قازاقستان بۇۇ-نىڭ بولجامىنا سايكەس 2045 جىلى سۋ تاپشىلىعىن تارتاتىن ەلدەردىڭ قاتارىندا تۇر. ەلىمىزدىڭ باسىم بولىگىندە سۋ تاپشىلىعى بايقالادى، ونىڭ باستى سەبەبى كوپتەگەن وزەندەر باستاۋىن وزگە ەلدەردەن الادى. ونىڭ ىشىندە قىرعىزستان، وزبەكستان، قىتاي مەن رەسەي تۇر.

ترانسشەكارالىق وزەندەر اقوردا ءۇشىن قاشاندا باس اۋىرتىپ، بالتىر سىزداتار ماسەلەلەر قاتارىندا بولعان. تاريحي جادى تۇرعىسىنان وزەن سۋىن شەكسىز پايدالانۋ ەكولوگيالىق اپات اكەلەتىنىن دە كوزىمىز كورگەن حالىقپىز. ارالعا قۇياتىن وزەندەردى شەكتەن تىس ماقتا جانە باۋ-باقشا شارۋاشىلىعىنا پايدالانعان وزبەكستان ارال اپاتىنا سەبەپكەر بولدى. ونىڭ زاردابى وراسان. سونىمەن جەكە قاراستىرىپ كورەلىك.

بيلىگى دە، باستاۋى دا قىتايداعى وزەندەر

قازاقستانداعى اۋىز سۋدىڭ 70%-عا جۋىعى شىعىس پەن وڭتۇستىك-شىعىس ايماقتا ورنالاسقان. وعان تاۋلى ايماقتىڭ كوپتىگى، بۇلاقتار مول بولۋى جانە الىپ ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ اعىپ جاتۋى سەبەپكەر. قازاقستان مەن قىتايدىڭ اراسىندا 25 ترانسشەكارالىق وزەن بار. ونىڭ ىشىندە ايگىلى ەرتىس، ىلە. ەرتىس وزەنى قازاق ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ول تەك شىعىستى ەمەس، تۇتاستاي شىعىس-سولتۇستىك-ورتالىق بولىكتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مەن اۋىز سۋىنا قولدانىلۋدا. ىلە بولسا بالقاشتى كول ستاتۋسىندا ساقتاپ تۇرعان وزەن. الماتى مەن تالدىقورعان وڭىرىنە كورىك بەرۋدە. الايدا بۇل وزەندەردىڭ سۋ مولشەرى جىل وتكەن سايىن ازايىپ كەلەدى. سەبەبى باستاۋى قىتايدا، ال قىتاي ەكونوميكاسى قارىشتاپ وسكەن سايىن وزەن سۋىن پايدالانۋدى ارتتىرۋدا.

قىتاي شىڭجاڭ ايماعىنىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا بارىن سالۋدا. ءىرى قۇرىلىستار، جول توسەۋ مەن كوپىرلەر، عيماراتتاردى سالىپ جاتىر. شىڭجاڭداعى حالىق سانىن عاسىر سوڭىنا دەيىن 25 ملن-نان 100 ملن-عا جەتكىزۋ جوسپارى بار. دەمەك سۋدى پايدالانۋ دا 4 ەسە ارتادى دەگەن ءسوز. وعان قارقىندى كوتەرىلىپ جاتقان ەكونوميكاسى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن قوسساق، قىتاي الداعى تاڭدا وزەندەگى سۋ بەكەتتەرىنىڭ سانىن ارتتىرادى. قازىردىڭ وزىندە قىتاي تاراپىنان ىلەدە 13 بەكەت، ال ەرتىسكە 15 بەكەت سالىنعان. ءار سۋ بوگەتى سالىنعان سايىن، وزەن سۋىنىڭ دەڭگەيى تومەندەيدى. قازاقستان جىل سايىن ەرتىس پەن ىلەنىڭ سۋى ازايىپ كەلە جاتقانىن ايتۋدا، سوعان قاراماستان قىتاي وزەنگە بوگەتتەر سالۋدى، سۋدى شەكسىز پايدالانۋدى ازايتار ەمەس. ازايتپايدى دا. نەگە؟ سەبەبى قىتايعا حالىقارالىق زاڭ تالاپتارى بويىنشا قىسىم كورسەتۋ، بۇۇ-عا شاعىم جاساۋ جولى جوق. قىتاي بۇۇ-نىڭ ترانسشەكارالىق سۋ كوزدەرىنە قاتىستى بىردە-ءبىر كونۆەنتسياسىنا قول قويماعان ەل. 2001 جىلى قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا مەملەكەتارالىق سۋ رەسۋرستارىن ءتيىمدى پايدالانۋ تۋرالى بىرقاتار كەلىسىمدەرگە قول قويىلدى. جيىرما جىل ۋاقىت وتكەننەن كەيىن، ول كەلىسىمدەردىڭ دۇرىس ىسكە اسپاي وتىرعانىنا كوزىمىز جەتۋدە.

قازاقستان بالقاش تاعدىرىنا الاڭدايدى. ىلە وزەنىنىڭ سۋ دەڭگەيى ءتورتىنشى جىل قاتارىنان تۇسۋدە. بۇل بالقاش ءۇشىن ارال تەڭىزىنىڭ كەبىن كيۋى مۇمكىن دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني تاعى ءبىر ەكولوگيالىق اپات ورىن الۋى مۇمكىن. بالقاش ماڭىندا قازاقستان جولبارىستى قازاق دالاسىنا اكەلۋ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋدا. وعان ميلليوندار ءبولىنىپ، ارنايى قورىق جاسالۋدا. جولبارىسقا ازىق بولاتىن بۇعى، قابان، قاراقۇيرىق وسىرىلۋدە. قامىستىڭ قالىڭ ءوسۋىن دە قاراستىرىپ جاتىر. الايدا ىلە سۋى ازايىپ، بالقاش كولى تارتىلا باستاسا بۇل باعدارلامانىڭ ىسكە اسۋى ەكىتالاي. سوندىقتان دا قازاقستان قىتايمەن ترانسشەكارالىق وزەندەر ماسەلەسىن رەتتەۋگە مۇددەلى. بۇل ءبىز ءۇشىن اۋاداي قاجەت كەلىسىمدەردىڭ ءبىرى.

جايىقتىڭ بويى ەندى سۋ...

«جايىقتىڭ بويى ەندى سۋ» دەپ جىرلاپ ەدى كەزىندە ەر ماحامبەت. بۇگىندە ماحامبەت باتىر جىرعا قوسقان سۇلۋ جايىق جوق، سۋى تارتىلىپ، قۇتى قاشتى. قازاقستان مەن رەسەي جايىق وزەنىن ساقتاۋ بويىنشا كەلىسىمدەر جاساستى. «جايىق وزەنىنىڭ ەكوجۇيەسىن ساقتاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋدىڭ 2021-2024 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسىن» قابىلدادى. ول بويىنشا وزەن سۋىن كەلىسە وتىرىپ پايدالانۋ، ونى قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن. دەگەنمەن كەلىسىمگە قاراماستان 2023-2024 جىلدارى رەسەي ورىنبور ماڭايىندا سۋ ساقتايتىن بوگەت سالماق. بوگەت ءسوزسىز وزەننىڭ سۋ دەڭگەيىن ءتۇسىرىپ جىبەرەرى انىق. بۇل كاسپيگە قۇياتىن ءىرى وزەن بولعاندىقتان، كاسپيدىڭ سۋ دەڭگەيىنە دە، ەكوجۇيەسىنە دە وراسان زور سوققى بولماق. قازىردىڭ وزىندە جايىقتىڭ سۋى ازايعان.

تەگى ءبىر، سۋى بولەك

جامبىل وبلىسىنىڭ جىل سايىنعى ماسەلەسى اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالاناتىن سۋ تاپشىلىعى. وبلىس شارۋالارى باۋ-باقشا ونىمدەرىمەن قاتار، مال شارۋاشىلىعىنىڭ دا ارتتا قالۋىنا ءدال وسى ماسەلە اسەر ەتۋدە دەيدى. تالاس-تارتىس قازاق حاندىعىنىڭ قازىعى قاعىلعان شۋ مەن تالاس وزەندىرى اياسىندا ءوربيدى. باستاۋىن قىرعىزستاننان الاتىن بۇل وزەندەردى كورشىمىز ءوز ساياساتىنا پايدالانىپ كەلەدى. جازدا سۋدى جىبەرمەي، بوگەپ، قىستا كەرىسىنشە اشىپ جىبەرىپ، ابىگەرگە سالدى. 2001 جىلى قىرعىزستان سۋدى تاۋار رەتىندە باعالايتىن زاڭدى قابىلدادى. ول بويىنشا سۋدى كورشىلەس ەلدەرگە ساتۋعا بولادى. اتالمىش زاڭ كەيىننەن تاجىكستاندا دا قابىلدانىپ، ولار دا وزەن سۋىن ساتۋدى العا تارتتى. وسىلايشا ورتالىق ازيادا تاجىكستان مەن قىرعىزستان قازاق، وزبەك پەن تۇركىمەنگە سۋدى ساۋدالاپ كەلەدى. قازاقستان مەن قىرعىزستان اراسىندا شۋ مەن تالاس وزەندەرىن ورتاقتاسا پايدالانۋ بويىنشا بىرنەشە كەلىسىمدەر جاسالدى. كەلىسىمدەردىڭ ىشىنە تەك سۋ ەمەس، ەلەكتر ەنەرگياسىن ساتىپ الۋ دا جاتادى. بۇل ەكى ەلدىڭ كەلىسىمى ايماقتاعى وزگە ەلدەر اراسىندا پايدالانىلۋى مۇمكىن. سەبەبى قىرعىز-وزبەك، وزبەك-تاجىك، تاجىك-قىرعىز اراسىندا جەر داۋىنان بولەك، سۋ داۋى دا بار.

قازاقستان مەن وزبەكستان 1998 جىلى سىرداريانىڭ سۋىن پايدالانۋ بويىنشا كەلىسىمگە كەلگەن ەدى. ەندىگى تاڭدا ەكى ەل اراسىندا شىرشىق، كەلەس، وگەم وزەندەرىن پايدالانۋ بويىنشا كەلىسىمدەر جاسالماق. قازاقستاندىق تاراپ تاشكەنتتىڭ كەز كەلگەن سۋعا قاتىستى شەشىمدى ءوزارا كەلىسىم اياسىندا جۇزەگە اسىرۋىن تالاپ ەتۋدە. سەبەبى «ساردوبا» بوگەتىنىڭ جارىلۋى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كۇتپەگەن اپات اكەلدى.

ترانسشەكارالىق وزەندەر قاشاندا قىسىم كۇشى بولىپ تابىلادى. ادام سانى ارتىپ، اۋىز سۋ مولشەرى ازايعان سايىن، سۋ ءۇشىن تالاس-تارتىس كوبەيە بەرمەك.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz