1976 جىلى 8 قاڭتاردا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقشىل دا قاراپايىم پريمەر ءمينيسترى جۋ ىنلاي قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ مەيىر-شاپاعاتىن وتە جوعارى باعالايتىن حالىق قاتتى قايعىرىپ، وعان دەگەن شەكسىز قۇرمەتى مەن ساعىنىشىن بىلدىرگەن جىرلار مەن جوقتاۋلار جازا باستادى. ولار بۇل ولەڭ-جىرلاردى كولەمدى قاعازدارعا كورنەكتى ەتىپ جازىپ، تيانانمەن الاڭىنداعى قاھارماندار ەسكەرتكىشىنىڭ اينالاسىنا بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ىلە باستادى. بۇل تۇردەگى ولەڭدەر قىتاي حالقىنىڭ قابىر سىپىرۋ مەرەكەسى بولعان 5 ءساۋىردىڭ الدى-ارتىندا مەملەكەت كولەمىندە ءتىپتى دە جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، بۇقارالىق ولەڭ-جىر جاسامپازدىعى قيمىلىنا اينالدى.

1976 جىلى 8 قاڭتاردا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقشىل دا قاراپايىم پريمەر ءمينيسترى جۋ ىنلاي قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ مەيىر-شاپاعاتىن وتە جوعارى باعالايتىن حالىق قاتتى قايعىرىپ، وعان دەگەن شەكسىز قۇرمەتى مەن ساعىنىشىن بىلدىرگەن جىرلار مەن جوقتاۋلار جازا باستادى. ولار بۇل ولەڭ-جىرلاردى كولەمدى قاعازدارعا كورنەكتى ەتىپ جازىپ، تيانانمەن الاڭىنداعى قاھارماندار ەسكەرتكىشىنىڭ اينالاسىنا بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ىلە باستادى. بۇل تۇردەگى ولەڭدەر قىتاي حالقىنىڭ قابىر سىپىرۋ مەرەكەسى بولعان 5 ءساۋىردىڭ الدى-ارتىندا مەملەكەت كولەمىندە ءتىپتى دە جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلىپ، بۇقارالىق ولەڭ-جىر جاسامپازدىعى قيمىلىنا اينالدى.

ءدال وسى ساتتە قحر سىن 26 جىل بويى بيلەپ-توستەگەن ماۋ زىدوڭ 83 جاستى القىمداپ، كارىلىك پەن اۋرۋ سەبەبىنەن الجۋعا بەت الىپ، مەملەكەتتىڭ بار تىزگىن-شىلبىرىن «ءتورت كىسىلىك توبە» دەپ اتالاتىن ماۋ زىدوڭنىڭ توقالى جاڭ شيڭ ۇيىمداستىرعان ساياسي دارا بيلەۋشى توپ قولىنا الىپ وتىرعان بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە 1966 جىلى باستالعان «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنىڭ» قارا داۋىلى اسىرە ۇرانشىل سولاقاي ساياسي اۋقىمدى قالىپتاستىرۋمەن بىرگە قىتاي حالقىنىڭ تۇرمىس دەڭگەيىن تۇرالاتىپ، «تاپتىق كۇرەس بارىنەن دە ماڭىزدى» دەيتىن ۇرانشىلدىق اۋقىم بۇكىل قحر كولەمىندە زيالى قاۋىمنىڭ ار-ۇجدانىن تاپتاپ، ولاردىڭ ۇمىتكەرلىككە تولى جاسامپاز ساناسىن قۇلازىتىپ بىتكەن ەدى. كوڭىل-كۇي الەمىن شەر مەن مۇڭنىڭ مۇزى قۇرساۋلاعان حالىق وسى ءبىر قابىر «سىپىرۋ مەرەكەسىن» ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، ايتار ويلارى مەن شەر-مۇڭىن ولەڭ-جىرلار ارقىلى جەتكىزۋگە كوشتى.

حالىقتىڭ پريمەر ءمينيسترىن حالىق سۇيەدى.

حالىقتىڭ پريمەر ءمينيسترى حالىققا كۇيەدى.

پريمەر مينيستر مەن حالىقتىڭ قامى ءبىر.

حالىق پەن پريمەر ءمينيستردىڭ جانى ءبىر، - دەگەن سىندى پريمەر مينيستر جۋ ىنلايعا شەكسىز ساعىنىشتارىن بىلدىرەتىن شۋماقتار

قايعىرما دوس،

شەكتەن تىس ابىرجىما!

باس كوتەرىپ،

ساقتايىق سابىردى دا.

الدىڭداعى قۋراعان قۇم دالادا

ورىن بارىن ءبىلىپ قوي گۇل قالاعا.

وعان بارار توتە جول بىرەۋ عانا -

تەكسىز بيلىك تەرىسىن ىرەۋ عانا (بۇل ولەڭدەردى قىتاي تىلىنەن اۋدارعان بەكقوجا جىلقىبەكۇلى) - دەپ، سول كەزدەگى بيلىك باسىندا وتىرعان «ءتورت كىسىلىك توبەگە» كەكتەنگەن ولەڭدەرمەن جالعاسىن تاۋىپ، ون جىل بويى قورىلداپ ۇيقىعا كەتكەن قىتاي حالقى ويانا باستادى. بۇل ولەڭ-جىر جاسامپازدىعى قيمىلىندا كوپكە جاريا بولعان ولەڭ-جىرلار زيالى قاۋىمنىڭ اتسالىسۋىمەن جيناقتالىپ، كوپ ۇزاماي جىر جيناقتار لەگىن قۇراپ، ارت-ارتىنان جارىق كورىپ جاتتى. ءسويتىپ مۇنداي ولەڭ-جىرلار «زاڭ ءوز كۇشىنەن ايرىلعان جەردەن جاۋىزدىق باستالادى» ( پيتت ) دەيتىن تاريحي شىندىقتى قحر نىڭ بيلىك جۇيەسىنە قاتاڭ تۇردە ەسكەرتىپ بارىپ، قىتايدىڭ وسى زامان ادەبيەت تاريحىنان «تيانانمەن جىرلارى» دەگەن اتپەن ويىپ ورىن الدى. سودان ءۇش جىل وتكەننەن كەيىن، ياعني، 1979 جىلى قىتاي كوركەمونەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى جۋ ياڭ ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەردىڭ 4-كەزەكتى قۇرىلتايىنىڭ ساحناسىندا سويلەگەن سوزىندە «تيانانمەن جىرلارىنا» «قالىق حالىق بۇقاراسى پريمەر مينيستر جۋ ىنلايعا ازا ءبىلدىرۋ ارقىلى «ءتورت كىسىلىك توبەگە» كەكتەندى ءارى ولاردىڭ بيلىگىنىڭ ءبىرجولاتا تاستالقان بولىپ كۇيرەۋىنە يدەيالىق نەگىز قالادى جانە بۇقارالىق پىكىر ازىرلەدى. ويتكەنى تاريح - مەيىرىمسىز ءارى ول سپەكتاكل سياقتى قۇبىلمالى قۇبىلىس. «ءتورت كىسىلىك توبەنىڭ» حالىق بيلىگىن قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن پايدالانعان قاسكۇنەمدىك ساياساتى ەڭ الدىمەن ادەبيەت-كوركەمونەر نايزاسىنىڭ ۇشىنا ءىلىندى، سول ءۇشىن دە حالىق بۇقاراسى ادەبيەت-كوركەمونەردىڭ الىپ بالعاسىمەن ولاردىڭ الدەقاشان قابىرعادا قاڭتارىلىپ، توقتاپ قالعان توقىشار ساعاتىنىڭ كۇلتالقانىن شىعاردى» دەپ باعا بەردى.

ال 1986 جىلعى «جەلتوقسان توڭكەرىسىنەن» سوڭ ءدال شەرىك عاسىر وتكەن بۇگىنگى كۇندە تاۋەلسىز قازاق ەلى تاريحىنان ويىپ ورىن الىپ وتىرعان «جاڭاوزەن قاندى قىرعىنى» قازاق حالقىنىڭ جانىنا قاتتى باتتى. ەل جۇرەگى ەڭىرەدى. ويتكەنى ءدال وسى كۇنى قازاق بيلىگى جاعىنان قازاق حالقىنىڭ جۇرەك تۇسىنا دالدەپ تۇرىپ تۇڭعىش رەت وق اتىلدى. قان توگىلدى، قاسىرەت تۇمانى بۇكىل ەل اسپانىن تورلادى. ەلىمىزدەگى 800 دەن استام قالامگەردىڭ كوبى ءۇنسىز قالعانىمەن، الايدا سوفى سىماتاي، تەمىرحان مەدەتبەك، عابباس قابىشەۆ، مۇحتار ماعاۋين، بولات اتاباەۆ قاتارلى قالامگەر-زيالى قاۋىم حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەپ، ءبىر توپ اقىندار شوعىرى ارت-ارتىنان «جاڭاوزەن قاندى قىرعىنىنا» ازالى دا رۋحتى ولەڭ-جىرلار ارناپ، حالىقتىڭ كوكەيىندە كوكتەپ تۇرعان وتكىر وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالىپ، وقىرماندارمەن وي ءبولىسىپ، حالىقپەن مۇڭداستى. جارالى جۇرەك، قارالى كوڭىل جاڭاوزەن حالقىنا كوڭىل ايتتى. ال «جازالاۋعا قاراعاندا كەشىرۋ - ەرلىك. دارمەنسىز كەشىرە المايدى. كەشىرۋ - كۇشتىنىڭ قاسيەتى» ( م. گاندي ) دەگەن اتالى ءسوزدىڭ ءتۇپ توركىنىن تۇسىنە الماعان بيلىك بولسا، «جاڭاوزەن قاندى قىرعىنىنداعى» كۇناسىن مويىنداۋدان باس تارتىپ، ونى «بۇلىكشىلەردىڭ لاڭكەستىگى» دەپ باعا بەرىپ ۇلگەردى. الايدا ازالى اقىندىق شابىت ءوز كوزقاراستارى مەن ويلارىن ءباسپاسوز بەتتەرىندە تولاسسىز جاريالاپ كەلەدى.

ون التىنشى جەلتوقسان -

ۋىزىنا قانباعان،

ارپالاسىپ الاڭدا

اجال قۇشقان جان بالاڭ!!! (ەلەنا ابدىحالىقوۆا)

اتقىزعانىم ازعىندىق-اۋ مەرگەنگە وق،

كوكىرەگىمدى بارا جاتىر شەر دەندەپ.

ءوز نامىسىن قورعاۋعا ابدەن حاقىلى،

قازاق ەلدىڭ تىلىنە ەرىپ كورگەن جوق (اۋىت مۇقيبەك).

مىلتىقتىلار مىلتىقسىزدى قۋادى!

انا بەتiن كوز جاسىمەن جۋادى!

بەينەتاسپا جاراماسا دەرەككە،

شاقىرامىن كۇن سەكiلدi كۋانi!

بiلسiن بيلiك جاندايشابى جەلوكپە:

بiر داۋىلدان بiر داۋىلپاز تۋادى! (ءامiرجان قوسانوۆ)

اتاندىم دەپ -

«ەل-تۇتقا",

كون-قازاقتى -

قور تۇتپا؟!

"جاڭاوزەندە"

قىرىلعان -

جاستان:

جانىڭ -

ارتىق پا؟! (يران-عايىپ)

بولعانىمەن اق، قاراسى، جولاعى،

بار ادامزات تiرشiلiكتiڭ قوناعى.

تاق باسىنا تامىرىمەن بايلانعان

حاندار نەگە، قانعا قۇمار بولادى؟ (الiبەك شەگەباي)

جوقتاۋ ءۇنى - جاراتقانعا جەتكەن كۇن،

تۇرلاۋى جوق دۇنيەنى جەك كوردىم...

ايامادىڭ، «ات!» دەدىڭ عوي، مويىندا،

نەگە مۇنشا ءوز حالقىڭا كەكتەندىڭ!؟ (بولات جەتەكباي)

حالىق تەرىن قارا نان عىپ يلەگەن،

كۇل بوپ كەتكىر كۇيەۋ قامىن كۇيلەپ ەڭ...

قاق جارىلىپ جاتىر، مىنە، جۇرەگىم،

ءوز باۋىرىم اتقان وقتان تۇيرەگەن (ۇلاربەك دالەيۇلى).

ار ەدىم،
جىگەر ەدىم،
نامىس ەدىم!
الاشتىڭ ىرىسى ەدىم، تابىسى ەدىم.
كىل جەندەت قىرىپ سالدى ايداپ كەلىپ،
ادايدان كەتتى بىلەم تاعى سەنىم ء(انۋار بيماعامبەت).

تاس جۇرەككە سالدى ما ۇيا قاتالدىق،
بابالاردان الدە تەرىس باتا الدىق.
بەيبىت ەلمىز جەر بەتىندە دەپ ءجۇرىپ،
ءوز باۋىرىن قىرعان حالىق اتاندىق (ايبەك قالماعانبەتوۆ).

جاسىرام قالاي جارامدى،

جاقىنىم جاۋداي بولعاسىن.

كەۋدەمە تىكەندەي بولىپ قادالدى

قوي قۇمالاعىنداي قورعاسىن (ەربول الشىنباي).

قانداستارىما قاراتا
اتىلعان ارسىز وق كوردىم.
ايداھار سىندى ارانى
اۋزىنان شاشقان شوق كوردىم.
جەر باۋىرلاتقان جۇرتىمدى
جەندەتتى يتتەن جەك كوردىم (راحات قوسبارماق).

بوستاندىقتى قىلتيىپ قاۋىز جارعان،
جايپاپ ءوتتى قاندى قول جاۋىز جالعان.
شىن بەينەسىن كورسەتتى شيبورىلەر
زامانبەك، التىنبەكپەن اۋىزدانعان (ۇلىقبەك ەسداۋلەت).

ەل ەدى،
ۇرانى بەكەت، جەبەلى...
تاپپادىم جاۋاپ،
كۇمانى كوپ سۇراققا.
وزەن جاققا بارىپ،
كوڭىل ايتقىم كەلەدى،
كىمگە ايتام سونى... بىراق تا؟! (يسلام قوسجان)

«تيانانمەن جىرلارىنىڭ» نەگىزگى مازمۇنى پريمەر مينيستر جۋ ىنلايدى حالىقتىڭ شەكسىز سۇيەتىندىگى مەن «ءتورت كىسىلىك توبەگە دەگەن» تەڭدەسسىز وشپەندىلىگى بولسا، ال «جاڭا وزەن جىرلارىنىڭ» نەگىزگى مازمۇنى «جاڭاوزەن قاندى قىرعىنىندا» وققا ۇشىپ، قىرشىن كەتكەن باۋىرلاستاردىڭ قازاسىنا دەگەن قايعى-قاسىرەت پەن بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىك جانە ونىڭ دارا بيلەۋشىلىگىنە بولعان قارسىلىق باسا دارىپتەلىپ وتىر. بۇدان تىس «تيانانمەن جىرلارىن» جازعاندار قاراپايىم جۇمىسشىلار، اسكەري ادامدار، ستۋدەنتتەر جانە ديحان-شارۋالار بولعاندىقتان، ولار اۆتورسىز جارىققا شىقتى. ال «جاڭاوزەن جىرلارىن» جازعان اۆتورلاردىڭ كوبى - كورنەكتى اقىندار ەمەس، ەندى تانىلىپ كەلە جاتقان اقىندار نەمەسە جاس اقىندار. ولار دارا بيلەۋشىلىك جۇيەدەگى ەلدە ەمەس، دەموكراتيالىق جاريالى ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىن ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، تاسادا ءۇنسىز وتىرعان ۇرەيلى زيالى قاۋىم مەن شەن-شەكپەندىلەرگە ەسكەرتىپ وتىرعانداي اسەر بەرىپ جاتقاندىعى بەلگىلى. ولاردىڭ ولەڭدەرى «مەملەكەتتىڭ مىزعىماس نەگىزى - ادىلەتتىلىك» ( پيندار ) ەكەندىگىن باسا ايتۋمەن حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ وتىرعاندىعى اقيقات.

قىسقاسى، ۆەنگەريا اقىنى پەتوفيدىڭ «ەگەر حالىقتىڭ ولەڭ-جىرى بەلسەندى ورىنعا يە بولسا، وندا حالىق ساياسي جاقتا ۇستەم ورىنعا يە بولاتىن كۇن الىس ەمەس» دەگەن تۇرلاۋلى تۇجىرىمى سياقتى قازاق ەلىنىڭ بيلىك جۇيەسىندە وزگەرىس بولاتىن كۇن تاياۋ ارادا تۋاتىندىعىن شامالاعانداي بولدى. ەكىنشى ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بيلىك ءوز باسىنىڭ قارا قامىن كۇيىتتەپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇمىتىپ بارا جاتقان اۋىر اعاتتىعىنان ارىلىپ، ەندى بۇدان بىلاي اش-جالاڭاش، تەنتىرەپ جۇرگەن حالىقپەن ساناساتىندىعىنا سەنىممەن قاراعان اقىنداردىڭ شابىتى شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ وتىر. ولار «جاڭاوزەندە قارا جالىن» نەمەسە «قاندى وزەن» اتتى جىر جيناعىنىڭ جارىققا شىعاتىن كەزى الىس ەمەس ەكەندىگىنە زور سەنىمنەن قاراپ كەلەدى. ويتكەنى «اۋىرۋىن جاسىرعاننىڭ ءولىمى اشكەرە» ەكەندىگىن بۇگىنگى تاريحي شىندىق دالەلدەپ وتىرعاندىعى اقيقات. جالتاقتاپ، جاعىنۋدى ءولىم ساناعان، باتىر بابامىز باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ «وتىرىكتىڭ بالىن جالاپ ءتىرى جۇرگەنشە، شىندىقتىڭ ۋىن ءىشىپ ولگەن ارتىق» دەگەن ويلى ءفالسافاسىن بويىنا دارىتقان كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ زيالى قاۋىم مەن ارلى اقىن ازاماتتارىمىزدىڭ ۇنىنە ءۇن قوسقان جاڭاوزەن تۋرالى ولەڭ-جىرلار لەگىنىڭ ادىلەتتىلىكتى جاقتاعان ۇزاق شەرۋىندە شەگىنەر جول جوق ەكەندىگى - ءبىز ءۇشىن تاريحي تاعىلىم.

«اباي-اقپارات»