قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ:
- اياۋلى وتانداستارىم، قادىرمەندى قاۋىم! كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن، مالدىڭ اۋزى كوككە تيگەن، ادام اۋزى اققا تيگەن، ءتۇننىڭ كۇنگە بەت بۇرعان، تابيعاتتىڭ گۇلدەنىپ قۇلپىرعان قۋانىش كەزەڭى - ناۋرىز مەيرامى بارشاڭىزعا قۇتتى بولسىن! جاڭا جىلدى 1 قاڭتاردا اتاپ ءوتۋدى ءى پەتر پاتشا رەسەيگە ەۋروپادان الىپ كەلسە، ودان بىزگە جەتكەن. قىتايدىڭ وزىندە بۇل مەرەكە اقپاننىڭ ورتاسىنا تامان ءبىر اپتا بويى تويلانادى. شىعىس حالىقتارىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك سولاي. تۇبىندە ءبىز دە ءوز مەرەكەمىزگە ورالاتىن شىعارمىز. بۇل - حالىقتىعىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزگى تامىرىنىڭ ءبىرى.
2009ج 22 ناۋرىز، «استانا-بايتەرەك» الاڭى

تۇركىلىك دايەكتەر

كەيبىر عالىمداردىڭ پايىمىنشا، ناۋرىزدىڭ 2,5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار، الايدا، ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ءدال قاشان ءارى قالاي قالىپتاسقانى تۋراسىندا پايىمدار بولعانمەن، ناقتى دەرەك كەزدەسپەيدى. شاماسى، بۇل مەرزىمدى ولار ناۋرىزدى زورواستر ءدىنىنىڭ تاريحىمەن بايلانىستىرا قاراۋدان شىعارسا كەرەك. الايدا، قۇمىق تاريحشى مۇرات ادجىنىڭ ۋاجىنە [6] قۇلاق قويساق، بۇل مەرەكەنىڭ تاريحىن التايلىق وركەنيەتپەن تىعىز قاراۋعا تۋرا كەلەدى. ال، بۇل وركەنيەت تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ جەمىسى بولىپ تابىلادى.

قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ:
- اياۋلى وتانداستارىم، قادىرمەندى قاۋىم! كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن، مالدىڭ اۋزى كوككە تيگەن، ادام اۋزى اققا تيگەن، ءتۇننىڭ كۇنگە بەت بۇرعان، تابيعاتتىڭ گۇلدەنىپ قۇلپىرعان قۋانىش كەزەڭى - ناۋرىز مەيرامى بارشاڭىزعا قۇتتى بولسىن! جاڭا جىلدى 1 قاڭتاردا اتاپ ءوتۋدى ءى پەتر پاتشا رەسەيگە ەۋروپادان الىپ كەلسە، ودان بىزگە جەتكەن. قىتايدىڭ وزىندە بۇل مەرەكە اقپاننىڭ ورتاسىنا تامان ءبىر اپتا بويى تويلانادى. شىعىس حالىقتارىنىڭ بارلىعىندا دەرلىك سولاي. تۇبىندە ءبىز دە ءوز مەرەكەمىزگە ورالاتىن شىعارمىز. بۇل - حالىقتىعىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزگى تامىرىنىڭ ءبىرى.
2009ج 22 ناۋرىز، «استانا-بايتەرەك» الاڭى

تۇركىلىك دايەكتەر

كەيبىر عالىمداردىڭ پايىمىنشا، ناۋرىزدىڭ 2,5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار، الايدا، ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ءدال قاشان ءارى قالاي قالىپتاسقانى تۋراسىندا پايىمدار بولعانمەن، ناقتى دەرەك كەزدەسپەيدى. شاماسى، بۇل مەرزىمدى ولار ناۋرىزدى زورواستر ءدىنىنىڭ تاريحىمەن بايلانىستىرا قاراۋدان شىعارسا كەرەك. الايدا، قۇمىق تاريحشى مۇرات ادجىنىڭ ۋاجىنە [6] قۇلاق قويساق، بۇل مەرەكەنىڭ تاريحىن التايلىق وركەنيەتپەن تىعىز قاراۋعا تۋرا كەلەدى. ال، بۇل وركەنيەت تۇركىلىك مادەنيەتتىڭ جەمىسى بولىپ تابىلادى.

ناۋرىز قاشان پايدا بولدى دەگەن ساۋالعا، ارينە، ناقتى جاۋاپ بەرۋ قىيىن. الايدا، ادام بالاسى ۋاقىتتى ەسەپتەۋ مەن باعالاي بىلگەننەن باستاپ قانا ەمەس، ميفتىك سانا قالىپتاسقان ساتتەن ناۋرىزدى مەرەكەلەۋ قاجەتتىگى تۋىلعان بولار. ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان وسى جايت بۇدان 5-6 مىڭ جىل بۇرىنعى، الماتىنىڭ سولتۇس-باتىسىنداعى 170 شم جەردەگى اڭىراقاي تاۋىنداعى جارتاستا قاشالعان ەجەلگى سۋرەتتەردە بەينەلەنگەن. وندا جەر بەتىلىك ماقۇلىقتاردان بىرنەشە ەسە ءىرى ەكى تۇلعا بەينەلەنىپتى: وڭ جاعىندا كۇنديدارلى ادامكەيىپتى كيەلى تۇلعا بەرى قاراپ تۇر، بۇل «ءتاڭىر» اتالىپ جۇرگەن جارقىن كۇش، ونىڭ سول جاعىندا ءارى قاراپ، ايديدارلى - ىڭىر ء(ىڭىر - بۇل قازاقتاردا كۇن باتقاننان كەيىنگى كەش تۇسكەن ۋاقىتتى بىلدىرەتىن ۇعىم تۇرىندە قالعان); ولاردىڭ ورتاسىندا ساعات تىلىنە قارسى باعىت بويىنشا سيىر جىلىنىڭ 4 ماۋسىمى بەينەلەنگەن: جاڭا تۋعان بۇزاۋ، ونىڭ ءۇستىن الا باسپاق جايىلىپ تۇر، ال ونىڭ سول جاعىندا سەمىز، ءمۇيىزى قاراعايداي  ءىرى بۇقا تاڭىرگە قاراپ تۇر دا، ونىڭ استىن الا ءمۇيىزى تۇسكەن، اۋرۋ دا كوتەرەم سيىر تالتىرەكتەپ تۇر. بۇل سايكەس تۇردە بەينەلەنگەن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى - كوكتەم، جاز، كۇز جانە قىس. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ استىندا ءتۇرلى ايۋان بەينەسىندەگى ون ەكى ادام (كيە) بيلەپ ءجۇر. بۇل - ەجەلگى ناۋرىز مەرەكەسى - سيىر جىلىنىڭ ناۋرىزىن مەيرامداۋ ەمەي نەمەنە؟!

بۇل قاشاما سۋرەت - بۇعان دەيىن بەيمالىم بولعان ناۋرىز بەن ونەكىمۇشەلىك تۇركىلىك كۇنتىزبەنىڭ تىعىز قاتىناسىن ايگىلەپ تۇرعانىمەن قۇندى. سونداي-اق، ەجەلگى «جاڭا جىلدىڭ» باسى نەگە كوكتەم بولعاندىعى دا وسىدان تۇسىنىكتى، ويتكەنى، كوكتەم - بىتىك سۋرەتتەگىدەي جىلدىڭ بالاڭ كەزەڭى ەدى! جوعارىداعى قىستىڭ كەيپىن كورسەتىپ تۇرعان كوتەرەم سىيىر جىلدىڭ قارتايعان، ولەر شاعىن دا كورسەتىپ تۇر: بار جوعالادى، كەڭىستىك قىسىلادى. دەمەك، قازاق تانىمىنداعى قىستىڭ كارى بەينەسى و باستان كەلەتىن دايەككە نەگىزدەلگەن. ەندەشە كارى قىستا جىلدىڭ تۋىلۋىن مەرەكەلەۋىمىزگە جول بولسىن!..

ناۋرىز تۋراسىنداعى كەلەسى ءبىر نازار اۋدارارلىق تاريحي ايعاق ساق-سكيفتەردىڭ «ايۋاندىق ستيلىنە» ارقاۋ بولعان التىن بۇيىمداردىڭ بەينەلەرى. بۇل ميفتىك زەرگەرلىك بۇيىمىنا قاراپ، ءبىز مۇشەلدىك جىل كيەلەرى بولىپ تابىلاتىن ايۋانداردىڭ اۋەلگى نۇسقاسى مەن بەينەسىن قالپىنا كەلتىرە الامىز. وسى بەينەدەن ءبىز ون ەكى مۇشەلدىك جىل كيەلەرىن قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىندىگىنە يەمىز.ءتىپتى، ءبىرشاما ايۋان مەن جانۋار اتاۋلارى ميفتىك ماعانا بەرگەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. ولاردى ساقتاردىڭ باعالى بۇيىمعا اينالعان جىلكيەلىك «ايۋان» ساقينالارىنان بايقاۋعا بولادى: تىشقان، بارىس، جىلقى، سىيىر.
ال، كەيبىر «باعالى ايۋاندار» تۇرپاتى سايكەس جىلكيەلەردىڭ مىنەزدەرى مەن مازمۇندارىنان حابار بەرەدى: مەشىنىڭ تالتايۋى - سول جىلدىڭ ءىس-ارەكەتكە لايىقتىعىن; ۇيقىداعى دوڭىزدىڭ تۇرعانىمەن قازىنا تولى «ساندىق» ەكەندىگىن; ال دۋلىعاعا تۇسكەن قوشقار ءمۇيىز ويۋ قوي جىلعى تۋىلعان باتىردىڭ بەلگىسى مە، الدە ونىڭ قوشقار اتا دەگەن ءپىرى مە، كىم ءبىلسىن؟!

اتالمىش تاريحي-رۋحاني بۇيىمدار ءبىزدىڭ شەشىلمەي وتىرعان كوپ سۇراقتارىمىزعا جاۋاپ بەرەتىن سىڭايى مول: بۇگىندە قازاقشا «ۇلۋ» اتالىپ جۇرگەن تەڭىزدىڭ جاندىك (ۋليتكا) پە، الدە ميفتىك ايداھار ما دەگەن ساۋال ناۋرىزتانۋداعى ءبىر ماسەلە بولىپ وتىر. الايدا، بۇعان بىرجاقتى تۇردە جاۋاپ بەرۋگە بولادى - ۇلۋ جىلى دەگەنىمىز - ايداحار جىلى. ال، قىتايلاردىڭ بۇگىنگى ەنشىلەۋى تاريحي-رۋحاني ورتاقتىقتى بىلدىرەدى. بۇل جونىندە ميفولوگ سەرىكبول قوندىباي [2] قىتايشا «لۋڭ» اتاۋى پروتوتۇركىلىك «ۇران» (ور، ورا، وراۋ سوزدەرىنىڭ سەمانتيكالىق تۇپكى نۇسقاسى) ءسوزىنىڭ كەيىنگى نۇسقاسى ەكەنىن دايەكتەپ قانا ەمەس، ايداھارتانۋ ماسەلەسىن بارىنشا جان جاقتى قاراستىرىپ، ونىڭ دەيتۇركىلىك قۇندىلىق ەكەنىن دالەلدەگەن بولاتىن.

ناۋرىزدىق  عۇرىپتار

ناۋرىز مەرەكەسى پارسىلىق «نوۆ» پەن «رۋز» سوزدەرى ارقىلى عانا سىيپاتتالمايدى. مەيرامدى اشاتىن بىرقاتار اتريبۋتتار مەن عۇرىپتار بولىپ تابىلادى. بۇگىندە ءوز الدىنا بولەكتەنگەن قازاقى عۇرىپتار مەن ۇلتتىق ويىن نەمەسە ءراسىم رەتىندە تانىلعان بىرقاتار قۇندىلىقتار - ەجەلگى تۇركىلىك ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ بولشەكتەرى مەن ەگجەيلەرى.

الاستاۋ

ناۋرىز كەزىندەگى الاۋ تۇركىلەردە الاستاۋ راسىمىمەن بايلانىستى. جالپى، ول ءتاڭىر-ءىڭىر دۋاليزمىندەگى جارىقتىڭ، كۇننىڭ رۋحى سانالاتىن تاڭىرگە قۇرمەت كورسەتۋ مەن تۇنەكتى سەرپۋ، ءىڭىردى جارىقپەن اشەكەيلەۋ ىرىمى بولۋى كەرەك. الايدا، وتتىڭ قاسيەتىن پاش ەتۋدى دە جوققا شىعارۋ مۇمكىن ەمەس. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە سوۆحوز شوپاندارى وتارلارى ۇركە بەرەتىن داعدىعا ۇشىراعاندىقتان، كۇن باتا قوي وتارىنىڭ تۇنەگىنە بىرنەشە جەردەن  الاۋ جاعىپ، ولاردىڭ اراسىنان وتاردى ايداۋ ارقىلى الاستاۋ ىرىمىن جاسايتىنى بار ەدى. سوعان قاراعاندا، ناۋرىزدىق الاۋدى جاعۋدا بىرنەشە ماقسات كوزدەلگەن بولۋى مۇمكىن. بىراق، كوپتەگەن جۇرتتار الاۋدان سەكىرۋ ارقىلى وزدەرىن الاستاۋ ءراسىمىن داستۇرگە ەنگىزسە، قازاقتار وتتان اتتاۋدى جامان ىرىم، ادەپسىزدىك، وتتى قادىر تۇتپاۋ سانايدى. ونىڭ ورنىنا شىراق جاعىپ، وعان الاقاندى توسۋ ارقىلى ماڭداي مەن بەت سىيپاۋ جورالعىسىن  جاساۋمەن شەكتەلەدى. سونىمەن بىرگە شىراق جاعىپ، ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنا وت جۇگىرتىپ، الاستايدى.

ايتىس

ناۋرىزدىق نىسان - دۋاليستىك تەڭگەرىم (بالانس) ۇدەرىسى: اق پەن قارا; جاقسى مەن جامان; كۇندىز بەن ءتۇن; جارىق پەن قاراڭعى; اتالىق نەگىز بەن انالىق نەگىز; ءىن (ين) مەن ەن (يان), قۇت پەن جۇت ... ال، ءدۋاليزمنىڭ ۇيلەسىمى - ولاردىڭ بەيبىت تارتىسىندا، تاجىكەلەسىندە، شارپىسىندا. بۇل كورىنىس قازاقتىڭ ايتىس ونەرىندە ارنايى ميسسياداي قالىپتاسقان. ايتىستىڭ اۋەل باستاعى تۋىنداۋ ءساتى دە ناۋرىزبەن بايلانىستا. سول سەبەپتى دە، ءولى مەن ءتىرىنىڭ ايتىسى، جاز بەن قىستىڭ ايتىسى، قىز بەن جىگىت ايتىسى ت.ت. قوسپوليۋستىك ديالەكتيكالىق ايتىس تۇرلەرى سايىپ كەلگەندە ناۋرىزدىق تۇرعىنىڭ ناسيحاتى عانا ەمەس، قاراما قارسى قوس تاراپتىڭ شارپىسۋ كورىنىسىنىڭ ونەردەگى پروەكتسياسى بولىپ تابىلادى. قىسقاسى، ايتىستى اۋەل باستا تۋدىرعان بىردەن ءبىر تۇرتكى - ناۋرىزدىق جۇيەگە نەگىز بولعان تانىم مەن پروتوتۇركىلىك تۇجىرىم!

كوكپار

بۇل ويىندى ءتاڭىر-ءىڭىر ءدۋاليزمىنىڭ تايتالاسىن ومىرلىك سايىستان ويىندىق تالاس پروەكتسياسى تۇرىندە تۋىنداعان كوشپەلى تۇركىلىك جورالعىلاردىڭ جالعاسى دەۋگە بولادى. كوكپاردى تاجىكتەر دە تارتقانعا ۇقسايدى. جانە ونى ولار ەجەلگى كەزدەردە نەگىزىنەن [4] ناۋرىز قارساڭىندا عانا ويناعان ەكەن. وعان پارسىلار مەن تۇركىلەردىڭ ىقپالداسۋىنان قالىپتاسقان ەتنوس رەتىندە تاجىكتەرگە تيەسىلى كوكپاردىڭ «بوزكاشي» جانە كۇرەستىڭ «گۋشتينگري» تۇرىندەگى تۇركىلىك وزگە اتاۋلارى كۋا. ءتىپتى، «بوزكاشي» ءسوز تىركەسى كوكپار ويىنىنىڭ سىيپاتىن اشا تۇسەتىن جاڭا دەرەك بولماق. «بوزكاشي» قازاقتىڭ مال قۇربانى «بوز قاسقانى» (اقسارباس) ەسكە سالادى. ال، «گۋشتينگري» ءسوزى ءتاڭىردىڭ قۇدىرەتىن پاش ەتۋگە ارنالعان بالۋانداردىڭ بەلدەسۋى جانە ول «ءتاڭىر كۇشى» رەتىندەگى ۇعىم با، الدە، «كۇش تەڭگەرۋ» تىركەسى مە، انىقتاي ءتۇسۋ كەرەك.
كوكپار شىن مانىندە، ناۋرىز سالتاناتىندا انتيپودتىق قوس تاراپتىڭ ارباسۋىن ومىرشەڭ ويىنعا اينالدىرۋ مۇمكىندىگىن پاش ەتەدى. شايقاستىڭ ورنىنا سايىس، سوعىستىڭ ورنىنا تالاس تۋدىرۋمەن ۇيلەسىم ورناتۋ كورىنىسىن ناسيحاتتايدى.

التىباقان

قازاقتىڭ التىباقان ويىنىنا تەرەڭىرەك كوز جىبەرگەن الدەقايدا ناتيجەلى بولار. جالپى، التى باقاندى تىگىنەن ءۇش-ۇشتەن باستارىن موسىشا بايلاۋ مەن جەتىنشىسىن ولاردىڭ باستارىن قوسۋعا پايدالانۋدا ۇلكەن كوسموگونيالىق تانىم جاتىر. بۇل راسىمدە ەجەلگى عالامنىڭ پايدا بولۋ قۇبىلىسى ورىن تاپقانداي، بىزگە جەتكەن ءافسانالار بويىنشا  التى كۇن ىشىندە جەتى عالامشار جارالدى ەمەس پە؟! ەندەشە، التى باقانىمىز - عالامنىڭ جاسامپاز التى كۇنى دە، سىرىق سانىنىڭ جەتەۋ بولۋى - اۋەلگى جەتى پلانەتا قۇرمەتىنە دەگەن نىشان بولۋى كەرەك. ال، بۇلارعا بەكىتىلگەن الپەنشەك (اتكەنشەك - ماياتنيك) ءتاڭىر-ءىڭىر ءدۋاليزمىنىڭ ۇيلەسىمىن پاش ەتۋگە ارنالعان قوندىرعى ەمەس پە؟! تاجىكتەر سەكىلدى، جىلىنا ءبىر رەت كەلەتىن مەرەكەسىندە كارەيلەردىڭ دە قىزدارىن الپەنشەك تەپتىرەتىن سالتى بار. الايدا، بۇلاردىڭ التىباقاندىق اتريبۋتى كەزدەسپەيدى.
ونىڭ ۇستىنە، قازاقتاردا التىباقاندى كۇن باتۋعا دەيىن قۇرىپ بىتىرەدى دە، ونى تەبۋ سالتاناتىن كۇن باتقان سوڭ، اي تۋعاننان باستاپ، تاڭ اتقانشا جالعاستىرۋ ءراسىمى بار. بۇل دەگەنىمىز - جۇت (تابيعي تاپىرىق - حاوس) پەن جاماناتتىڭ، تۇنەكتىڭ كيەسى بولىپ تابىلاتىن ىڭىرگە ىرىق بەرمەۋ نيەتىنىڭ كورىنىسى، جورالعىسى، ىرىمى! قوس تاراپتىڭ تەربەلۋ ۇيلەسىمىن ورناتۋ سايمانى - قازاقتىڭ التىباقانى ىسپەتتى.

باستاڭعى
ناۋرىزعا قاتىستىلىعى ابدەن كومەسكىلەنگەن قازاقى ءبىر عۇرىپ بار. ول -«باستاڭعى». بۇل عۇرىپ كازىردە ەلدىڭ ءار جەرىندە تۇرلىشە ۇعىلادى: بىرەۋلەرى جاستاردىڭ ەرەسەكتەردەن وڭاشا وتىرىسى، ال ەندى ءبىر وڭىرلەردە قىز-كەلىنشەكتەردىڭ وڭاشا وتىرىسى. الايدا، بۇلار - قازاقىلانعان باستاڭعىنىڭ جۇرناق نۇسقاسى عانا. ونىڭ تۇپكى سىرى «باستاڭعى» ءسوزىنىڭ وزىندە بۇگۋلى. قالاي بولعاندا دا، بۇل الدەبىر توپتىڭ وڭاشا وتىرىس جاساپ، مەيرامداۋ كورىنىسى بولىپ تابىلادى، الايدا، «باس» پەن «تاڭعى» ءسوز تىركەسىنەن قۇرالعان بۇل وتىرىس اۋەل باستا «وڭاشالىقتان» گورى جىلداعى باس تاڭدى قارسى الۋدان تۋىنداعان جورالعى بولۋى كەرەك. ال، جىل بويىنداعى باسقى تاڭ، سول جىلدىڭ باسىندا بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى، ەندەشە بۇل «قىدىردى قارسى الۋ» سەكىلدى ميفتىك جەلەۋگە نەگىزدەلگەن ناۋرىز تاڭىن قارسى الۋعا ارنالعان جاستاردىڭ ەجەلگى وتىرىستارىنىڭ بۇگىندە «وڭاشا وتىرماققا» اينالعان ءتۇرى بولۋى كەرەك.

بۇل جايىندا بەلگىلى ەتنوگراف-عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك،«قازاق الەمى» (228-بەت)  كىتابىندا بىلاي جازادى: «...قىزىر ءتۇنىن ۇيىقتاماي وتكەرۋ ءۇشىن اۋىل جاستارى الۋان ءتۇرلى ويىن ۇيىمداستىرىپ، قىزىر اتانىڭ نازارىن اۋدارىپ باقىتتى بولامىز دەپ، نەبىر توسىن تاماشا-قىزىقتار كورسەتەدى... وسىناۋ قىزىق-دۋماننىڭ ىشىندە «جاندىقۋىرشاقتىڭ» ءجونى بولەك. ول ءۇشىن جاستار اۋىلداعى نوقتا كورمەگەن ەڭ اساۋ تايىنشانى ۇستاپ، ەڭ ەسكى اشامايدى سالىپ، اشاماي ۇستىنە ەڭ ەسكى كيىم-كەشەك پەن قۇرىم كيىزدەن جاسالعان قۋىرشاق ورناتىپ، تايىنشانىڭ قۇيرىعىنا ەسكى شەلەك بايلايدى دا: «ۇلىس تاڭى اتىپ قالدى، بار ەلگە حابار بەر!» دەپ، شابىنا شىبىق جۇگىرتىپ، ساۋىرعا ءبىر سالىپ قويا بەرەدى. اساۋ تايىنشا وكىرىپ-باقىرىپ جونەلەدى. يت ۇرەدى، قوتانداعى مال ۇركەدى، ءۇي-ۇيدەن شال-شاۋقان ەربيىپ شىعادى، جاستار ءماز-مەيرام بولىسادى...»     شاماسى، جوعارىدا ءسوز بولعان «التىباقان» عۇرپى وسى «باستاڭعى» جورالعىسىنىڭ ءبىر قۇرامتاسى بولعان. ونىڭ ۇستىنە، بويجەتكەندەردىڭ ەرجەتكەندەرگە ارناپ ازىرلەيتىن «ۇيقىاشار» داستارحانى مەن جىگىتتەردىڭ عاشىقتارىنا سىيلايتىن «سەلتەتكىزەرى» دە وسى وتىرىستىڭ ءسانىن كەلتىرە تۇسەتىن، بۇگىنگى «سيۋرپريز» داستۇرىنە اينالعان سالتتىڭ ەگجەيلەرى (دەتال) دەسەك، قاتەلەسپەسپىز.

ناۋرىزدىق  كەيىپتەر

قىدىر اتا
و باستا، قىدىر اتا كوكتىڭ پەرىشتە وكىلى رەتىندە قۇت تاراتۋشى مىندەتىن اتقاراتىنداي كيەلى تۇلعا. ءتىپتى، «قىدىر» ءسوزىنىڭ ءوزى تۇركىلىك «قۇد» جانە «ىر» (گىر، عىر، عار، گەر جۇرناقتارىنىڭ ارعى ءتۇبى) تىركەستەرىنەن تۋىنداپ، «قۇت ۇلەستىرۋشى» ماعاناسىن بىلدىرگەن.
قىدىردىڭ ميفتىك قاھارمان مىندەتىنىڭ استارىندا تەرەڭ تانىم جاتىر: تۇركى سەنىمى بويىنشا، ءاربىر جان ءوزىنىڭ نيەتى مەن ەڭبەگىنە وراي جارىلقاۋشىدان سايكەس تۇردە نەسىبە الۋعا مۇمكىندىگى بار. ال، قۇت دەگەنىمىز - جارىلقاۋشىنىڭ كيەلى نەسىبەنى دارىتۋ، باياندى ەتۋ قۇدىرەتى! قازاقتار بۇگىندە ءبىرىن ءبىرى «قۇتتى بولسىن!» تىركەسىمەن قۇتتىقتاۋىندا «جاقسىلىقتىڭ باياندى بولۋى جاراتقاننىڭ بۇيرىعىمەن بەكىسىن» دەگەن تىلەك بار. قىدىر اتا سول قۇتتى ۇلەستىرۋشى پەرىشتە رولىندەگى رۋحاني-تاريحي كەيىپكەر.جىلدىق بۇل قۇتتى بىرجىلدىق نەسىبەلىك باعدارلاما دەپ تە قابىلداۋعا بولادى.

ۇماي انا
شىندىعىنا كەلگەندە، بۇگىنگە جەتكەن ناۋرىزدىق شەجىرەلەردە ۇماي انا كەيپى ايتىلمايدى، بىراق ول تۇركىلىك دۇنيەتانىم نىسانى رەتىندە اسا زور ماڭىزعا يە ەكەندىگى ءوز الدىنا، ونىڭ ناۋرىزعا تىكەلەي قاتىستىلىعىنىڭ دايەكتەرى تابىلاتىندىعى ءسوزسىز. سەبەبى،  جەردىڭ رۋحى رەتىندەگى ۇماي انا - كوكتىڭ دارىتقانىن مولايتۋشى، قۇتتى نارسەلەندىرۋشى كيە. بەرەكە اتالاتىن كوبەيۋ مەن مولدىقتىڭ باسى - ناۋرىزدىق ماتەريالدىق بايلىقتىڭ ءمانى بولىپ تابىلادى. بەرەكەنىڭ بەلگىسى - ايۋان الەمىنىڭ كوبەيۋى مەن وسىمدىك بىتكەننىڭ جاسارۋى: كوكتىڭ بۇرشىك اتۋى مەن ءتولدىڭ تۋىلۋى. ناۋرىز ايىنىڭ ساقپان (مالدىڭ تولدەۋ) ناۋقانىنا سايكەس كەلۋى دە قۇبىلىس پەن كوكتەمگى ماۋسىمنىڭ كورىنىسى، جاڭا جىلدى لايىقتى قارسى الۋدىڭ مۇمكىندىگى بولىپ تابىلادى.

ناۋرىزدىق  نىشان

تۇركىلىك عالامتانىمدى كورسەتەتىن ميفتىك مىناداي كورىنىستەن اتتاپ وتۋگە بولمايدى. ول كورىنىس ميفولوگيالىق ارقاۋ رەتىندە تۇركىلىك ەرتەگىلەرگە ءتان بولىپ كەلەدى. ايدالادا بايتەرەك ءوسىپ تۇرادى، ونىڭ باسىنا ۇيا سالعان سامۇرىق قۇس تۇرادى ەكەن، بىراق  سامۇرىقتىڭ بالاپاندارىن جالمايتىن ايداھار بايتەرەكتىڭ تۇبىندە مەكەندەيدى. ءسويتىپ، ايداھاردى ولتىرەتىن اسقاق باتىر تۋىلمايىنشا، سامۇرىق بۇل تاجالدان قۇتىلمايدى ەكەن. باتىر تۋىلادى، ايداھارمەن ايقاس بولادى، جىگىت جەڭەدى، سامۇرىق ونىڭ مۇراتىنا جەتۋگە قىزمەت ەتەدى. مىنە، بۇل - تيپتىك ميفولوگيالىق ارقاۋ. ءبىزدىڭ پايىمىمىزشا، بۇل جەردە اڭگىمە ادەتتەگىدەي جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ كۇرەسى تۋراسىندا ەمەس، عالام مەن ادامنىڭ قارىم-قاتىناسى جونىندە. بايتەرەك - ادامزاتتىڭ كوككە ورلەۋ جولى، عۇمىرى. بايتەرەك - تۇركىلىك تانىمداعى عالامدىق اعاش. ال، بايتەرەكتى وراپ جاتاتىن جىلان كەيىپتى جەتى باستى ايداھار - ۋاقىت. ايداھاردىڭ جەتى باستى بولۋى ونىڭ و باستان اسا جەتىلگەن عالامدىق قۇدىرەتتى دە قاسيەتتى قۇدىرەت (ستيحيا) ەكەندىگىندە. جەتى سانىمەن تۇركىلەر قۇدىرەتتى كەمەلدىكتى تانىعان. ال، سامۇرىقتىڭ جۇمىرتقاسى - ادامزاتتىڭ ارمانى، اڭسارى;  سامۇرىق - باق قۇسى، ادامنىڭ مۇراتى، ارمانعا جەتكىزەر كولىگى. ۋاقىتتىڭ تالاي تاجالىنا توزگەن، ءوز اڭسارىنا لايىق بولىپ جەتىلگەن  ادام عانا مۇراتقا جەتەدى، كوككە سامعايدى، ونىڭ ءومىر جولى جوعارعى الەمدە جالعاسادى دەگەن دانالىق جاتىر بۇل ءافسانادا.

مىنە، وسى تيپتىك ميفارقاۋداعى بايتەرەك ەجەلگى تۇركىلىك ناۋرىز راسىمىندە يول (جولتەرەك، باقان) رەتىندە كەيىپتەلسە، ال ايداھاردىڭ ءرولىن يولدى اينالا تىزبەكتەلگەن ادامدار اتقارعان. ءبىر قىزىعى، قول ۇستاسقان ادامدار ون ەكى ايدىڭ نەمەسە ون ەكى مۇشەلدىك جىلدىڭ بولماسا ءۇش ءجۇز الپىس بەس كۇننىڭ كەيپىندە بيلەپ اينالادى. بۇل كورىنىستى اڭىراقاي تاۋىنداعى تاڭبالى قاشاماسىنان دا كورىپ وتىرمىز.حالقىمىز ءالى كۇنگە ابىزدىڭ مولاسىنا سىرىق شانشىپ، اق بايلايدى; بىلايعا بەيىتكە ءتۇستى جىرتىس قالدىرادى. بۇل - -دۇنيە مەن بۇدۇنيە اراسىنداعى بايلانىسقا دەگەن ادالدىق پەن كيە تۇتۋ كورىنىسى. بۇل - كوك پەن جەردىڭ، اللا مەن ادامنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى كورە ءبىلۋ ءداستۇرىنىڭ وشپەيتىندىگى.

اڭىزداعى جەر مەن كوكتى جالعاۋشى بايتەرەك - كەڭىستىڭ بەينەسى دە، ال ايداھار - ۋاقىتتىڭ كەيپى. كەڭىس گەومەتريالىق جاعىنان (ۇزىندىق، ەندىك، بيىكتىك) ۇشولشەمدى بولسا، ال ميفتىك كەڭىس تە ۇشولشەمدى: جوعارعى (باس), ورتاڭعى (بەل), تومەنگى (اياق), بۇل - تىگىڭكى تۇرپاتى، ال كولدەنەڭ تۇرپاتى - وڭ، ورتا، سول. تۇركىلەردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى دا وسى ميفتىك ءبىرتۇتاس عالامدىق قۇرىلىمعا نەگىزدەلگەن بولىپ شىعادى.
ءبىز اتاعان ميفولوگيالىق اڭىز بەن ناۋرىزدىڭ اراسىنان قىل وتپەيدى دەۋگە بولادى. بۇل ءافسانا، ادام كوزىمەن قاراعاندا، جاۋىزدىق پەن باۋىرلىقتىڭ ارباسۋى بولعانىمەن، تۇپكى يدەياسى عالامدىق ۇيلەسىمدى پاش ەتۋ. ناۋرىز دا سول ۇيلەسىمگە قىزمەت ەتۋدىڭ باستى ءراسىمى ەدى. ياعني، ناۋرىز مەفرامى عارىشتى تاپىرىقتان (حاوستان) قورعاۋ جولىنداعى ادامزاتتىق ارەكەت جورالعىسى بولىپ تابىلادى. الەمتاپىرىققا (ۆسەميرنىي حاوس) عالامنىڭ تەڭگەرىمى ساتىندە، جاڭا ۋاقىتتىق ستارت كەزىندە ورىن بەرىلمەۋى ەسكەرىلگەن.

ناۋرىزدىق  ءمان  مەن  ءدارىپ

جالپى، كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋ ءساتىن عارىشتىق ءولارا مەزەت، جىلارالىق مەجە رەتىندە تاڭداۋى دا بەكەر ەمەس، ونى ەجەلگى تۇركىلەر ۋاقىت اعىنىنىڭ  ۇزىگى رەتىندە تانىعان. ناۋرىزدىڭ جىل مەن كوكتەمنىڭ باسى بولۋى سول سەبەپتى.  اتالمىش ءولارا اپتا ناۋرىز ايىنىڭ كازىرگىشە 14-22 (ەسكىشە 1-9) ارالىعىن قامتىپ، توعىز كۇنگە سوزىلسا كەرەك. سوندا ناۋرىزدىڭ شارىقتاۋ شەگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن 21-22-ءسى بولىپ شىعادى.

ءىساشار

قۇبىلىس دەگەنىمىز - عالامدىق اۋقىمداعى ءدامنىڭ، ءوڭنىڭ جانە ءۇننىڭ ۇيلەسىمدىك كورىنىسى. قۇبىلىس - ۇلى ءىس. قۇبىلىس - ۋاقىت پەن كەڭىستىڭ توعىسۋىندا جۇزەگە اساتىن ارەكەت پەن بولمىستىڭ كورىنىسى. بابالارىمىز ەجەلگى زامانداردا سول قۇبىلىستى بولدىراتىن ۋاقىت پەن كەڭىستىڭ باسى رەتىندە كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋى بولاتىن ءسات پەن جەر بەتىندەگى جاسىل ورماندى القاپتى تاڭداسا كەرەك. كوككە شانشىلا وسكەن، ۇشتى، ءوڭىن وزگەرتپەيتىن شىرشانى ۋاقىت پەن كەڭىستىڭ توعىسۋ نىشانى رەتىندە قالاپ، ونى كوكتەن تۇسەتىن ىرىس پەن جەردەن شىعاتىن نيەت-تىلەكتەردىڭ توعىسىپ، قۇبىلىسقا اينالدىرار جول (يول) دەپ ەسەپتەگەن. ال، ناۋرىز مەرەكەسىن حالىق بولىپ جابىلا مەيرامداۋ عالامدىق جىيىلۋدىڭ كورىنىسى رەتىندە بار قۇبىلىستىڭ، ياعني، جاقسىلىقتىڭ باسى رەتىندە مويىندالعان. سوندىقتان ناۋرىز كۇنى جىل بويىنا جالعاسار ءىستى باستاۋعا تىرىسقان، جاقسىلىق جاساۋدى ۇيىمداستىرعان: كىر-لاستان قۇتىلۋ، بۇلاق كوزىن اشۋ، اعاش ەگۋ، ەگىن ەگۋ،  وسكىن كوكتەتۋ،ءتىپتى جاڭا ءىستى باستاۋ  ت.ت. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ناۋرىز - الەمدىك ءىس اشار شارا.

جىلاشار

ەجەلگى اڭشى-كوشپەلى تۇركىلەر ون ەكى جىلدىق مۇشەلدى ەنگىزۋمەن بىرگە، ولاردىڭ ارقايسىسىنا ايۋاندىق كەيىپ بەرگەن، ياعني، ءاربىر جىل بەلگىلى ءبىر ايۋاننىڭ تۇرپاتىمەن كەلەتىنىن ناسيحاتتاي وتىرىپ، ولاردى استرولوگيالىق جاعىنان سىيپاتتاۋدى مەڭگەرىپ، تۇركىلىك كۇنتىزبە تۇزگەن. ال، ءاربىر جىلدىق ايۋاننىڭ ءوڭى جەتى تۇستەن تۇرعان، ءسويتىپ، ءاربىر مۇشەلدىك جىل جەتى دۇركىن تۇسكە بويالۋمەن تولىق تۇستىك مۇشەلدى وتكەرەتىن بولعان. بۇل - 84 جىل، بۇعان بىرجىلدىق نارەستەلىك كەزەڭ - ميكرومۇشەل (ونەكى ايلىق) قوسىلعاندا، ادامنىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ عۇمىرى 85 جاس بولىپ شىعادى. 12 ايدىڭ ءبىر جىلدى، 12 جىلدىڭ ءبىر مۇشەلدى ء(مۇش+يىل، يىل), 12 مۇشەلدىڭ ءبىر عۇمىردى، 12 عۇمىردىڭ ءبىر ءداۋىردى قۇرايتىنىن ەسكەرگەن.

قازاقتاردىڭ ۇعىمى بويىنشا ەسكى جىل 14-20 ناۋرىز ارالىعىندا كەتىپ، جاڭا جىل كەلمەك، ياعني، ءاربىر ەسكى جىل قىستى وتكەرىپ بارىپ، جاڭا جىلدىڭ كوكتەمىن باستاپ كەتپەك. 14 ناۋرىز - كوكتەمنىڭ دە، جاڭا جىلدىڭ دا العاشقى كۇنى. بۇل كۇنى قىستىڭ توڭى ءجىبىپ، قار ەرىپ، ساي-سالانى قىزىل سۋ قاپتايتىن كۇن. ناۋرىزدى وسى كۇنى باستىپ مەيرامداۋ كەڭەستىك داۋىردە دە توقىراعان ەمەس، ال كازىر ەلدىڭ باتىس ايماعى سول كۇيىنشە ۇستانىپ كەلەدى.

ماۋسىماشار

ماۋسىم جىلدىڭ تىرلىككە ءتان مەزگىلدىك كەزەڭدەرى بولىپ تابىلادى.تۇركىلەر كەڭىستى دە، ۋاقىتتى دا تورتكە بولگەن. جەربەتى كۇنشىعىستان باستاپ، وڭعا قاراي وڭتۇس، باتىس، سولتۇس، شىعىس بولسا، ءار تۇستىڭ ءوز ءتۇسى بار: شىعىس - كوك (تۋىلۋ، باستاۋ), باتىس - اق (كەمەلدەنۋ), وڭتۇس - قىزىل ء(ومىر، ۇدەرىس), سولتۇس - قارا ء(ولىم، كەرى ۇدەرىس).
جىلدىق كەزەڭ ءتورت ماۋسىمعا جىكتەلگەن. ءار ماۋسىم، جىلدىڭ جاسىنا قاراي بالالىق، جاستىق، ەگدەلىك، قارتتىق سىيپاتتى بەينەلەگەن. ءاربىر ءۇش اي بىرىگىپ، ءبىر ماۋسىمدى قۇراعان. ءار ماۋسىمعا ءتان ءوز بوياۋى بار: كوكتەم - جاسىل، جاز - قىزىل، كۇز - سارى، قىس - اق.
جىل باسى مىندەتتى تۇردە كوكتەم ايىنىڭ العاشقى كۇنى بولىپ تابىلعان، ويتكەنى، ناۋرىز ايىندا توقسان كۇندىك قىس كەتىپ، كوكتەم كەلەدى، ال قىس دەگەنىمىز - ەسكى جىلدىڭ سوڭعى ماۋسىمى. قىستىڭ نىشانى - قار، ءتۇسى - اق، ياعني تابيعي قارتايۋ مەن ەسكىلىكتىڭ شەگى. كوكتەم نىشانى - وسىمدىكتىڭ كوكتەۋى، ءتۇسى - جاسىل، ياعني، تابيعي جاسارۋ مەجەسىنىڭ باسى. سايىپ كەلگەندە، ناۋرىز - جاڭا جىلدىق مۇشەلدىڭ ماۋسىماشارى.

ناۋرىزدىق  تۇرپات

تاڭبالى جارتاستاعى قاشاما سۋرەتكە كۋا بولعانىمىزداي، ناۋرىزدى مەرەكەلەۋدە ون ەكى مۇشەلدىك ايۋان بەينەلەرىنىڭ قاتىسۋى مىندەتتى نىشان بولعاندىعىندا ەشكىمنىڭ داۋى جوق. سونداي-اق، «الاستاۋ» ءراسىمىنىڭ دە ءوز الدىنا ورنى بولعاندىعى كۇمانسىز. ال، «ۇيقىاشار»، «سەلتەتكىزەر» سەكىلدى دارىپتەر دە ىرىس ءتۇنىن وتكىزۋگە ارنالعان بىردەن ءبىر عۇرىپ بولسا كەرەك.

ناۋرىزعا ءتان ۇعىمداردىڭ بارلىعى دا ءبىر عانا مەرەكەنىڭ ءمانىن اشۋدان شىققان دەسەك، قاتەلەسەمىز. كەرىسىنشە، ناۋرىزدىڭ مەرەكە بولۋىنىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر ەجەلگى ادامزاتتىق يدەيانىڭ ءتۇرلى سەنىمدەر مەن تۇجىرىمدارعا بولشەكتەلمەي تۇرعانداعى تۇتاس ءۇردىسىنىڭ شىرقاۋىنان شىققان. ەندى ەسكىرگەن، ميفتەنگەن ناۋرىزدى زامان تالابىنا ساي لايىقتايتىن ونىڭ تۇرپاتىن قالىپتاستىراتىن ۇعىمدار مەن نىشاندارعا، راسىمدەر مەن عۇرىپتارعا توقتالايىق.

ۇ ع ى م د ا ر

ناۋرىز - «كوكتىڭ سونى بەرەكەسى، ىرىسى، سىيى بۇيىراتىن، عالامدىق قۇبىلىستىڭ، جەربەتىلىك جىلدىڭ، جىلدىق  مەزگىلدىڭ باسى بولارلىق - ءسات» دەگەن سەنىمنەن تۋىنداعان ىرىمدى جۇزەگە اسىرۋ جورالعىسى; عالامدىق «ۇلى ءىس» رەتىندە مويىندالعان  ۇلى مەرەكە.
كوك - بارلىق يگىلىكتىڭ كوزى; عالامدى بيلەۋشى جاراتقاننىڭ ءتورى،تۇراعى،تۇركىلىك جوعارعى الەمدىك مەكەن.
ءتاڭىر - عالامعا جارىق تاراتۋشى، بار جاقسىلىقتىڭ كوزى، جاراتۋشىنىڭ جاسامپاز رۋحى، قايىرىمدى قۇدىرەت.
ءىڭىر - ءتاڭىردىڭ انتيپودى، جاقسىلىققا قارسى رۋحاني كۇشتەردىڭ باسى، تۇنەك تاراتۋشى قايىرسىز قۇدىرەت.
قۇت - ۇلى كۇشتىڭ، جاراتقاننىڭ، كيەلى جاندار مەن دۋالى ادامداردىڭ باتاسىمەن باياندى بولاتىنداي كەپىلى بار قۇبىلىس پەن قۇدىرەت كوزى. قازاقتىڭ «قۇتتى بولسىن!» ايتۋ ءداستۇرىنىڭ تۇبىندە كەز كەلگەن قۋانىشتى قۇبىلىستىڭ قۇدىرەتتى كوكتىڭ قولداۋىنا يە بولۋىن، ءتاڭىر ىرقىنا نەگىزدەلۋىن تىلەۋ ارقىلى ونىڭ باياندى بولۋىن اڭساۋ جاتىر.
ىرىس - جاراتقاننىڭ بۇيرىعىمەن، قىدىر اتانىڭ باتاسىمەن دارىيتىن سىي، جاقسىلىقتىڭ ناتيجەسى، ۇلى جوسپار - ۇلى ءىستىڭ سالدارى.
بەرەكە - ادامداردىڭ نيەتىنە رىيزالىقتان ءتاڭىر مەن ۇماي تاراپىنان بۇيىراتىن تابىس، جەمىس، بۇيىرىم، نارسەلەنگەن نەسىبە.

ك ە ي ءى پ ك ە ر ل ە ر

قىدىر اتا - جاراتقاننىڭ، ۇلى قۇدىرەتتىڭ اتىنان جەر بەتىن ارالاۋشى جانە ادامزاتقا قۇت ۇلەستىرۋشى، ونى قولداۋشى كەمەل رۋح. قىدىر اتانى ناۋرىزدىڭ پەرسوناجى رەتىندە «تىرىلتۋگە» بولمايدى، ول ميستيكالىق تۇلعا بولعاندىقتان، ىرىس تاڭىنىڭ باستى ميفتىك كەيىپكەرى بولىپ، اياز اتانىڭ ورنىن باسىپ،  «تىرىلمەگەنى» ءجون.

ۇماي انا - انالىق نەگىزدى ايەلبەينەلى تۇلعا، بەرەكە مەن قايىرىمنىڭ كوزى، جەر بەتىنە جاراتقاننىڭ بۇيرىعىمەن دارىعان يگىلىكتەردى تۋىنداتۋشى، ەسەلەۋشى، مولايتۋشى كەيىپ; جەردىڭ ميفتىك بەينەسى، كيەسى. ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ باستى كەيىپكەرى رەتىندە تۇلعالاۋعا تۇراتىن بەينە. ول نەگىزىنەن ناۋرىزدىق ساحنانىڭ كوركى، باستى تۇلعاسى، وقيعانىڭ كەيىپكەرى بولعانى ابزال.سەبەبى، ناۋرىز مەيرامى - جاسارۋ مەن جاڭارۋ، تۇلەۋ مەن مولايۋ، تازارۋ مەن ارۋلانۋ سەكىلدى تابيعاتقا ايەلدىك سىيپاتتى تەليتىن مەرەكە!

جىلكيە - ءاربىر جىلدىڭ مازمۇنىنا سايكەس كەلەتىن ءتۇرلى جىلداردىڭ كيەسى سانالاتىن ايۋاندار تۇلعاسى; ۋاقىتتىڭ مۇشەلدىك تۇرپاتى; ونەكىجىلدىق مۇشەلگە سايكەس 12 جىلكيە بولادى; جىلكيەلەر ناۋرىزدىق نەگىزگى كەيىپكەرلەر بولىپ، ۇماي انامەن بىرگە ساحنالىق وقيعانى دامىتۋعا قاتىسادى. ناۋرىز سالتاناتى كەزىندە اركىم ءوز جىلىنىڭ كيەسىن دارىپتەۋ ماقساتىمەن سوعان سايكەس بەتپەردە تاعىنعان. كازىرگى كارناۆالدار سول جىلكيەلەردىڭ ەجەلگى كوشىن بەينەلەيدى.

الداركوسە. بۇل - ەجەلگى كوسە ءارى قىزىل تەلپەكتى ناۋرىز ءامىر، ناۋرىز قوجا اتالعان ناۋرىزدىق پەرسوناجداردىڭ قازاقىلانعان جالعاسى. ناۋرىز مەرەكەسىن قىزدىرۋعا بىردەن ءبىر لايىق تاريحي كەيىپ بولىپ تابىلادى. ودان باسقا ەرتەگىلىك كەيىپكەرلەردى دە بالالارعا ارنالعان ناۋرىزدىق سالتاناتتارعا ەنگىزۋگە بولادى.

ر ءا س ءى م د ە ر

ءيىس. ناۋرىز باستالاردان بۇرىن ارۋاق الەمىنىڭ قاجەتىن «ءيىس» راسىمىمەن وتەۋ «جەتى شەلپەك»، «مايشەلپەك»، «جەتى نان» اتالعان تاعام ءپىسىرىپ تاراتۋ، دۇعا وقۋمەن جۇزەگە اسىرىلعان. بۇل دا ناۋرىزدىق ۇقتىرىمداردىڭ سارقىتى. الايدا، ول بۇگىندە يسلامدىق داستۇرمەن استاسىپ كەتكەن.ەشبىر تانىم مەن نانىمعا قايشى ەمەس، جالعاستىرۋعا تۇرارلىق ءراسىم.بۇل - كوك پەن جەردى، جاراتۋشى مەن جاراتىندىنى جالعايتىن بىردەن ءبىر ەجەلگى جورالعىنىڭ جۇرناعى.

كورىسۋ - قازاقتىڭ قۋانىش پەن قايعىداعى نيەت بىرىكتىرۋ ىرىمى، عۇرپى; ادامداردىڭ ءبىر بىرىمەن ءتوس قاعىستىرا سالەمدەسۋى. ءتوستىڭ ءوزى قازاقشا «كوكىرەك» اتالادى دا، ەجەلگى تۇركىلىك كوك+ىرەك (ىراق), ياعني، «كوككە تيەسىلى قاقپاق» (ىرەك، ىراق - قاقپاق، ليۋك; مىسالى: شاڭ+ىراق) دەگەندى بىلدىرەدى. كوكىرەكتەردى ءتۇيىستىرۋ ارقىلى، ادامداردىڭ ءبىر بىرىمەن بۇلايشا سالەمدەسۋى، كوكىرەككە ۇيالاعان جاعىمدى نيەتتەر مەن باستامالاردى بىرىكتىرۋ، مولايتۋ پىيعىلى جاتىر.

باستاڭعى. بۇل - كوكتەن جاڭا ىرىس تىلەۋ; جاڭا ۋاقىتتىڭ جاڭارعان كەڭىسكە (جەرگە) كەلۋىن تىلەۋ، پەندەلىك پىيعىل مەن نيەتتەردى ءبىر مەزگىلدە ءبىر ارناعا توعىستىرىپ، جاراتقانعا قۇرمەت كورسەتۋ، ونىڭ نازارىنا ىلىگۋ; تاڭ اتقانعا دەيىن سالتاناتپەن ۇيقىسىز وتكىزۋ  عۇرپى; جاڭا جىلدىڭ جاڭا تاڭىنا كۋا بولۋ; ناۋرىزدىڭ  21-نەن 22-نە قاراعان تۇنگى تاڭنىڭ العاشقى ساۋلەسىن قارسى الىپ، باسقى تاڭعا سالەم ەتۋ، جاس ساۋلەگە شومۋ، العاشقى پاك قۋاتقا كەنەلۋ ءراسىمى. جىل سايىن تاڭعى 5:15 -تە ناۋرىزدىق تاڭ ساۋلەسى راۋاندايتىن ءساتتى ءتۇنى بويى مەرەكەلەۋمەن قارسى الۋ شاراسى.اتالمىش شارا قازاقتىڭ ۇعىمىنداعى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ وڭاشا وتىرىسى اۋقىمىنا قۋسىرىلعان تار سىيپاتتان كەڭەيتىپ، جاڭعىرتا ۇسىنىپ وتىرمىز.

التىباقان - كۇن مەن ءتۇن، ءتاڭىر مەن ءىڭىر، قۇت پەن جۇت ۇيلەسىمىنىڭ بەلگىسى، ۇلتتىق ويىنعا اينالعان باس تاڭدى قارسى الۋعا ارنالعان ەجەلگى ۇمىت بولعان ناۋرىزدىق جاستار جورالعىسى.

ع ۇ ر ى پ ت ا ر

الاستاۋ. الاستاۋ نەمەسە شىراق جاعۋدىڭ بىرنەشە ءمانى بار: قىدىر اتانىڭ جولىنا جارىق ءتۇسىرۋ; وتاۋدى الاستاۋ، لاس قۋات پەن كىر نيەتتەن تازارۋ; ۇيدەگى قۇت پەن ىرىستى،  جىلۋ مەن وشاقتى قادىرلاۋ بەلگىسى; رۋحاني الەممەن سىيلاسۋ، ولارعا قۇرمەت كورسەتۋ نىشانى. شىراقتىڭ  جەتەۋ بولعانى ابزال.

ۇيقىاشار. بويجەتكەندەر تاراپىنان عاشىق جىگىتتەرىنە ارناپ پىسىرىلگەن، باستاڭعى كەزىندەگى داستارحان ءمازىرى. قازاقتىڭ ەجەلگى ءداستۇرى بولسا دا، كازىرگى زامان تالابىنا كىرىكپەي كەلەدى.

سەلتەتكىزەر. جىگىتتەر تاراپىنان بويجەتكەندەرگە ارنايى، الدىن الا، ازىرلەنگەن سىيلىق. بۇل سىيلىق باستاڭعىعا جىينالعان جىگىتتەردىڭ بويجەتكەندەرگە سىيلايتىن توسىن دا سۇيىكتى سىيلىعى - سيۋرپريز.

بەلكوتەرەر. قاريالاردىڭ ىرىس تاڭىن قارسى الۋ كەزىندە تاماقتانۋىنا ارنالعان مەرەكەگە لايىق اس ءمازىرى. «بەلكوتەرەر» ادەتتە اۋقاتتى وتباسىنىڭ قادىرلى قارتتاردى شاقىرىپ، قىدىر ءتۇنىن وتكىزۋگە ارناعان قوناق اسى. سول ءتۇنى كوپتى كورگەن ەگدە جاندار وتكەن-كەتكەن قىزىقتى اڭگىمەلەپ، جاستىق شاقتارىنداعى داۋرەنىن ەسكە الىسىپ، ۋاقىت وتكىزەدى، ءوزارا ەسكى جىلداعى جاقسىلىقتاردى ەسكە الادى، جاڭا جىلعا بولجام جاسايدى.

ن ى ش ا ن د ا ر

ناۋرىزكوجە (جەتى ءدام)- عالامدىق قۇبىلىستىڭ كەمەلدەنگەن ءدامىن پاش ەتۋگە ارنالعان، ناۋرىز مەرەكەسىنە ارناپ جەتى دامنەن پىسىرىلەتىن ىرىمدىق اس. ناۋرىزكوجەنىڭ ءمانى - «ەسكى» دامدەردى بىرىكتىرە وتىرىپ، جاڭا جاس ءدام الۋ; الەمدىك جاڭا عۇمىردىڭ باسى رەتىندەگى جەربەتىلىك سەلدىڭ (الاساپىران) اپاتىن پوزيتيۆتىك ارناعا بۇرۋ نيەتىنەن تۋىلعان. بۇل تاعام ەجەلگى نۇق پايعامبار زامانىنان قالعان تاسقىنعا وراي تۋىنداعان جورالعى بولۋى دا مۇمكىن. الايدا، قازان تولتىرا اسىلاتىن بۇل كوجە «قازانتولى» اتالىپ، جاڭا جىلدىڭ بەرەكەلى، توق جىل بولۋىن تىلەيتىن راسىمدىك سىيپاتى دا بار.

جەتى(ك) ءۇن (جەتىگەن) - عالامدىق قۇبىلىستىڭ كەمەلدەنگەن ءۇنىن پاش ەتۋگە ارنالعان، جەتى دىبىستىڭ بىرىگۋىنەن شىعاتىن قاسيەتتى اۋەن; ءىڭىردىڭ (اڭىر، ىڭىر) كۇش الۋىنان تۋىندايتىن «ىڭىرسۋدىڭ» الدىن الۋ نيەتىنەن قالىپتاسقان ءراسىم. قازىرعى كەزدە «جەتىگەن» ءسوزى قازاقتىڭ جەتى ىشەكتى سازدىق اسپاپ اتاۋى. ەجەلگى تۇركىلىك «جەتىك ءۇن» تىركەسىنەن شىققان بولۋى ىقتيمال.

بەزەندىرىم - ناۋرىز كەزىندەگى ءۇيدى، مەكەمەنى، عيماراتتى، كوشەنى، اۋىلدى جانە اينالانى جايناتىپ بەزەندىرۋ. ونىڭ باستى ۇستامى: الۋان ءتۇستى بوياۋدىڭ ۇيلەسىمىن قاراستىرۋ. ەجەلگى زامانداردا جاپىراق شۇبەرەكتەردى تالعا ءىلۋ، ءۇي-جايعا الۋان ءتۇستى  جىرتىستار مەن ماتا قيىندىلارىنان كوكتەلگەن قۇراق كورپە، تەكەمەت، سىرماق، الاشا، كىلەم جايۋ، ت.ب. ارەكەتتەر ورىن العان.

جولدىق. ناۋرىزدا «جىل قۇتتى بولسىن!» ايتا كەلگەن قوناقتارعا، جولىققان تانىستارعا ۇستاتا سالاتىنداي، سونداي-اق، ناۋرىز شاراسىنا قاتىسۋشىلارعا ۇلەستىرىلەتىن ۇساق تا قاراپايىم، كاكىر-شۇكىر سىيلانىم. بۇل - ناۋرىزدىق كوك جولىنا جانە جاڭا جىلعا رىيزالىق نيەت بىلدىرۋدەن تۋىنداعان ىرىمدىق سىيلىقتار. ەجەلگى كەزدە جولتەرەك الۋان ءتۇستى جاپىراق ماتامەن، شۇعامەن، تەرىمەن اشەكەيلەنگەن بولۋى كەرەك. ناۋرىز ءراسىمى بىتكەسىن ونى ىرىم قىلىپ، جۇرت تاراتىپ الىپ، قاسيەتتى ىرىس كەلتىرۋشى تابارىك رەتىندە كيىم-كەشەك نەمەسە قۇراق كورپە تىگىلگەندەي سىڭايى بار. «جولدىق» ۇلەستىرۋ كازىردە ايت مەيرامىنا دا ەنىپ كەتكەن. وسىزامانعى جولدىق ەسەبىندە ناۋرىزدىق قۇتپاراقتى دا (وتكرىتكا) تاراتۋعا بولادى.

ناۋرىزدى  زامانعا لايىقتاۋ

مەملەكەتتىك مەرەكەگە اينالعان ناۋرىزدى رەسمي مەيرامداۋ جونىندە سوڭعى كەزدەرى ءبىرشاما سىني پىكىر قالىپتاستى. سونىڭ ءبىرى - «ناۋرىزدىڭ مەرەكەلەنۋى جاڭا جىلدىڭ اتالىپ ءوتۋ دەڭگەيىندەي ەمەس، تار اۋقىمدا ءارى جۇپىنى» دەگەندەي ءۋاج. بۇعان قوسا، «ناۋرىز مەرەكەسى بۇقارالىق سىيپاتتان اجىراپ، ساحنالىق كەيىپكە ەنىپ، ازداعان جۇرتشىلىقتىڭ قىزىقتاۋىنا عانا اينالعان فولكلورلىق قويىلىم كورىنىسىنەن اسپاۋدا» دەگەن دە پىكىر بار. قىسقاسى، قازاقتىڭ جىل مەرەكەسى ۋاقىت تالابى مەن ەگەمەن ەلدىڭ ومىرىنە سايكەس بۇكىلحالىقتىق يدەولوگيالىق كوز قۋانىشقا اينالدى دەۋگە ەرتەرەك.

ەتنوستىق، تاريحي دا تانىمپازدىق ءارى جاسامپازدىق بولمىسىمىزدىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن ناۋرىزدى توقىراعان تانىمنان اراشالاپ، ءوز دەڭگەيىندە پاش ەتەتىن كۇن تۋدى. ول ءۇشىن، ايتۋلى مەرەكەمىزدى حالىقتىڭ شىنايى قابىلداۋىنا لايىق اتريبۋتتار مەن جورالعىلاردى ۋاقىتقا سايكەستىرە وتىرىپ، قالپىنا كەلتىرۋدى قولعا العان ءجون. تاسىر يدەيا مەن قارابايىر مازمۇنعا تولى ەرسى كورىنىستەردەن بىرتە-بىرتە قۇتقارساق، ناۋرىز ەلدىڭ ەڭ اياۋلى مەيرامىنا اينالادى دا قويادى.  جانە دە حالىقتىڭ ءوزى قالدىرماي ساقتاپ كەلە جاتقان تۇستارىن ۇكىلەپ، ودان ءارى جەتىلدىرە ءتۇسۋ كەرەك. ماسەلەن، ەلدىڭ باتىسى جاڭا جىلدى ناۋرىزدىڭ 14-نەن باستاپ قولعا الادى جانە وعان ەشۋاقىتتا رەسمي مەرەكە سۇراپ كورگەن ەمەس. بۇل ءداستۇردى بۇيرىقپەن دە قويدىرۋ ءجون ەمەس، ويتكەنى، مەرەكەنىڭ حالىقتىق سىيپاتى دەگەنىمىز وسى! ەندەشە، ناۋرىزدىڭ 14-21 ارالىعىندا ناۋرىزدىڭ تالاي ءراسىمىن اتقارىپ، ۇلتىنا قاراماستان، بارلىق جۇرتشىلىقتى تارتاتىنداي شارالارعا جول بەرۋگە بولار ەدى. اسىرەسە، بىرجاقتى تاپتاۋرىن بولعان رەسمي ستسەناريلەردەن قۇتىلىپ، مەرەكەگە ارقاۋ بولارلىق جورالعىلار مەن كەيىپكەرلەردى ءوز ورنىنا قولدانۋ ارقىلى مەيرامدى بيلىكتىڭ ەمەس، حالىقتىڭ مەرەكەسىنە اينالدىرۋ جاعىنا كوپ نازار كەرەك. سوندا عانا ول اياۋلى ازاماتتىق مەرەكەگە ۇلاسىپ، ءوزىمىز تۇگىلى وزگە ەلدەر قىزىعاتىن شاراعا اينالادى.

الايدا، تانىمى مەن تاعدىرى اسا كۇردەلى ءدىني يدەولوگيالىق شارپىسۋعا  يتەرمەلەيتىن قىدىر اتانى اياز اتا مەن سانتا كلاۋستىڭ كەيپىنە ءتۇسىرىپ، مەرەكەلىك كەيىپكەر ەتپەي-اق، وعان ءوزى سۇرانىپ تۇرعان ۇماي انا تۇلعاسىن الساق تا جەتەدى.  قىدىر اتا باس تاڭدى قارسى الاتىن تۇنگى ميفولوگيالىق بەينەسىنەن اجىراماستان ميستيكالىق قۇبىلىس كوزى بولىپ قالا بەرسىن. بالكىم، بىرەۋلەر شىنىندا دا، ونىڭ كەيپىن وڭىندە نە تۇسىندە كورەر. بىراق، ونى سول كۇيىندە تانىپ، مويىنداپ، تۇشىنساق تا جەتكىلىكتى. ويتكەنى، ول - كىسى بەينەسىندە كەلبەتتەنۋگە ءتيىستى ەمەس، جاراتۋشىنىڭ باستى «قىزمەتشىلەرىنىڭ» ءبىرى، رۋحاني الەمدەگى شىنايى رۋح رەتىندە مويىندايتىندار جەتەدى.

ال، ۇماي انا - جەردىڭ كيەسى بولعاندىقتان، جاڭاجىلدىق جاڭارۋ راسىمدەرىنە سۇرانىپ تۇرعان تۇلعا. ول - جەردىڭ كيەسى، جىيىنتىق بەينەسى، سوندىقتان ول ادامزاتتى جاماندىقتان الاستاۋشى، جەر بەتىن لاستان تازارتۋشى جانە تايقازانعا يە بولارلىق بەرەكەلەۋشى قاھارمان رەتىندە ناۋرىزدىڭ باستى دا كورنەكتى پەرسوناجى بولۋعا لايىق. اسىرەسە، وزگە ەرتەگىلىك پەرسوناجدارمەن بىلىقتىرماي-اق، ونى فولكلور مەن ەتنوگرافيالىق ەسكە الۋ كۇنىنە اينالدىرماستان، ناۋرىزدىڭ وزىنە ءتان ۇماي انا باستاعان ون ەكى جىلدىق كەيىپكەرلەردى قاتىستىرا وتىرىپ، «الاستاۋ»، «ۇيقىاشار»، «سەلتەتكىزەر» سەكىلدى ەجەلگى دارىپتەردى زامانعا سايكەستەندىرىپ جاڭعىرتاتىن جاعدايىمىز بار.

ناۋرىزدى مەرەكەلەۋدىڭ شىنايى مازمۇنعا سايكەس بولۋى مەن زامانعا ساي قىزىقتى دا، ءساندى بولۋى، تەرەڭ ماعانانى قاراپايىم راسىمدەرمەن «اشەكەيلەۋ» ارقىلى جۇرتقا تارتىمدى مەيرام بەينەسىن جاساقتاۋ عانا ونى جاعىمدى دا ايگىلى ەتپەك.  سوندىقتان كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن قاعىس قالدىرماس ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتى ويلاستىرا وتىرىپ، ناۋرىزدىڭ 14-22 ارالىعىندا كىرىسۋگە بولاتىنداي راسىمدەر مەن عۇرىپتاردى زامانعا سايكەستەندىرە جۇيەلەي ۇيىمداستىرىپ، فەستيۆال تۇرىندە وتكىزۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز. 9 سانى - ەجەلگى تۇركىلەرشە ءتاڭىردىڭ نىشانى، 7 - ادامعا ءتان جەتىلۋ سانى. بۇل توعىز كۇننىڭ ارقايسىسىنا مازمۇن بەرە وتىرىپ، ناۋرىزدىڭ سىيپاتىن اشاتىنداي جانە زامانعا سايكەس شارالارعا اينالاتىنداي ءارى ۇلتتىق تانىم مەن ءداستۇر، سالت پەن جورالعىلار ءوز ورنىن تاباتىنداي احۋال ورناتۋعا ابدەن بولادى.

اڭداتۋ
بارلىق ەلدەردە جاڭا جىل مەرەكەسى اڭساۋلى دا اياۋلى سالتانات بولىپ تابىلادى. قاي مەملەكەت تە ودان ۋاقىت پەن جاراق-جابدىقتى ايامايدى. سول سەبەپتى، ونى 2-3 كۇندىك وتپەلى مەيرام رەتىندە ەمەس، رۋحاني قۇندىلىق پەن تانىمنىڭ جارقىن كورىنىسى ەسەبىندە فەستيۆال ەتىپ وتكىزۋ ەلدىگىمىزگە ءتان شارا بولار ەدى. ونى كەز كەلگەن اۋدان-قالادا وتكىزە بەرۋگە بولادى جانە دە بىلايعى كەزدەرى ءۇزىپ-جۇلىپ وتكىزىلىپ جاتقان شارالاردىڭ جۇيەلى كورىنىسى بولار ەدى.
مەرەكە-فەستيۆالدى 9 كۇن بويى وتكىزىپ، ءار كۇنگە ءتان مارتەبە بەرۋ كەرەك. سوعان سايكەس وعان تۇركىلىك عۇرىپتار مەن كازىرگى اتريبۋتتاردى كىرىكتىرىپ، ازاماتتىق مەرەكەگە اينالدىرۋ مۇمكىندىگى بار. بۇل جوبا تۇركىلىك قۇندىلىقتى قادىر تۇتاتىن، ونى بۇگىنگى ومىرىمىزگە ەنگىزۋگە تىرىسىپ، ناۋرىز مەيرامىن مەرەكەلەۋگە جاڭاشا مازمۇن بەرۋگە ۇمتىلعان كەز كەلگەن ازاماتتار مەن تۇلعالارعا جانە ۇيىمدارعا ارنالعان.
ۇلتتىڭ رۋحانياتى - ونىڭ مەرەكەلەۋ ءداستۇرى مەن ءتۇرلى سالتاناتتارىنان كورىنىس تابادى. قازاقتىڭ بۇگىنگى سالتاناتتاردى تۇركىلىك تامىردان تايقىپ جاتسا، جالعان دىردۋمەن كۇن وتكىزسە، وعان تايحي تانىم مەن تامىردىڭ جۇتاڭدىعى ەمەس، بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي تۇلەتە الماي وتىرعان ۇرپاق قانا كىنالى. جانىمىزعا باتقان وسى جايت اتالمىش جوبانى الۋعا ماجبۇرلەدى.
ناۋرىزدى زامان تالابىنا سايكەس مەرەكەلەۋ بۇگىنگى رۋحاني وزەكتى ماسەلە بولۋدا. جۇرتشىلىق ناۋرىز مەيرامىنىڭ اتريبۋتتارى مەن عۇرىپتارىن قالىپتاستىرۋدى، ونى عىلىمي نەگىزدەۋدى ءتۇرلى جولدارمەن سۇراستىرۋدا. اتالمىش جوبا وسى سۇرانىستان تۋىنداپ وتىرعاندىقتان دا اتالمىش سالاداعى جيناقتالىپ، جۇيەلەنگەن تۇركىلىك تانىمدار مەن رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، ناۋرىز مەرەكەسىن ەتنوگرافيالىق سيپاتتان گورى ازاماتتىق مازمۇنمەن تولىقتىرۋ ارقىلى وعان تار شەڭبەردەگى ەتنوستىق ەمەس، مەملەكەتتىك-ازاماتتىق تۇرپات بەرۋ كوزدەلدى.
تالپىنىسىمىز ەلدىڭ تۇكپىرىنە ەمىس-ەمىس جەتكەنىنەن بولار، جۇرتىمىز شارق ۇرىپ ىزدەۋ سالۋدا، ءوزىنىڭ كومەسكى تارتقان كەشەگىسى مەن كومىلگەن قۇندىلىعىن جاساۋ ەتكىسى كەلىپ الىپ ۇشۋدا.حالقىمىزدىڭ سول سۇرانىسى ءبىزدى ەڭبەكتەنۋگە ءماجبۇر ەتتى. قابىل الارلىق جاعى بولسا، حالقىمىز قاجەتىنە جاراتسىن.

سەرىك ەرعالي،  مادەنيەتتانۋشى
«اباي-اقپارات»

پايدالانىلعان  ادەبيەتتەر

1.    كەنجەاحمەتۇلى س.، «قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى»، الماتى: الماتىكiتاپ، 2007.- 284 س.
2.    قوندىباي س.،«ارعىقازاق ميفولوگياسى». 4 كىتاپ - الماتى: دايك-پرەسس.2004.
3.    سەيدىمبەك ا.، «قازاق الەمى»، الماتى، «سانات»، 1997. - 464 بەت.
4.    سافار ا.، «ماگيا ناۆرۋزا»، الماتى، «دايك-پرەسس»، 2007. - 324 س.
5.    تۋرسۋنوۆ ە.د.، «درەۆنەتيۋركسكي فولكلور: يستوكي ي ستانوۆلەنيە»، «دايك-پرەسس»، 2001
6.    ادجي م. «كيپچاكي. وگۋزى» - مەجدۋنارودنىي بلاگوتۆوريتەلنىي فوند «سۆياتوي گەورگي»،  2001. - 215 س.
7.    ەرعالي.س. «ناۋ مەن ىرىس»: پايىمداما- الماتى: «قازىعۇرت» باسپاسى، 2011. - 184 بەت.
8.    «ميفى نارودوۆ ميرا» ەكىتومدىعى، 1987-1988
9.    «يستوكي  تيۋركوۆ»، الماتى، «كوچەۆنيكي»، 2005. - 304 س.
10.    «قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىگى» ، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىم ينستيتۋتى، الماتى، 1999
11.    «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى»، الماتى، 1961
12.    رەناتو سالا، جان-مارك دەوم، «ناسكالنىە يزوبراجەنيا يۋجنوگو كازاحستانا»، 2005
13.    جۋرنال «ناۋكا ي وبرازوۆانيە كازاحستانا»، №2, 2008گ.، ا.ماحامبەتوۆا، «تاينستۆەننىي مۋشەل»
14.    http://gov.cap.ru/hierarhy_cap.asp?page=./86/1367/1319
15.    http://elabuga.egpu.ru/nmzegpu/material/prazdniki/chuv.aspx
16.    http://www.kyrgyzstantravel.net/culture/sports-ru.htm#ex10
17.    http://kazinosalon.ucoz.ru/publ/khakasskie_igry/1-1-0-9
18.    http://active.thailand-obnovlenie.ru/to_see/sightseeing/bangkok/4802.html
19.    http://www.info-tses.kz/red/article.php?article=45674
20.    http://malimetter.org/?p=570
21.    http://adyrna.kz/?p=225
22.    http://www.atazholy.kz/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=44&Itemid=59