سۋرەتتە - شيانشيداعى وعىز قاعاننىڭ پيراميداسى

ەلىمىزدە ەنجار دامىپ كەلە جاتقان سالالاردىڭ ءبىرى تاريح عىلىمىنىڭ تەوريا-مەتودولوگياسى مەن فيلوسوفياسى دەسەك استە قاتەلەسپەيمىز. ونىڭ ايقىن دالەلى سوڭعى شيرەك عاسىردا وسى سالا بويىنشا الەمدىك عىلىمي جاڭالىعى بار بىردە-ءبىر سۇيەكتى، ءىرى عىلىمي ەڭبەك جارىق كورمەپتى. كەرىسىنشە، تاريحي وقيعالاردى جەتكىزۋمەن شەكتەلەتىن قاپتاعان كانديداتتىق ءھام دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ، عىلىمعا كەزدەيسوق كەلگەن قانشاما جيەنبايلار مەن جولبيكەلەر پروفەسسور اتاعىن الدى. اسىرەسە، تاريحي قولجازبالار مەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىن كەشەندى تۇردە تۇجىرىمداپ، تۇركى مادەنيەتى مەن وركەنيەتى تۋراسىندا جاڭا كوزقاراس، سونى پىكىر ايتقان عىلىم يەلەرىن وكىنىشكە قاراي ءوز ورتامىزدان كورە الماي وتىرمىز. البەتتە، وتكەن تاريحىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەرىن جان-جاقتى زەردەلەپ، وزىندىك پايىم جاساعان پارىقتى ازاماتتار مۇلدە جوق ەمەس، سيرەك بولسا دا بار. بىراق، ءتول تاريحىمىزدىڭ شىندىعىن پاش ەتەتىن كەشەندى جاڭا فيلوسوفيالىق بايلامدار جاسالعان جوق. ايتالىق، تۇركىلەردە وركەنيەت بولعان با، بولماعان با؟ دەگەن ماسەلە عىلىمدا ءالى كۇنگە دەيىن باسى اشىق كۇيدە قالىپ وتىر. ءبىز بۇگىن تالايدان بەرى ءتۇيىنى تارقاتىلماي جۇرگەن وسى ماسەلەگە قاتىستى ءوز وي-تۇجىرىمىمىزدى ورتاعا سالماقپىز. سونىمەن ەۋروتسەنتريستەر ايتقانداي تۇركىلەر شىن مانىندە ۆارۆار بولعان با، جوق الدە، بەلگىلى ءبىر وركەنيەت يەلەرى مە؟

سۋرەتتە - شيانشيداعى وعىز قاعاننىڭ پيراميداسى

ەلىمىزدە ەنجار دامىپ كەلە جاتقان سالالاردىڭ ءبىرى تاريح عىلىمىنىڭ تەوريا-مەتودولوگياسى مەن فيلوسوفياسى دەسەك استە قاتەلەسپەيمىز. ونىڭ ايقىن دالەلى سوڭعى شيرەك عاسىردا وسى سالا بويىنشا الەمدىك عىلىمي جاڭالىعى بار بىردە-ءبىر سۇيەكتى، ءىرى عىلىمي ەڭبەك جارىق كورمەپتى. كەرىسىنشە، تاريحي وقيعالاردى جەتكىزۋمەن شەكتەلەتىن قاپتاعان كانديداتتىق ءھام دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ، عىلىمعا كەزدەيسوق كەلگەن قانشاما جيەنبايلار مەن جولبيكەلەر پروفەسسور اتاعىن الدى. اسىرەسە، تاريحي قولجازبالار مەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىن كەشەندى تۇردە تۇجىرىمداپ، تۇركى مادەنيەتى مەن وركەنيەتى تۋراسىندا جاڭا كوزقاراس، سونى پىكىر ايتقان عىلىم يەلەرىن وكىنىشكە قاراي ءوز ورتامىزدان كورە الماي وتىرمىز. البەتتە، وتكەن تاريحىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەرىن جان-جاقتى زەردەلەپ، وزىندىك پايىم جاساعان پارىقتى ازاماتتار مۇلدە جوق ەمەس، سيرەك بولسا دا بار. بىراق، ءتول تاريحىمىزدىڭ شىندىعىن پاش ەتەتىن كەشەندى جاڭا فيلوسوفيالىق بايلامدار جاسالعان جوق. ايتالىق، تۇركىلەردە وركەنيەت بولعان با، بولماعان با؟ دەگەن ماسەلە عىلىمدا ءالى كۇنگە دەيىن باسى اشىق كۇيدە قالىپ وتىر. ءبىز بۇگىن تالايدان بەرى ءتۇيىنى تارقاتىلماي جۇرگەن وسى ماسەلەگە قاتىستى ءوز وي-تۇجىرىمىمىزدى ورتاعا سالماقپىز. سونىمەن ەۋروتسەنتريستەر ايتقانداي تۇركىلەر شىن مانىندە ۆارۆار بولعان با، جوق الدە، بەلگىلى ءبىر وركەنيەت يەلەرى مە؟

ال، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى بابامىزدىڭ كەلتىرگەن دەرەگىنە قاراعاندا تۇركىلەرگە وزعان اتتى پايعامبار كەلگەن كورىنەدى. ءماشھۇر بابامىزدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، تۇركىلەرگە جاڭا پايعامبار مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-نىڭ اكەلگەن ءدىنى تۋرالى حابار جەتكەندە، بابالارىمىزدىڭ ءبىر توبى اراب تۇبەگىنە ساپار شەگىپ، مۇحاممەد (س.ا.ۋ)-مەن جۇزدەسىپ وزدەرىن: «وزعان (وعىز قاعان) پايعامباردىڭ ۇمبەتىمىز دەپ تانىستىرعاندا ء(ماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى. يت دۇنيە. الماتى 2008), اللا ەلشىسى تۇركىلەردىڭ بۇرىنعى پايعامبارىن تەرىستەمەگەن كورىنەدى. سونداي-اق، بەلگىلى فولكلورتانۋشى شاكىر ىبىراەۆتىڭ جيناعان اڭىز-اڭگىمەلەرىندە دە وزعان اتتى پايعامباردىڭ ەسىمى ۇشىراسادى (قاراڭىز: قازاقتىڭ ميفتىك اڭگىمەلەرى. قۇراستىرعان ش.ىبىراەۆ، پ.اۋەسباەۆا. عىلىم باسپاسى. الماتى 2002).

تەگىندە، تۇركى حالىقتارىندا وزعان پايعامبار نەمەسە وعىز قاعان تۋرالى «وعىزناما» اتتى كونە داستاننىڭ بار ەكەندىگى بارشاعا ايان. بۇل داستاننىڭ بۇگىنگى كۇنگە ازداعان ەرەكشەلىكتەرى بار يسلامعا دەيىنگى جانە يسلامنان كەيىنگى ەكى نۇسقاسى جەتكەن. ەكى نۇسقانىڭ ماتىنىندە كەيبىر اتاۋلار مەن تەرميندەردىڭ وزگەشەلىگى بولعانىمەن، جالپى ەكى نۇسقانىڭ جەلىسى ءبىر. كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر وسى شاققا دەيىن «وعىزنامانىڭ» بۇل ەكى نۇسقاسىن زەرتتەپ، بۇل تۋىندىعا قاتىستى ءوز پىكىرلەرىن بەرگەن. ايتسە دە، زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى «وعىزنامانىڭ» ادەبي ءھام تىلدىك قىرىن زەرتتەۋمەن شەكتەلگەن. تەك، كەيبىر زەرتتەۋشىلەر عانا وعىز قاعان قيالدان تۋعان وبراز ەمەس، ونىڭ تاريحي تۇلعا ەكەنىن بولجايدى. ماسەلەن، ن.يا. بيچۋرين وعىز قاعاندى حۇنداردىڭ تاڭىرقۇتى مودە ەكەنىن ايتادى (بيچۋرين ن.يا. (ياكينف). سوبرانيا سۆەدەني و ناروداح، وبيتاۆشيح ا سرەدنەي ازي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا. موسكۆا 1950 ت. 1. 46-47 سس). ياكينف اكەيدىڭ بۇل بولجامىن تۇرىك زەرتتەۋشىسى احمەت كاباكلى دا جاقتاپ، ول دا مودە مەن وعىز قاعاندى ءبىر كەيىپكەر دەپ بىلەدى (احمەت كاباكلى. تۇرىك ادەبيەتى. ىستانبۋل 1997. 12 ب)

(تولىعىراق haq.abai.kz وقي الاسىزدار)