرگىلىكتى قىلمىستى تەرگەۋ ورىندارى مەن گپۋ قىزمەتكەرلەرى جانە پارتيا باسشىلارى مۇنى ۇلكەن وبلىستىق دارەجەدەگى ناۋقان دارەجەسىندە وتكىزگەن. تەرگەۋ بارىسىندا يمانعالي قارپىقوۆ دەگەن ازامات تا جاۋاپقا تارتىلعان. ول "الاشوردانىڭ" بۇرىنعى اتتى جاساعىنىڭ ساربازى ەكەن. جاسى 36-دا، ارعىن رۋىنان. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەتىن جاي، تەرگەۋدە جاۋاپ بەرگەن ادامداردىڭ رۋى ەرەكشە مانگە يە بولعان سياقتى. ويتكەنى جاڭاعىداي ءوزارا جاۋلاسقان رۋلاردىڭ ادامدارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ارىز بەرۋ، جالا جابۋ ونشا قيىنعا سوقپاعان. ونى تەرگەۋشىلەر وتە ۇتىمدى پايدالانعان. يمانعالي قارپىقوۆتىڭ جاۋابىنىڭ مازمۇنى قىسقاشا بايانداعاندا مىناداي:

«1918 جىلى ناۋرىز ايىندا "الاشورداشىلار" توبى مايقارا اۋدانىنا كەلدى. بۇل جەردە - ماديار، شىمبولات، وتەي رۋلارى تۇراتىن. كەلگەندەردىڭ ىشىندە ەسپولوۆ مىرزاعازى، بايتۇرىسىنوۆ احمەت، دۋلاتوۆ مىرجاقىپ، قادىرباەۆ سەيتازىم، كەنجين اسپانديار، مۇزافار قاسىموۆ (وفيتسەر), قاراتىلەۋوۆ، موللا ءابىدراحمان مۇرتازين، تەمىروۆ ابدوللا، سەيدالين قىرىمكەرەي تاعى باسقالار بار. قاستارىندا 200 جاساعى بار. ەلدەن اسكەر جيدى. ەلدى ۇگىتتەگەن - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. ولار: ءبىز - اقتى دا، قىزىلدى دا جاقتامايمىز، تەك قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعايمىز دەدى. سودان كەيىن دە سولارعا قوسىلدىم. تاران اسكەرىنىڭ قالدىعىن ەسپولوۆ مىرزاعازى اتقىزدى. ا. قاسىموۆ كومگىزدى»، - دەيدى ول.

 

تەرگەۋشىلەردىڭ ويىنان شىققان كۋالىكتىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە وسى جازبا. بۇل ايتىلعان ماسەلەلەر جونىندە اتالعان ادامداردىڭ ارقايسىسىنىڭ ءوز جاۋابى بار. اسقار دۋلاتوۆتى جانە باسقا دا اۋىلدىڭ قاراپايىم بايلارىن "الاشوردانىڭ" ىسىنە قوسۋ ءارى تاڭداندىرادى، ءارى تاڭداندىرمايدى دا. ويتكەنى، ولارعا بۇكىلقازاقتىق قىلمىسكەر كەرەك بولدى جانە ولاردىڭ قاتارىن وسىنداي قوسىمشا ىستەر ارقىلى تولتىرىپ وتىردى.

ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا: «№ 3 تەرگەۋ ءىسى بويىنشا ايىپقا تارتىلعان "الاشوردا" قوزعالىسىنا قاتىناسقان، مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا كومەكتەسكەن, تارگىلەۋگە قارسى ناۋقان جۇرگىزگەن, ناۋرىزىم اۋدانىنىنىڭ ازاماتتارى: 1. دۋلاتوۆ اسقاردىڭ 2. تۇيعىمبەكوۆ دۇزەننىڭ 3. بولتىرىكوۆ وسپاننىڭ 4. تىلەۋليەۆ ناقىپتىڭ 5. ورازبەكوۆ ابدوللانىڭ 6. كەنشىنباەۆ دارحاننىڭ 7. جۇرقانوۆ قۇلاحمەتتىڭ 8. بالىباەۆ جاناحمەتتىڭ 9. يسماعامبەتوۆ تەمىرجاننىڭ 10. ەسپولوۆ دۇيسەنبايدىڭ 11. ت.مۇراتوۆتىڭ جانە 12. ساتباەۆ يبراگيمنىڭ تەرگەۋ ءىسىن قاراپ، ايىپتاۋ قورىتىندىسى ءىستءىڭ قىلمىستىق مازمۇنىنا ساي دەپ ەسەپتەيمىن.

ايىپتاۋ قورىتىندىسىمەن تولىق كەلىسە وتىرىپ، قازاق اۋىلىنىڭ ارتتا قالۋىنىڭ جانە رۋلىق سارقىنشاقتارىنىڭ جويىلماۋىنىڭ سالدارىنان ايىپكەرلەر قازان توڭكەرىسىنىڭ جۇزەگە اسقانىنا ون ەكى جىل وتكەنىنە قاراماستان جىلما-جىل وزدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى ارقىلى اۋىلدىق جەرلەردەگى كەڭەستىك قوعامنىڭ دامۋىنا كەدەرگى جاساپ كەلگەندىگىن, قازاق كەدەيلەرىن بايلاردىڭ باسىبايلىلىعىنان قۇتىلۋىنا توسقاۋىل قويعاندىعىن ەسكەرىپ، بۇل ءىستى وگپۋ-ءدىڭ كوللەگياسىنىڭ قاراۋىنا جىبەرىپ، سوتتان تىس نەگىزدە ۇكىم شىعارۋ كەرەك دەپ ۇيعارىم جاسايمىن.

قوستاناي وكرۋگتىك پروكۋرورى - ا بەزدەنكو", - دەپ شەشىم شىعاردى.

 

"سوتتان تىس نەگىزدە ۇكىم شىعارۋ" دەگەننىڭ ءمانى - ايگىلى ۇشتىك ارقىلى بىردەن جازاعا تارتۋدى بىلدىرەدى. وندا تەك ساياسي قىلمىسكەرلەردىڭ عانا ىستەرى قارالۋعا ءتيىستى. ولاردىڭ شەشىمى ەڭ سوڭعى جانە قايتا قاراۋعا جاتپايتىن ۇكىم بولىپ ەسەپتەلەدى.

مىنە، سونداي كەرگىگە قوستانايلىق قىر قازاقتارى دا تاپ كەلدى. تەرگەۋ ءىسىن وقىپ وتىرىپ تا ولاردىڭ ناقتى قانداي دا ءبىر ايىبى بار ەكەندىگىنە ءجىپ تاعا المادىق.

 

11. تىلشەلەر

مىرجاقىپتىڭ ءبىراز حاتتارى مەن ءوزارا جازىسقان تىلشەلەرى دە (زاپيسكا) تەرگەۋ ىسىنە تىركەلىپتى. بارلىق جازبالاردى كوشىرىپ الۋعا مۇمكىندىك بولعان جوق. دەگەنمەن دە تاعدىردىڭ تاڭباسى تۇسكەن، «ۇكىمسىز، ءۇنسىز سوتتالعان» قولحاتتاردىڭ ءبىرازىن نازارعا ۇسىنامىز. تارگىلەنگەن قۇجاتتاردان قۇراستىرىلعان 7-تومنىڭ 9-بەتىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ الاقانداي عانا قاعازعا جازىلعان تىلشەسى ساقتالعان. وندا:

«24/ ءۇى - 21 ج. ع-مان! مىناۋ احمەت جولداستى قۋدالاپ جۇرگەندەر بار كورىنەدى. جۇمىسىنىڭ ءمانىن ءوزى ءتۇسىندىرىپ ايتار. ساياسي سەنىمدى ادام ەكەندىگىنە قولىنا قاعاز بەرسەڭ، بۇزاقىلار ورىنسىز قوقاڭداۋىن قويار ەدى. وسىنى ساعان ادەيى تاپسىرامىن. م-ديار»، - دەپتى.

مۇنداعى احمەت دەگەن كىم؟ حات كىمگە ارنالعان؟ «ع-مان» - دەگەن ءابدىراحمان ايتيەۆ پە، ءابدىراحمان ءبايدىلدين بە، ناقتى انىقتاۋدىڭ ورايى كەلمەدى. قۇجاتتارى تارگىلەنگەن ادام تۇرمەدە جاتۋى ءتيىس. ءا.ايتيەۆ ونداي زاۋالدى باسىنان كەشكەن جوق. دەمەك، ءا.ءبايدىلديننىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن.

سول تومىنىڭ 117-بەتىندە «قوجا مىرزاعازى» دەگەن ادامنىڭ حاتىنىڭ سوڭى ساقتالعان. اڭگىمە - اۋباكىر ديۆاەۆ تۋرالى. مىرزاعازى قوجا دەگەنىمىز - مىرزاعازى ەسپولوۆ پا، جوق، باسقا ادام با؟ وعان ءجىپ تاعا المادىق. قازاقتىڭ اقساقالدارىنىڭ ءبىرى ءا.ديۆاەۆ تۋرالى ءسوز قوزعالىپ وتىرعاندىقتان دا كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىك:

«...تاربيەلەۋگە بولمايدى. بالالارى رىسقۇلوۆقا ارىز جازىپ بەردى. ارىزىن رىسقۇلوۆ سوندا الىپ كەتتى. بارعان سوڭ پارتيا ارقىلى وتكىزىپ كورەيىن، جولداستاردىڭ كۇشىمەن دەپ. وسىنى بىردەمە قىلارسىڭ. شالدىڭ ءحالى ناشار.

وزدەرى 4 جان. جالعىز اقشا الاتىن شال. ونىڭ العانىمەن بارلىعى كۇن كورە الاتىن ەمەس. بالالارى قىزمەتتە جوق. ونىڭ ۇستىنە جاقىن ارادا جالداعان مالاي قىز دىمىن قالدىرماي ۇرلاپ كەتىپتى. وتە جۇدەۋ، ولمەشىلىك كۇنى بار. مۇندا وراز جاندوسوۆتار سارتتىڭ جىگىتتەرىنە ايتىپ كورىپ ەدى، بولمادى، اسىرەسە، يرماكوۆ.

شال ءوزىنىڭ جايىنا بايلانىستى جازباعان شىعار سىپايىلىقپەن، بىراق، تاعى دا ايتامىن، حالدارى ناشار. قوش. مىرزاعازى. 15/ح - ".

جازىلعان ايى مەن كۇنى بەلگىلى، ال جىلى قويىلماعان. اۋباكىر ديۆاەۆتىڭ كۇتىمسىز قالعانى، تاشكەنتتە اسا كەدەي ءومىر كەشكەنى جونىندەگى دەرەك بۇل. كەيىن قازاق زيالىلارى قاۋىرت اتسالىسىپ، قاۋلى شىعارىپ، كىتابىن باستىرىپ، قارجىلاي كومەك بەرگەن. بۇل سول يگىلىكتى ءىستىڭ مۇرىندىعى سياقتى.

 

الماتىداعى تەرگەۋ ءىسى بىتكەن سوڭ سەگىز ادامدى ماسكەۋدىڭ بۋتىركا تۇرمەسىنە اۋىستىرعان. ول تۋرالى ءۇىى تومنىڭ 373-بەتىندە:

«ء17/Vىى - 29 ج. № 1675 بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ باستىعىنا. تومەندەگى 8 تۇتقىن ايداۋىلمەن جىبەرىلىپ وتىر. 1. تاشەكەنوۆ قابي كەنتاەۆيچ 2. بايتۇرسىنوۆ احمەت بايتۇرسىنوۆيچ 3. دۋلاتوۆ مىرجاقىپ دۋلاتوۆيچ 4. ايماۋىتوۆ جۇسىپبەك ايماۋىتوۆيچ 5. يسپولوۆ مىرزاعازى يسپولوۆيچ 6. ءبىرىمجانوۆ عازىمبەك قورعانبەكوۆيچ 7. بولعانباەۆ حايرەتدين ءابدىراحمانوۆيچ 8. عابباسوۆ حالەل احمەتجانوۆيچ.

بۇلار ايداۋىلمەن اپارىلسىن جانە ءبىر-بىرىنەن وڭاشا ۇستالسىن. وگپۋ-ءدىڭ اسكەري ءبولىمى»، - دەگەن جونەلتپە حات بار.

اراعا كوپ ۋاقىت وتكىزبەي قازاقستاندا قالعان تۇتقىندار دا ماسكەۋگە جەتكىزىلدى. ول تۋرالى وگپۋ - ءدىڭ اسكەري ءبولىمى:

«بۋتىركا تۇرمەسىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن ءبىر كامەرادا جاتقان تومەندەگى تۇتقىنداردى: بايتۇرسىنوۆ احمەتتى، ايماۋىتوۆ جۇسىپبەكتى، يسپولوۆ مىرزاعازىنى، بولعانباەۆ حايرەتديندى، ءبىرىمجانوۆ عازىمبەكتى، جۇماباەۆ ماعجاندى، يۋسۋپوۆ احمەتساپانى، بايتاسوۆ ابدۋللانى، وماروۆ ەلدەستى، جالەلوۆ كارىمدى - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ № 14 ۇيگە اۋىستىرىلعاننان كەيىن، ولاردى عابباسوۆ حالەلگە جانە № 54 كامەرادا جاتقان قازاقستاننان كەلگەن 33 ادامعا ء(ادىلوۆ جانە باسقالار) جولىقپايتىنداي ەتىپ ءار كامەراعا ءبولىپ-ءبولىپ ورىنالاستىرۋدى وتىنەمىن. وگپۋدىڭ اسكەري ءبولىمى - (قولى)» ،- دەپ نۇسقاۋ بەرگەن.

ءسويتىپ، العاشقى 41 ادام ماسكەۋدە باس قوستى. وسىدان كەيىن ولاردىڭ ءبىر-ءبىرىن امان-ەسەن كورىسۋىنە تاعدىر جازباپ ەدى.

تەرگەۋ ءىسىنىڭ 86-87 بەتتەرىندە وتە توسىن جانە تۇرمە پسيحولوگياسىنان تولىق ماعلۇمدار ەتەتىن، جۇقا قاعازعا ارابشا جازىلعان قۇپيا تىلشەلەر ساقتالعان. جاپىراقتاي عانا جىرتىندىلاردىڭ تۇيىرشىكتەلىپ وراتىلعانى بىردەن بايقالادى. بۇل - تۇرمەدە وتىرعانداردىڭ ءبىر-بىرىنە جولداعان حاتتارى. كىم قانداي جاۋاپ بەردى، ەندى قالاي جاۋاپ بەرمەك، بۇلاردى ەندى نە كۇتىپ تۇر؟ - دەگەن سياقتى ماسەلەلەردى قامتيدى. مازمۇنىنا قاراعاندا ماسكەۋ تۇرمەسىنە اۋىستىرىلعاننان كەيىن، ولاردا الدەقانداي ءبىر ءۇمىت پايدا بولعان سياقتى. اراب قارپىندەگى ءماتىن ورىسشا ماتىنمەن سالىستىرىلىپ وتىرىپ كوشىرىلدى. 85-بەتتە كوك سيا قارىنداشپەن:

«زاكليۋچەننىي يسپۋلوۆ م.ي.، كوم №70 پودال زاپيسكۋ زاكليۋچەننومۋ بۋلاتۋ م.يا.(دۋلاتوۆ), 62 كومن. چەرەز وكنو ۆو ۆرەميا پروگۋلكي س 62 كومن. پروگۋل 2-ي كورپۋس. يسەەۆا ء29/ۇىىى-29 گ.» - دەپ جازىلعان.

دەمەك، مىرزاعازى ەسپولوۆ تۇرمە ىشىندەگى سەرۋەن كەزىندە م.دۋلاتوۆتىڭ تەرەزەسىنەن تىلشەنى ىشكە لاقتىرماق بولعان ساتىندە قاراۋىل يسەەۆا بايقاپ قالىپ، قولعا تۇسىرگەن. تىلشەنىڭ ءسوزى قىسقا. ەمەۋىرىنى كوپ. تۇسىنىكتى دەگەن جەرلەرىنە كوپ نۇكتە قويىلعان. «ءو» دەگەن بەلگى ءسوز اراسىندعى قوسىمشانى بىلدىرسە كەرەك.

تىلشەنى جازۋعا ەكى، نە ءۇش ادام قاتىسقان. جوعارىداعى ايداۋىلدىڭ كورسەتىندىسىنە وراي، ولاردىڭ ەكەۋى - مىرجاقىپ دۋلاتوۆ پەن مىرزاعازى ەسپولوۆ دەپ تولىق سەنىممەن ايتۋعا بولادى. ال ءۇشىنشى ادام كىم؟ احمەتسافا يۋسۋپوۆ پا، حالەل عابباسوۆ پا، الدە عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ پا؟ سونداي-اق، مۇنداعى ادامداردىڭ اتتارىنىڭ بارلىعى دا لاقاپ ەسىمىمەن اتالعان. ال ولاردىڭ كىم ەكەنىن ناقتى اجىراتۋ مۇمكىن بولمادى. قولجازبانى تولىق وقىعان ادام ىشتەي جورامالداپ بىلە الادى دەپ ويلايمىز. سونىمەن، 86-بەتتەن باستالاتىن تۇرمە تىلشەلەرىنىڭ ءماتىنى مىناداي:

««جاۋاپ باستالدى. بىرتە-بىرتە بارىمىزگە دە كەلەدى عوي، سوندىقتان، مۇمكىن بولعانىنشا سولاردى ءبىر ىزگە سالعان ءجون. بۇرىنعى ايتىلعاندار، البەتتە، وزگەرىلمەيدى، قالادى عوي. مەنىڭ ايتقانىم - جاڭا ماسەلەلەر قوزعالۋى تۇسىندا. (وسى اراعا «ءو» بەلگىسى قويىلعان - ت.ج.) مۇنداي بولاتىنى مىنا جاۋاپقا بارعانداردى سۇراعاندارىنان كورىنىپ تۇر عوي. «كوپىردە تۇيەنىڭ ۇلكەنى تاياق جەيدىنىڭ» كەبى كەلسە، البەتتە، سالماق تورتەۋمىزگە تۇسەدى. بۇل انىق. عازىعا: ايتقانىڭنان قايت، ءتاۋبا قىل، قۋجاقتى ءتاۋىر كورەسىڭ بە، ونىڭ جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتى دۇرىس پا، جىككە «بولگەن»، ايتقانى ۇلتشىلدىق... (دەدىم). ...مىنە وسىنداي، بۇلاردان باسقا دا وسى سەكىلدى ماسەلەلەردى كوتەرۋلەرى مۇمكىن دەپ ويلايمىن. مىنە، وسىلارعا قاي تۇرعىدان جاۋاپ بەرەمىز. سوعان اقىلداسۋىمىز ءتيىس».

تىلشەنىڭ م.دۋلاتوۆقا ارنالعانى، م.ەسپولوۆتىڭ قولىنان الىنعانى انىق. سوندا بۇل ءسوزدى كىم باستاۋى مۇمكىن؟ مۇنداعى «قۋجاق» دەپ وتىرعاندارى - گولششەكين. ال «عازى» دەپ مىرزاعازى ەسپولوۆتى ايتىپ وتىر ما، جوق، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆتى ايتىپ وتىر ما، ونى تەك قيسىنمەن قيىستىرىپ بارىپ تۇسىنۋگە بولادى. عازىمبەكتىڭ كورسەتىندىلەرىندە اشكەرە مازمۇن بايقالماعان. دەمەك، «سالماق تۇسەتىن تورتەۋدىڭ» قاتارىنا جاتپايدى.

ول تورتەۋ، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى - ا.بايتۇرسىنوۆ، ح.عابباسوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.ەسپولوۆ. تىنىشباەۆ پەن دوسمۇحامەدوۆ قاماققا ەندى الىنعان. ولار الماتىدا. مۇنداعى ماسەلە، تورعاي وقيعاسىن قامتيدى. ال جازۋ مانەرى ءار قيلى. كەلەسى جازۋ باسقا ادامدىكى، الدىڭعىعا جاۋاپ بولۋى مۇمكىن جانە بۇل - م.دۋلاتوۆتىڭ ءسوزى دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى.

ءبىرىنشى ادام:«مەن بۇلاي ويلايمىن: ءبىز كەڭەس جاعىندامىز. قازاق ءۇشىن پايدالى ء(ىس) جاساۋىمىز كەرەك (وسى اراعا تاعى دا «ءو» بەلگىسى قويىلعان. ءبىزدىڭ جورامالداۋىمىزشا جوعارىدا قويىلعان وسىنداي بەلگىنىڭ ورنىنا قويىلىپ وقىلاتىن ءماتىن وسىدان كەيىنگى جولدار بولۋى ءتيىس). وزىڭە ءمالىم، ءبىز ءبارىمىز دە كەڭەسكە ادال قىزمەت قىلىپ كەلدىك. جاسىرىن ءىسىمىز ەش بولماعان. بىراق بۇل سوزدە قازاقتىڭ بار ماقسۇتى  ورىندالدى دەي المايمىز. تولىپ جاتقان ماقسۇتتار بار جۇزەگە شىعاراتىن. ونىڭ بەر جاعىندا قۋجاق بارعاننان باستاپ وتىرشىلدىق ساياسات باستالىپ، (قارقىندى) ءجۇرىپ جاتقانىن ايتۋ كەرەك.

قازاقتىڭ جەرگە ورنالاسۋىنىڭ وزگەرمەگەنىن; ۇستىندەگى (الداعى - ت.ج) 5 جىلدا 320 مىڭ ىشتەن تۇكتى اۋىزداردى كوشىرمەكشى بولىپ وتىراعانىن; قازاققا بەرىلگەن جاقسى جەرگە كەڭەس شارۋالارىن سالىپ جاتقاندارىن; شارۋا جۇزىندە قازاق مالىنا ءتيىستى قام قىلماۋلارىن; مالدىڭ (تارگىلەۋ ناۋقانىن) ورىنداتۋ، نە ەش فابريكا-زاۆودتىڭ جوقتىعىن (ايتۋ كەرەك):

ساۋدا-ساتتىق جايىندا: كازتورگ، ۋپسىرزاگ، گوسپلان، سكلادتارداعى قازاقستاندىقتاردى جويىپ، مۇندا بايلاعانى. مادەنيەت مايدانىن دا شالا ەتىپ (جۇرگىزىپ جاتقاندىعى), جاستاردىڭ ەلگە اتتانىسى، ەلدى كەڭەستەن بەزدىرەتىن تالاۋ بولىپ جاتقان جۇمىستار جايىندا. باسقارۋ جونىندە: قازاقتىڭ قولىنان جۇمىس كەلەتىنى از. ازاماتتارىنىڭ ءبىرى - ۇلتشىل، ءبىرى - پالەن دەپ، پارتيادان ايداپ، ىلعي وڭباعانداردى جيناپ الىپ، قازاق اتىنان جۇمىس جۇرگىزىپ جاتقانى، مەكەمەنى قازاقتاندىرۋ جونىندە ورىستى اقشا شىعارىپ وقىتىپ جاتقاندىعىن... تاپ كۇرەسى دەپ قازاقتىڭ قالتىلداعان شارۋاسىن كۇيزەلتىپ جاتقانىن - قىسقاسى وتارشىلدىق ساياساتتىڭ بارلاپ جاتقانىن تۇگەل ايتۋ.

مىنە ءبىز بۇعان قارسىمىز، ريزا ەمەسپىز. بۇل ۇلتشىل بولعاندىقتان ەمەس، لەنيننىڭ ۇلت ساياساتىن دۇرىس جۇرگىزبەگەندىكتەن، «دەكلاراتسيا پراۆ نارودوۆتا» ورىن بەرىلگەن قۇقىقتاردى جۇزەگە اسىرماعاندىقتان. ءبىزدى ۇلتشىل دەگەن - جاپقان جالا سەبەپتى، ۇلتشىلدىقتىڭ ماعىناسى: ەكىنشى ۇلتتى جۇتۋ، ويران قىلۋ. بۇل بىزدە جوق، بولۋى دا مۇمكىن ەمەس. ءبىز قازاق - شارۋا، مادەنيەت مايدانىندا باسقا ۇلتتارمەن تەڭ بولۋى كەرەك دەيمىز. ول ۇلتشىلدىققا جاتپايدى، مۇنى «دەكلاراتسيا پراۆتا» كەڭەس وكىمەتى ءوزى بەرىپ وتىر. «ولگەنىڭدى جاسىرارسىڭ - كومگەنىڭدى قايتەرسىڭ» دەگەندەي، بىزگە بۇعۋعا بولمايدى.

بۇل ءىرى ورىن - ءبىلسىن، ءبىز ايتپاعاندا، كىم ايتادى. «جىعىلساڭ جاردان، اجالىڭ الدەقايدان». بۇل جەرگە كەلگەن سوڭ - تاۋەكەل. ساناسۋعا ءتيىستى، وسى كۇنى ءوزىنىڭ قالى تورعا تۇسكەن تورعايداي، ءبىزدىڭ جايىمىزدى تۇرىك گازەتتەرى جازىپتى. «اكە!» - دەگەنمەن جان قالمايدى. قورعانۋدىڭ ءجونى جوق. كوپ بولسا قازاق ءۇشىن قۇربان بولارمىز - وندا تاريحي بورىشىمىزدى وتەگەن بولامىز...ء(وز ويىڭدى) نە، جانىڭداعىلارمەن سويلەسىپ جازىپ بەر. الدىمەن شىعىپ تەرەزەدەن بەر، بايقاپ بەر، ساق بول. 15... ماعان: جازعانىڭدى وقىدىم، -دەپسىڭ. ول، سويلەسكەنىڭ مەن كەزدەسكەنىڭ كىم، (وقىعانىڭ) مەنىڭ جاۋابىم با، سەنى كىم، نەگە وقىتتى؟ پالەن-تۇگەندى ايتتىڭدار ما؟ «تاران وتريادىن ۇستاپ بەردىڭدەر»، - دەگەنگە نە دەپ جاۋاپ بەردىڭ. مەن «ا.و-نىڭ» ىستەگەندەرىنە جاۋاپ بەرەمىن»، - دەدىم. مەن باسقا سۇراعانعا جاۋاپ بەرمەدىم، سەن نە دەدىڭ؟».

باسقا قاعازداعى جاۋاپتاسۋلار مىناداي.

ەكىنشى ادام: «13-كۇنى مەنى «سەيسەنبەكتەرمەن» كەزدەستىردى. جاۋاپتاسۋدا سۇرشا مەن ۋاقىتشا ورىنباسار بولىپ جۇرگەن ۇزىن ورىس بولدى. سۇراۋشى ۇزىن. وقىساڭ، مەنىڭ بەرگەن جاۋابىمدى كورگەن شىعارسىڭ: ول زاماندا ىستەلگەن ىستەرگە جاۋاپكەرمىن، ويلايمىن جولداستارىم دا باس تارتپايدى... - دەدىم. وسىدان باسقا توقسان ءتۇرلى  سۇراعىنا جاۋاپ  بەرمەدىم. ۇزىننىڭ ءبىر جاۋابىنا: مۇنداي اقىماق سۇراۋعا بەرەر جاۋابىم جوق، - دەگەنگە اشۋلانىپ، مەنى قورقىتپاقشى بولىپ ءسوز سويلەپ ەدى: مەن قورىقپايمىن، مەنى قورقىتا المايسىڭ، - دەگەن سوڭ قويدى. سونان كەيىن جانىمداعى كىسىنى الىپ، بۇل جاققا جۇرگەنشە (ماسكەۋگە - ت.ج.) جالعىز بولدىم».

ءۇشىنشى ادام: «ءۇيىلدىڭ 3 كۇنگى جاۋاپتى تاعى دا ورىنباسار سۇرادى. اراسىندا سەيسەكتىڭ ايتقانى وتىرىك دەپ ەدىم، ول (قاعاز الىپ): «(مىنە), قالماق بەت قازاقتىڭ (ا.بايتۇرسىنوۆ -ت.ج.) بەرگەن جاۋابى، سەن ونى قورعاشتايسىڭ، ال ول سەندەردى اياعان جوق. مىرجاقىپپەن ەكەۋىڭ پالەندى، تۇگەندى اتتى دەپ وتىر»، - دەدى. قاعازدان ەكەۋىمىزدىڭ اتىمىزدى كوردىم. ول سەنەن: «وردادا  يماننىڭ بالاسىن، تۇگەندى اتتىڭدار ما (دەپ سۇرادى ما), اتباسارعا كەتكەن تۇكتى اۋىزدار تۋرالى سۇرادى ما، سۇراسا سەن نە دەدىڭ. سەيسەك سولار تۋرالى سۇرادى ما، نە دەدىڭ؟ سەيسەكپەن كەزدەسۋدى سەلەۋ ەكەۋمىز: ءبىر جاعىنان - قوقان-لوقى، ەكىنشى جاعىنان - كەسىرقارانى ۇيىمنان ايداۋ ءۇشىن ىستەگەن شىعار دەپ جورىدىق، بۇل قالاي؟ ناق وسى كۇنى ءبىزدى وردا جۇمىسىنا ايىپتار ما؟ مەنى شاشپەن كەزدەستىرمەيدى. مۇنىسىنا تۇسىنبەيمىن. ءبىزدىڭ ءىسىمىز ءبىر... ولاردى قالاي ول جاقتا (الماتىدا) قالدىردى. ءبىزدى مۇندا (ماسكەۋگە) اكەلدى، بۇل قالاي؟ ارتىنان ەلدەسپەن، شاشپەن كەزدەستىم. بىلدىرمەي كەزدەستىم».

ءتورتىنشى ادام: «مۇندا كەلگەندە مەنىڭ الىنعان نارسەمە جانە اقشاما ەكى كۆيتانتسيا بەرگەن ەدى. سونى بۇگىن الىپ، نارسەلەرىمدى، كۆيتانتسيانى بەردى. اقشا جوق. اقشامدى دا بەرەدى دەپ ۇمىتتەنگەنمىن... ويتكەنى مۇندا كەلگەن سوڭ ەكى رەت ارىز جازىپ ەدىم. «وتكىز، اقشا كەرەك» دەپ. ارىز بويىنشا مۇندا سالعان شىعار دەپ ويلاپ وتىرمىن. ماعان: جازبا، بەرمەيدى، - دەيدى مۇنداعى «بىلگىشتەر». مىنا بەرگەنىنە قاراعاندا بىزگە جالپاق جۇرتتان باسقاشاراق قاراعانداي ما. حوش دەسەمىز. س.م.م-دى».

جۇقا، جىرتىق قاعازداعى بۇل تىلشەنىڭ مازمۇنى تۇسىنىكتى. ماتىندەگى «قالماق بەت قازاق» - احمەت بايتۇرسىنوۆ، ەلدەس - ەلدەس وماروۆ، ال «كەسىرقارا» مەن «شاشتى»، «سەيسەكتەردى» تەك جورامالداۋعا عانا بولادى. «ەكى رەت ارىز جازىپ ەدىم»، - دەگەنگە قاراعاندا، بۇل ح.عابباسوۆتىڭ،نە ج،ايماۋىتوۆتىڭ جازۋى. ويتكەنى وسى ەكەۋىنىڭ تۇرمە باستىعىنا قاراتقان وتىنىشتەرى تىركەلگەن.

سول تومدا مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ 1929 جىلى قاراشانىڭ 18 كۇنى جازعان توسىن قولحاتى بار. وندا:

«مەنى وزگە تۇتقىندارمەن ءبىر كامەرادا وتىرعىزۋىڭىزدى وتىنەمىن. سوندا ءوزارا اقىلداسا كەلىپ، مۇمكىن قىلمىستارىمىزدى مويىندارمىز»، - دەگەن ماعىنادا ءوتىنىش بىلدىرگەن.

مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ تەرگەۋ ىسىندە: ەندى ءبارىن دە مويىنداپ جازۋعا بەكىنىپ وتىرعاندىعى، سوعان مۇمكىندىك جاساۋى جونىندە ارنايى مالىمدەمەسى بار.

الاش ازاماتتارىنىڭ بارلىعى دا بۇل قۇرساۋدان جازاسىز شىقپايتىنىن بىلگەن. دەگەنمەن دە موسكۆاعا اۋىستىرىلعان سوڭ ونداعى تەرگەۋشىلەردىڭ قازاقستانداعىلارعا قاراعاندا «دارەجەسى بيىك» ەكەنىنە سەنگەن. كەيبىر ايعاقتارى دالەلسىز ىستەردى كەيىن قايتارىپ جىبەرۋىلەرى سوعان دالەل. تۇتقىنداعىلار بۋتىركاعا اۋىسقان سوڭ، وزدەرىنىڭ جاۋاپ بەرۋ تاسىلدەرىن وزگەرتكەن. شىندىقتارىن ايتىپ، قالايدا تەرگەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارۋعا ۇمتىلعان. ەكىنشىدەن، تەرگەۋ استىندا، بىراق بوستاندىقتاعى «مىرزاقاماقتا» جۇرگەن ءاليحان بوكەيحانوۆ:

«ءتيىستى ادامدارمەن اقىلداسا كەلىپ، بۇلاردى ەرەگەستىرە بەرمەي، بارىنشا ۇكىمدى جۇمسارتۋ تاسىلىنە كوشۋگە»، - كەڭەس بەرگەن.

وسى باعىتتى ۇستانا وتىرىپ م.دۋلاتوۆ بۋتىركا تۇرمەسىندە كولەمدى كورسەتىندى جازعان. وندا: تىم بولماسا ناقتى وقيعا كورسەتىندى رەتىندە قاعاز بەتىنە جازىلىپ قالسىن - دەگەن ماقساتتى الدىنا قويعان. مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ جوعارىداعى ءوتىنىشى قاناعاتتاندىرىلعان ەكەن. ول تۋرالى:

«وگپۋ-ءدىڭ شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى دياكوۆ «ء21/حى-29 جىلى وگپۋ-ءدىڭ كومەندانتىنا قىزمەت بابىنداعى جونەلتپە جولداپ:

№ 14-ءشى ۇيدەگى تۇرمەدە جاتقان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى بۋتىركا تۇرمەسىندەگى بايتۇرسىنوۆ، ايماۋىتوۆ، بولعانباەۆ، يسپۋلوۆ، ءبىرىمجانوۆ، جۇماباەۆ، يۋسۋپوۆ، بايتاسوۆ، وماروۆ، جالەلوۆ جاتقان كامەراعا اۋىستىرۋدى وتىنەمىز. دۋلاتوۆتى بۋتىركا تۇرمەسىنە اۋىستىرۋ بۇگىن جۇرگىزىلسىن»، - دەپ پارمەن بەردى.

مۇنىڭ الدىندا عانا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ ءوزىن قازاقستاننان كەلگەن تۇتقىنداردىڭ قاسىنا اۋىستىرۋدى وتىنگەن. بۇل اجال الدىندا تۇرعانىن سەزىپ اياۋلى ازاماتتارمەن سوڭعى رەت باقۇلداسىپ قالۋدى ويلاستىرعان امالى بولسا كەرەك. ال تەرگەۋشىلەردىڭ ماقساتى: ولاردى ءبىر بولمەگە جيىپ، اراسىنا تىڭشى قوسىپ، ايتقان سوزدەرىن حاتقا ءتۇسىرىپ الۋ. بۇعان تۇتقىنداردىڭ اراسىنا «قالام»، «دالشە»... سياقتى سالپاڭقۇلاقتاردى جىبەرۋ تۋرالى ءوزارا جازىسقان قاتىناستارى دالەل. سول تومنىڭ 301-بەتىندە:

«وگپۋ-ءدىڭ پروكۋرورىنا - وگپۋ-ءدىڭ سلاك لاگەرىنىڭ تۇتقىنى دۋلاتوۆ مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنان الدىن-الا تەرگەۋ كەزىندەگى مەرزىمدى ەسەپتەۋ تۋرالى ءوتىنىش» تىركەلگەن.

وندا: «وگپۋ كوللەگياسىنىڭ (ۇشتىكتىڭ) قاۋلىسى بويىنشا مەن قك-ءنىڭ 58-ءشى بابىنىڭ 2,4,10,11 تارماقتارى بويىنشا 10 جىلعا كونتسلاگەرگە جىبەرىلگەن ەدىم. كەسىم ۋاقىتى ء16/Vىى - 29 جىلدان باستاپ ەسەپتەلدى. وسىعان بايلانىستى ءوتىنىشىم مىناۋ: مەن بۇل ءىس بويىنشا 29/ ءحىى - 28 ج. تۇتقىنعا الىندىم. سول ۋاقىتتان باستاپ الماتى مەن بۋتىركانىڭ تۇرمەسىندە تەرگەۋ استىندا بولدىم. سوندىقتان دا قىك كودەكسىنىڭ 29-شى بابىنا جانە قىك-ءنىڭ 343-ءشى بابىنا سايكەس ماعان الدىن-الا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋدىڭ ۋاقىتىن ياعني مەنىڭ جازا وتەۋ مەرزىمىمدى 29/ ءحىى - 28 جىلدان باستاپ ەسەپتەۋىڭىزدى وتىنەمىن. م. دۋلاتوۆ. 29 ءساۋىر، 1931 جىل.»، - دەپ جازىلعان.

مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ بۇل ءوتىنىشىن: «سسسر حالىق كومميسارلار كەڭەسىنىڭ جانىنداعى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماسىنا قاراستى سولوۆەتسك جانە كارەل-مۋرمانسك ەڭبەك تۇزەتۋ لاگەرىنىڭ تۇتقىنداردى ءبولۋ ءبولىمى 1931 جىلى 15 ماۋسىم كۇنى - وتسر وپپۋ-ءدىڭ موسكۆا سلاك-ءتىڭ ءبىرىنشى بولىمىنە (كوشىرمەسىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا تاپسىرۋ ءۇشىن)» مىناداي:

«مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ كەسىمدى ۋاقىتىن: سوتقا دەيىنگى الدىن-الا تەرگەۋ كەزىندەگى 29/ ءحىى - 28 - دەن باستاپ ء15/Vىى - 29 دەيىنگى ارالىقتى ەسەپتەۋ تۋرالى ءوتىنىشىن جولداپ وتىرمىز. كوگپۋ-ءدىڭ ء13/ى - 1931 جىلعى قاۋلىسىمەن كك-ءنىڭ 58 بابىنىڭ 2,4,10,11 تارماقتىرى بويىنشا 10 جىلعا (اتۋ جازاسىنىڭ ورىنىنا اۋىستىرىلعان) سوتتالعان. باسقاراما باستىعىنىڭ ورىنباسارى - قولى»، - قاتىناس جولداپتى.

دەمەك، قۇجاتقا جۇگىنسەك، 1885 جىلى تۋعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 46 جاسىندا، 1931 جىلى 13 قاڭتار كۇنى اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعان. ونىڭ جوعارىداعى وتىنىشىنە: «وگپۋ-ءدىڭ ورتالىق تىركەۋ ءبولىمى مىناداي انىقتاما بەرىپتى:

«دۋلاتوۆ مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 1885 جىلى قازاق اسسر-ءنىڭ قوستاناي وكرۋگىنىڭ ناۋرىزىم اۋدانىندا تۋعان. سوت كوللەگياسسىنىڭ ء4/ىV - 30 گ. قاۋلىسى بويىنشا 58-ءشى باپتىڭ 2,4,10,11 تارماقتارى بويىنشا ايىپ تاعىلىپ، جوعارى جازاعا (اتۋعا-ت.ج.) كەسىلگەن. دۇنيە-مۇلكى تاركىلەنۋگە جاتقىزىلدى. ەڭبەك اقىسى № 26 پاراگراف بويىنشا ەسەپتەلەدى. كوللەگيانىڭ 8/V - 31 جىلعى قاۋلىسىمەن كوللەگيانىڭ بۇرىنعى ء4/ىV - 30 ج. قاۋلىسى ء26/ى كۇنى جوققا شىعارىلدى. ء13/ى-31 كۇنگى سوتتىڭ شەشىمى بويىنشا اتۋ جازاسى تۇتقىندالعان كۇننەن باستاپ ەسەپتەلەتىن 10 جىلدىق كونتسلاگەرمەن اۋىستىرىلدى. دۇنيە-مۇلكى تاركىلەنگەن، ءۇي-ءىشى جىبەرىلگەن جوق...».

اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندەردىڭ بارلىعىنا دا ءدال وسىنداي انىقتاما بەرىلگەن. تەك اتى-جوندەرى مەن كەسىلگەن ۇكىمدەرى عانا وزگە.

تۇرمەگە قامالىپ، جەر اۋدارىلعان الاش ازاماتتارىنىڭ بارلىعى ءبىر-ءبىرىنىڭ مەكەن جايىن، امان-ساۋلىعىن ماسكەۋدە تۇراقتى تۇراتىن ءاليحان بوكەيحانوۆ ارقىلى ءبىلىپ، ءوزارا ءجون سۇراسىپ حات جازعان. گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆانىڭ قولىندا ساقتالىپ قالعان مىنا حاتتار سونىڭ ءبىر ۇشقىنى عانا. م.گ.دۋلاتوۆانىڭ ماعلۇماتى بويىنشا،: تومەندەگى حاتتىڭ يەسى مۇحتار باباقايۇلى مۇرزين (1895-1937). قوستانايدىڭ كەڭارال دەگەن جەرىندە تۋعان. ترويتسكىدەگى گيمنازيانى بىتىرگەن سوڭ، قىزى دارىگەر اريكەنىڭ ايتۋىنشا، تومسكىنىڭ تەحنولوگيا ينستيتۋتىندا وقىعان. ينجەنەر-ەكونوميست. مۇحتار مۇرزين - ورىنبورداعى قازاق حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ العاشقى ديرەكتورى، مىرجاقىپپەن بىرگە سول ينستيتۋتتا ساباق بەرگەن. اۋدارماشى، پۋبليتسيست. ءۇي-ىشىمەن ۆورونەجدە ايداۋدا بەس جىل تۇرعان. 1936 جىلى شىمكەنتكە كەلىپ، اۋىلشارۋاشىلىق بانكىسىندە قارجى-جوسپارلاۋ ءبولىمىن باسقارعان. 1937 جىلى ۇستالىپ، قايتىپ قاتارعا قوسىلماعان.

«ست. مەدۆەجيا گورا مۋرمانسكوي ج. د.، 1 ولي تسەنترالنىە كۋرسى پري لەكپوموۆ پري سانوتدەلە دۋلاتوۆۋ ميرياكۋبۋ

ۆورونەج 12, تومسكايا 10. وت مۋرزينا مۋحتارا

ارداقتى جاقا!

ماسكەۋ ارقىلى ء(ا.بوكەيحانوۆ ارقىلى - ت.ج.) تۇراقتى ءجونىڭىزدى ءبىلىپ، سىزگە وسى سالەمدى جولداپ وتىرمىن. ۆورونەجدىڭ وزىندە تۇراتىندار: حالەل، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەر، سەيدازىم، ءاشىم، حاميت، اقباي (مۇنىڭ جاقىبىن بوساتقان). اۋدانعا جىبەرىلگەندەر: ينجەنەر مۇحامەدجان، مۇستافا بۇرالقى، جۇماعالي تىلەۋلى،  جۇماحان كۇدەرى، قوشكە، ءناشىر قوجامقۇلوۆ. الدابەرگەن دە بار ەدى، قاشىپ كەتىپتى دەسەدى. انىعى ءمالىمسىز. بىزدەن ءبىر ۇستالىپ جاتىپ شىققاندار: مۇحتار اۋەزوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، يسا قاشقىنباەۆ. تۇرمىس المالى-سالمالى، بىردە قىزمەتكە الادى، بىردە المايدى. ناق وسى كۇنى قىزمەتتەن شىعارىلىپ وتىرمىن.

مۇحتار. ۆورونەج. 1934 جىل، اپرەلدىڭ ءبىرى».

ەكىنشى حاتتى دارىگەر ج.تىلەۋلين (1889-1937) جازعان. مارقۇمنىڭ تۋعان قارىنداسى (...) ارماندا كەتكەن اعاسىنىڭ اتىن الاش ازاماتتارىنىڭ قاتارىنان قالدىرماي، ەسكەرە ءجۇرۋدى ومىردەن وتەرىندە اماناتتاپ ايتىپ ەدى. ونسىز دا ەسكەرىلەتىن حات بولسا دا، وسيەت ءسوزىن وسى ارادا ەسكە الا كەتكەننىڭ ايىبى بولماس دەدىك.

«ست. مەدۆەجيا گورا مۋرمانسك. ج.د. 1 ولك. تسەنترالنىە كۋرسى لەكپوموۆ پري سان.وتدەلە.  دۋلاتوۆۋ م.

گ. پاۆلوۆسك تسچو ۋل. ك. ماركسا، دوم 6, ج. تلەۋلين. 30/V.

ادرەستەرىڭدى جۋىردا الامىن. تۇرمىس، ساۋلىقتارىڭ قالاي؟ تۇراعىم پاۆەل قالاسى، قاراتوپىراعى بەتىندە (قاراتوپىراقتى جەر دەگەنى - ت.ج.), ساۋلىق ساقتاۋ جۇمىسىندامىن. مەنەن باسقا مۇندا ءبىزدىڭ جاقتان كىسى جوق. جالعىزبىن. تۇرۋعا قيىنداۋ بولعاندىقتان ءۇي-ءىشى مۇندا كەلگەن جوق. ەكى جىلدان بەرى تاشكەنتتە تۇرىپ جاتىر. وندا رايحاننىڭ ءىنىسى قىزمەت قىلۋشى ەدى، سوڭعى كەزدە قاتىن-بالالارىن، شەشەسىن، ءىنى-قارىنداسىن جاردەمسىز تاستاپ، ءبىر-ەكى بالالى سۇلۋدى الىپ، عايىپ بولعان كورىنەدى. سودان كەيىن اۋىر سالماق ابدوللا، رايحاننىڭ موينىندا قالىپ وتىرعان جاي بار. مۇندا قىزمەت بولعانىمەن، تابىس از. ءۇي-ءىشى كەلە الماي وتىرعانى دا سودان. وزدەرىڭ قانداي حالدە تۇراسىڭدار؟ ابدوللا (بايتاسوۆ - ت.ج.) ۆورونەجدە تۇرادى، كوپتەن حات كەلمەي تۇر. گايادان (عاينيجامال دۋلاتوۆا - ت.ج.), بالالاردان حابار بار ما، امان با ەكەن، قايدا تۇرادى؟

30. V. ج-الي. 1934».

مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى سەرىك جۇماعاليۇلى تىلەۋليننىڭ ايتۋىنشا، اكەسى ومبىداعى فەلدشەرلىك ۋچيليششەنى بىتىرگەن، قىزىلجاردا پەدتەحنيكۋمنىڭ ديرەكتورى بولعان.

اق تەڭىزدىڭ جاعالاۋىنداعى ايگىلى سوسنوۆەتس كونتسلاگەرىندە جاتقان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى زايىبى عاينيجامال بالاسى الىبەكتى الىپ ىزدەپ بارعان. ءبىر اي جۇبايىنىڭ قاسىندا بولادى. ولاردى باراردا قارسى الىپ، قايتاردا الماتىعا شىعارىپ سالعان ءاليحان بوكەيحانوۆ مىرجاقىپقا مىناداي جەدەلحات جولدايدى:

«سوسنوۆەتس مۋرمانسكوي ج. د. ، 5 تۋنگۋتسكوە وتد. تسەنترالنىي لازارەت. دۋلاتوۆۋ مير-ياكۋبۋ.

موسكۆا، 9. ب. كيسلوۆسكي 4/15. ء26/ىح 34 ج.

شىراق ماديارىم!

گايا، ءالتاي ەكى قونىپ، بۇگىن ءجۇرىپ كەتتى. شىعارىپ سالىپ جازىپ وتىرمىن.

م-نىڭ كۇيەۋى الماتىدا.

ءوز ەتىگىڭ تار بولسا، ەل بەيبىتىنەن نە پايدا. وسى ماقال قالامعا ورالا كەتتى.

يىسكەدىم ءالي».

وكىنىشكە وراي، بۇل مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ومىردەگى سوڭعى جۇبانىشى بولدى. ۇزاماي ۇلى الىبەك تە، ءوزى دە دۇنيەدەن قايتتى. ۇلىنىڭ قازاسىن ءاليحان دەگدار بىلە تۇرىپ، ەستىرتپەپتى. وزەگى ورتەنىپ ءومىر سۇرمەسىن دەگەنى شىعار، كىم ءبىلسىن.

 

تەرگەۋ ءىسىنىڭ ءۇىى تومىنىڭ سوڭىنا ۇكىم تىركەلگەن:

«وگپۋ (سوت) كوللەگياسىنىڭ 1930 جىلعى 4 كوكەك كۇنگى كەڭەسىنىڭ حاتتاماسىنان كوشىرمە.

تىڭدالدى: №78754 ءىس بويىنشا ايىپتالعان: بايتۇرسىنوۆ احمەت پەن مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى - قە 58/2,58/4,58/11,58/10 باپتارى بويىنشا،

ەسپولوۆ مىرزاعازىنى - قە 58/2,58/10 باپتارى بويىنشا،

عابباسوۆ ءحاليلدى - قە 58/2 بابى بويىنشا،

ادىلەۆ دىنمۇحامەد پەن ايماۋىتوۆ جۇسىپبەكتى - قە 58/2,58/8,58/11 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا،

ءبىرىمجانوۆ عازىمبەكتى - قە 58/4,58/11 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا،

يۋسۋپوۆ احمەتسافانى - قە 58/1,58/13 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا،

بولعانباەۆ حايرەتديندى، جۇماباەۆ ماعجاندى، بايتاسوۆ ابدوللانى،

وماروۆ ەلدەستى، جالەنوۆ كارىمدى - قە 58/11 جانە 58/10 باپتارى بويىنشا،

بيتىلەۋوۆ داموللانى - قە 58/4 بابى بويىنشا، دۋلاتوۆ اسقاردى...", - دەپ جيىنى 42 ادامدى ايىپتان شىققان.

ءبىز ءوزىمىزدىڭ ماقساتتى مۇددەمىزگە وراي تىكەلەي قاتىسى بار "الاش" قايراتكەرلەرىنىڭ عانا ءتىزىمىن كەلتىردىك. وكىنىشتىسى سول، ايىپتاۋ باپتارىنىڭ قويىلۋى بارىسىندا «ادىلەۆ دىنمۇحامەد پەن ايماۋىتوۆ جۇسىپبەكتىڭ» ءبىر تىزىمگە قوساقتالعانى. تەرگەۋ ءىسىنىڭ ەڭ تۇيتكىلدى "تۇلعاسى" دىنشە ادىلەۆ بولعاندىقتان دا، بۇل قوساقتان جازاسىز قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ەگەردە، باسقا تىزىمگە ىلىككەندە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ تىم قۇرىماعاندا تاعى دا التى-جەتى جىلداي جارىق دۇنيەنىڭ ءدامىن تاتۋ مۇمكىندىگى بار ەدى.

اللا تاعالام وعان مۇنداي مۇمكىندىكتى جازباپتى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»