اقش ەلشىلىگىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى اتالمىش دەرجاۆانى شىر اينالدىرعان قارجى داعدارىسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيىمەن قازاقستاندىق باق-تى اقپاراتتاندىرۋ ماقساتىندا بەينەكونفەرەنتسيا وتكىزدى. بۇل جولعى قوناعىمىز - ەكونوميكا جانە ساياسات تاقىرىبىنا ماماندانعان جۋرناليست، The New Republic جۋرنالىنىڭ اعا رەداكتورى نوام شايبەر ەدى. «پانوراما»، «مەگاپوليس»، «ەكسپرەسس ك»، «جاس الاش»، «جاس قازاق» سياقتى جالپىۇلتتىق باسىلىمداردىڭ جۋرناليستەرى تۇگەندەلدى-اۋ دەگەندە، كەڭ ەكراننان نوامنىڭ كورىنىسى شىعا كەلدى. قىلقىنتىپ گالستۋك تاعىپ، قالشيىپ كوستيۋم كيگەن قوناعىمىزدىڭ ارتقى فونىندا - الاباجاق اقش جالاۋى. ءبىر جاعىنان، بۇل - قانشا جەردەن قيىن-قىستاۋ كەز بولسىن، «يانكيلىك كوڭىل تۇسپەيدى، امەريكان تۋى جىعىلمايدى» دەگەن كۇيدى بىلدىرسە كەرەك. ەندەشە، وسى بەينەكونفەرەنتسيا بارىسىندا نوام مىرزا بايان ەتكەن جايتتاردىڭ قىسقاشا تەزيسى مىناۋ.

* * *

اقش ەلشىلىگىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى اتالمىش دەرجاۆانى شىر اينالدىرعان قارجى داعدارىسىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيىمەن قازاقستاندىق باق-تى اقپاراتتاندىرۋ ماقساتىندا بەينەكونفەرەنتسيا وتكىزدى. بۇل جولعى قوناعىمىز - ەكونوميكا جانە ساياسات تاقىرىبىنا ماماندانعان جۋرناليست، The New Republic جۋرنالىنىڭ اعا رەداكتورى نوام شايبەر ەدى. «پانوراما»، «مەگاپوليس»، «ەكسپرەسس ك»، «جاس الاش»، «جاس قازاق» سياقتى جالپىۇلتتىق باسىلىمداردىڭ جۋرناليستەرى تۇگەندەلدى-اۋ دەگەندە، كەڭ ەكراننان نوامنىڭ كورىنىسى شىعا كەلدى. قىلقىنتىپ گالستۋك تاعىپ، قالشيىپ كوستيۋم كيگەن قوناعىمىزدىڭ ارتقى فونىندا - الاباجاق اقش جالاۋى. ءبىر جاعىنان، بۇل - قانشا جەردەن قيىن-قىستاۋ كەز بولسىن، «يانكيلىك كوڭىل تۇسپەيدى، امەريكان تۋى جىعىلمايدى» دەگەن كۇيدى بىلدىرسە كەرەك. ەندەشە، وسى بەينەكونفەرەنتسيا بارىسىندا نوام مىرزا بايان ەتكەن جايتتاردىڭ قىسقاشا تەزيسى مىناۋ.

* * *

-       بيىلعى جىلدىڭ اقپان-ناۋرىز ايلارىندا اقش-تاعى قارجى داعدارىسى شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. وسى كەزدە (3-4 اپتا) داعدارىستىڭ ەكونوميكالىق سيپاتىنان گورى ساياسي سىقپىتى باسىمداۋ بولدى-اۋ. نەگە دەسەڭىز، ەل ۇكىمەتى داعدارىستى ەڭسەرۋ جولىنداعى شارالاردىڭ قايسىسىن جۇزەگە اسىراتىنىن تاڭداۋ كەرەك ەدى. قارجى ءمينيسترى تيموتي گەيتنەر مەملەكەتتىك-جەكەمەنشىك ارىپتەستىك ارقىلى (ينۆەستورلار) پروبلەمالىق اكتيۆتەردى ساتىپ الۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستا قالسا، اق ءۇي «مەملەكەت مۇنداي اكتيۆتەردى ەشكىمدى ارالاستىرماي ءوزى عانا ساتىپ الادى» دەگەن ۇستانىمدا بولدى. قوس ۇسىنىس تا جان-جاقتى تالقى تەزىنەن ءوتىپ، اقىر اياعىندا گەيتنەردىڭ ۇسىنىسى قابىل بولدى. بۇل جوبا 23 ناۋرىزدا جاريا بولىسىمەن، ينۆەستورلاردىڭ كوڭىلىندەگى كۇدىك كەتىپ، ءبارى دە وڭالادى دەگەن سەنىم قايتا ورالا باستادى. وسى ۇسىنىستىڭ نەگىزىندە ەلدەگى ۇلكەندى-كىشىلى بانكتەر سترەسس-تەستتەن وتكىزىلدى. ياعني،  كاپيتال جاعدايى، كىرىس-شىعىسى مۇقيات ساراپتالدى. سترەسس-تەست ءوز كەزەگىندە نارىقتاعى سەنىمنىڭ نىعايۋىنا قوسىمشا ستيمۋل بولدى ءارى بانكتەردىڭ وسال تۇستارىن كورسەتىپ بەردى. قۋانىشىمىزعا قاراي، بانكتەردىڭ باسىنداعى ماسەلەلەر (دىرا) ءبىز كۇتكەندەي اسا قورقىنىشتى ەمەس ەكەن. ايتەۋىر، وسىنداي شارالاردىڭ ارقاسىندا بانكتەرگە دەگەن سەنىم ارتىپ، جەكە ينۆەستورلاردان 90 ملرد دوللارداي قارجى تارتىلدى. قازىر اقش ەكونوميكاسىن، ونىڭ ىشىندە قارجىلىق سالانى ساۋىقتىرۋ ءۇشىن جوعارىدا ايتىلعان ەكى باعىت بويىنشا دا شارۋالار قولعا الىنعان. ايتا كەتەرلىگى، وباما ۇكىمەتى تەك قارجىلىق سالانىڭ قامىن كۇيتتەۋگە بار كۇشتى سالىپ قويدى دا، ەكونوميكانىڭ ناقتى سەكتورىنا از كوڭىل ءبولدى. ناقتى سەكتورعا بولىنگەن قارجى ءالى تولىعىمەن جەتپەي جاتىر. مەنىڭشە، ەكى سالانىڭ ماسەلەسىنە تەڭدەي قاراپ، ءبىرىن-بىرىنەن ءبولىپ-جارماي قاراۋ كەرەك ەدى.

* * *

- اقش بيۋدجەتىنە تۇسەتىن ءتۇسىمنىڭ 40 پايىزدايى قارجى سالاسىنان كەلەدى ەكەن. بۇل دەگەنىڭ - سۇمدىق ديسبالانس. وسىدان-اق، قوعامداعى ءتۇرلى توپتاردىڭ اراسىنداعى تابىس ايىرماشىلىعى الشاقتاي ءتۇسىپ، تەڭسىزدىك كۇشەيگەنىن بايقاۋعا بولادى. ەليتالىق، ەكسكليۋزيۆتى، تەك باي-باعلاننىڭ قالتاسى عانا جەتەتىن دۇنيەلەردى شىعارۋ سانگە اينالىپ، تۇرمىسقا قاجەتتى تاۋارلار شارۋاشىلىعى كەنجەلەپ قالدى. قازىر نەسيە الۋ پروتسەسى قيىنداعاننان كەيىن، بۇرىنعىداي ادامداردىڭ قارجىلىق سپەكۋلياتسيالارعا ارالاسىپ، تۇتىنۋ مولشەرىنەن تىس تاۋارلاردى ساتىپ الۋى توقتادى. ودان كەيىن - جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى ارتىپ كەلەدى. بۇل دا حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنا اسەر ەتپەي قويمادى. جۇرت جۇمىس ورنىنان ايرىلىپ قالماۋ ءۇشىن بۇرىنعىعا قاراعاندا كوپ ۇنەمدەپ، ارتىق اقشاسىن وڭدى-سولدى شاشپايتىن بولدى. بىلايشا ايتقاندا، امەريكاندىقتار اقشا ساناۋدى قايتا ۇيرەندى.

«Abai.kz» سايتىنان جالقى ساۋال

- جاقىندا جاھانتوردا قازىرگى داعدارىستىڭ تۋىنداۋىنا «كىنالىلەردىڭ» ءتىزىمى جارىق كوردى. بۇل تىزىمنەن PR-اگەنتتىكتىڭ جەتەكشىلەرىنەن باستاپ قارجى پيراميدالارىن قۇرۋشىلاردى دا تابۋعا بولادى. جالپى، قازىر امەريكادا «كىنالىلەردى» ىزدەۋ ءۇردىسى قالاي ءجۇرىپ جاتىر؟

- ءيا، قازىر بۇل تاقىرىپ ناعىز بۋمدى باسىنان وتكەرىپ جاتىر. مىسالعا، «نيۋ-يورك تايمس» گازەتى «جاۋاپكەرشىلىك» ايدارىمەن وسىنداي تاقىرىپتا تۇتاس ماتەريالدار سەرياسىن جاريالاپ جاتىر. تەك وسى باسىلىم عانا ەمەس، بەلدى دەگەن گازەت-جۋرنالدار بۇل تاقىرىپتان تىس قالىپ جاتقان جوق. ونىڭ ۇستىنە جاڭا جىلعا قاراي «داعدارىس كىنالىلەرى» تاقىرىبىندا التى بىردەي كىتاپ باسپادان شىقپاقشى.

- امەريكا ءوز اۆتوونەركاسىبىن اياق-قولىن بايلاپ، داعدارىستىڭ وشاعىنا سالىپ جىبەردى دەسە دە بولادى. General Motors بانكروتقا ۇشىرادى، Hummer قىتايلىقتارعا ساتىلىپ كەتتى، Pontiac, Oldsmobile كولىكتەرى تاريح قويناۋىنا كەتتى. نە بوپ كەتتى ءوزى؟

-  اق ءۇي اۆتوونەركاسىپتى داعدارىس قىلبۇراۋىنان قۇتقارۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەنىن جاسادى. ولاردىڭ الدىندا 2 نۇسقا تۇردى: ءبىرى - كومپانيانىڭ تولىقتاي بانكروت بولۋىنا جول بەرۋ، بولماسا باقىلاۋلى بانكروتتىق، ياعني مەملەكەت قارجى بولە وتىرىپ، ونىڭ ءتيىمسىز بولىكتەرىنەن قۇتىلىپ، كومپانيانى ساقتاپ قالادى. ۇكىمەت باقىلاۋلى بانكروتتىقتى تاڭدادى. مىسالعا، GM كومپانياسىنىڭ بۇرىنعى اتقارۋشى ديرەكتورى Oldsmobile بولىمشەسىن جاپقىسى كەلگەن، بىراق وسى يدەياسىن دا ىسكە اسىرا المادى. ال ۇكىمەت بۇل ماسەلەنى قولعا الىسىمەن، باسەكەگە قابىلەتسىز بولىپ قالعان كولىك ماركالارىن شىعارۋدى توقتاتىپ، كوپتەگەن ديلەرلىك ورتالىقتاردى جاپتى. ناتيجەسىندە، GM امان قالدى.

وركەن كەنجەبەكوۆ،

«اباي-ينفورم»