"رۋحاني جاڭعىرۋ" جوباسىنىڭ ەڭ اۋقىمدى ءارى ماڭىزدى بولىگىنىڭ ءبىرى "100 كىتاپ" جوباسى ەكەنى ءسوزسىز. كىتاپ ادامزاتتى بىلىممەن سۋسىنداتىپ، عىلىم ارقىلى كەمەل كەلەشەككە جول اشاتىن بىردەن ءبىر يگىلىك. كىتاپ وقۋ ارقىلى سان ءتۇرلى عىلىمي جاڭالىقتار اشىلدى، پوەزيالىق تۋىندىلار جازىلىپ، دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن روماندار ومىرگە كەلدى. كىتاپ ادام جانىن رۋحاني بايلىققا كەنەلتىپ، ويلاۋ ءورىسىن ارتتىراتىن كەرەمەت قۇرال. 

وكىنىشكە وراي وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق تىلىندەگى ادەبي تۋىندىلار سانى كوپ بولسا دا، الەمدىك بەستسەللەر سانالاتىن فيلوسوفيا، پسيحولوگيا، مەنەدجمەنت، ساياساتتانۋ، الەۋمەتتانۋ جانە باسقا گۋمانيتارلىق سالالار بويىنشا كىتاپتار سانى از بولدى. اۋدارمالار ساپاسىز ءارى تۇسىنىكسىز ەدى. «جاڭا گۋمانيتارلىق ءبىلىم. قازاق تىلىندەگى 100 جاڭا وقۋلىق» جوباسى قولعا الىنىپ، ءبىزدىڭ قوعام الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالعان تۋىندىلاردى مەملەكەتتىك تىلدە وقي باستادى. بۇل ماڭىزدى. ونىڭ ۇستىنە اۋدارما ساپاسى جوعارى. اۋدارمامەن ارنايى "ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى" اينالىستى. اۋدارماشىلار رەتىندە ءتۇرلى ءتىلدى مەڭگەرگەن بىلىكتى ماماندار قاتىستى. جوبا اياسىندا الەمدەگى وقۋلىق شىعارۋعا ماماندانعان «Cambridge University Press»، «Oxford University Press»، «Pearson»، «Cengage»، «Penguin Random House»، «McMillan» جانە باسقا دا ءىرى حالىقارالىق باسپا ۇيلەرىمەن ارىپتەستىك قارىم-قاتىناس ورناعان. سوندىقتان دا كىتاپتار ساپالى نەگىزدە باسىلىپ، تۇپتەلۋدە. بارلىق اۋدارىلعان كىتاپتار عالامتوردا اشىق قولدانىستا، ال باسپاحانادان شىققان كىتاپتار جوو مەن مەكتەپ، كىتاپحانالارعا تاراتىلۋدا. جاس ۇرپاق كىتاپتى وقىپ، ءوزىنىڭ كوكجيەك كەڭىستىگىن كەڭەيتە الادى.

گۋمانيتارلىق عىلىم وتە ماڭىزدى. سەبەبى ول ادامنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن وزگەرتۋگە، كەمەلدەنۋگە، ابايشا ايتقاندا تولىق ادام بولۋعا باعدار بەرەدى. قازىرگى قوعام ارماندايتىن تەحنوكراتتىق قوعامدى قۇرۋعا گۋمانيتارلىق عىلىمدار كەدەرگى كەلتىرمەيدى. كەرىسىنشە، وعان ۇلەس قوسادى. قازاقستان ۇزاق جىلدار بويى رەسەي يمپەرياسى مەن كسرو-نىڭ وتارى بولدى. ول ساتتە ءبىز رۋحاني قۇندىلىقتاردان ايىرىلىپ قالدىق. ياعني مادەنيەت، ءتىل، تاريحتى دامىتۋعا مۇمكىندىك بولمادى، تىيىم سالىندى. تاۋەلسىزدىك قالپىنا كەلتىرىلگەن سوڭ ءبىز بۇل عىلىم سالالارىن دامىتۋعا مۇمكىندىك الدىق. رۋحاني جاڭعىرۋ سوعان ءوز ۇلەسىن قوسۋدا. وراسان زور ۇلەسىن.
اسىرەسە «100 جاڭا كىتاپ» جوباسى وسى جوعالعان تاريح پەن ۇمىتىلعان شەجىرەلەردى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزۋدە.
جىل سايىن جاڭا كىتاپتار ءتىزىمى جاسالىپ، اۋدارىلىپ كەلەدى. ولار ەلىمىزدىڭ بارلىق جوو مەن مەكتەپتەرىنە تاراتىلۋدا.

باعدارلاما اياسىندا اۋدارىلىپ جاتقان كىتاپتاردىڭ باسىم بولىگى وكسفورد، كەمبريدج، گارۆارد، پرينستون، يەلس ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ وقىتۋ باعدارلامالارىندا قولدانىلاتىن قۇندى دۇنيەلەر.

جاقىندا باعدارلاما اياسىندا يانسون تورەنىڭ «ءتىل تاريحىنا كىرىسپە» اتتى كىتابى اۋدارىلدى. يانسون تورە زەينەتكە شىققانعا دەيىن گەتەبور ۋنيۆەرسيتەتىندە شىعىس جانە افريكالىق تىلدەر بويىنشا پروفەسسور بولعان تۇلعا. وعان دەيىن ول لاتىن ءتىلى بويىنشا ساراپشى بولىپ قىزمەت اتقارعان. بىرنەشە حالىقارالىق بەستسەللەردىڭ اۆتورى. «ءتىل تاريحىنا كىرىسپە» اتتى كىتابىندا تىلدەردىڭ كونە زاماننان وسى ۋاقىتقا دەيىنگى دامۋ تاريحىن جازىپ، بولاشاقتا قالاي بولۋى مۇمكىندىگىن ايتادى. تاريحتا جوعالعان تىلدەردىڭ سەبەبىن كەلتىرىپ، ءتىلدى دامىتۋدىڭ جولدارىن كورسەتەدى. «تىلدەر قالاي پايدا بولدى» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، «نەگە ءتىلدىڭ دامۋى عىلىمنىڭ دامۋىنا اكەلەتىنىن» ايتا كەتەدى.

ول ءوزىنىڭ كىتابىندا قىتاي، گرەك، اراب، لاتىن، اعىلشىن، يسپان، پورتۋگال، نەمىس، سلاۆيان، ەگيپەت جانە كوپشىلىككە تانىمال ەمەس افريكالىق تايپالاردىڭ تىلدەرى جايلى ايتادى. ولاردىڭ دامۋ تەندەنتسياسىن كورسەتەدى. بۇل كىتاپ قازىرگى قازاق قوعامىنا وتە قاجەت تۋىندى. سوندىقتان دا جوبا اياسىندا اۋدارىلىپ وتىر. قازاقستان مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ بويىنشا ۇلكەن قيىندىقتاردى باستان كەشىرۋدە. ءتىپتى وسىدان 40-50 جىل بۇرىن قازاق ءتىلى جويىلاتىن تىلدەردىڭ قاتارىنا دا كىرگەن ەدى. سەبەبى قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەر جابىلدى. ال قازىر ۋاقىت باسقا. ءتىلدى دامىتۋعا مۇمكىندىك بار، مەملەكەت ول مۇمكىندىك پەن باستامالاردى قولداپ وتىر. ءبىز وسىنداي تۋىندىلاردى وقۋ ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ قوعامداعى ۇلەسىن ارتتىرىپ، ءتىلىمىزدى قالاي دامىتامىز دەگەن سۇراقتىڭ دا جاۋابىن تابا الامىز.

كەلەسى اۋدارىلعان تۋىندى ستيۆەن پينكەردىڭ «ءتىل تۇيسىك رەتىندە» تۋىندىسى.

ستيۆەن پينكەر — فيلولوگيا بويىنشا بەلگىلى عالىم، گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى. ونىڭ الەمگە تانىمال «ءسوز جانە ەرەجە: ءتىلدىڭ قۇراۋشى نەگىزدەرى» ،«مي قالاي جۇمىس ىستەيدى؟»، «ويلاۋ سۋبستانتسياسى: ءتىل ادام تابيعاتىنا اپارار تەرەزە» اتتى تۋىندالارى بار. ول ءبىلىم سالاسىنا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن بىرنەشە مارتە سالماقتى ماراپاتتارعا يە بولعان. ونىڭ ءتىلدى دامىتۋعا قاتىستى ماقالالارى The New York Times, Time, New Republic سىندى سايتتار مەن باسىلىمداردا شىعىپ تۇرادى.

«ءتىل تۇيسىك رەتىندە» تۋىندىسى ءۇشىن ول بىرنەشە مارتە ماراپات الدى. بۇل تۋىندىدا ستيۆەن پينكەر تۇيسىككە قاتىستى جاۋاپ ىزدەيدى. ول ادام ميى مەن ءتىلىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس جايلى جازادى. بالا قالايشا ءتىلدى ۇيرەنىپ، تۇيسىگىنە تۇيەتىنى جايلى تولعانادى. وقۋلىق تەك قانا ستۋدەنتتەرگە ەمەس، سونىمەن بىرگە ءتىل جايلى كەڭىنەن بىلگىسى كەلگەن بارلىق تۇلعاعا ارنالعان.

«Sapiens: ادامزاتتىڭ قىسقاشا تاريحى» اتتى يۋ.ن. ءحاراريدىڭ تۋىندىسىن بىلمەيتىن جان جوق شىعار. كەرەمەت تۋىندى. تاريح جايلى جان-دۇنيەڭىز بەن ويىڭىزدى توڭكەرىپ تاستايتىن ەڭبەك. بۇل كىتاپ 2011 جىلى العاش رەت يۆريت تىلىندە جارىق كورىپ، 2014 جىلى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلدى. كەيىننەن كىتاپ الەم ەلدەرىندە تانىمالدىعى ارتىپ، 7 ملن دانامەن باسىلىپ شىعىپ، الەمنىڭ 45 تىلىنە اۋدارىلدى. سونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلى دە بار.

يۋۆال نوي حاراري — تاريحشى-مەديەۆيست، يەرۋساليم قالاسىنداعى ەۋروپا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى. ول سونىمەن قاتار «Homo Deus: ەرتەڭگى كۇننىڭ قىسقاشا تاريحى» جانە «21 عاسىر ءۇشىن 21 ساباق» ەڭبەكتەرىن دە جازعان. ول كىتاپتارى دا الەم ەلدەرىندە تانىمالدىققا يە بولىپ، ميلليونداعان تيراجبەن باسىلىپ شىقتى.

«ادامزاتتىڭ قىسقاشا تاريحى» كىتابىندا اۆتور جەر بەتىندەگى ادامنىڭ التى ءتۇرىنىڭ ءبىرى Homo sapiensتىڭ وسىدان ءجۇز مىڭ جىل بۇرىن پايدا بولعاندىعى تۋرالى جازادى. اۆتور جىرتقىش اڭداي نە ازۋ ءتىسى جوق، بالىقشا ءجۇزۋدى بىلمەيتىن، قۇسشا ۇشا المايتىن، تەرىسى دە قالىڭ ەمەس، بالاسى تاماق تاۋىپ جەۋگە قابىلەتتى بولۋى ءۇشىن كەمى 15 جىل باعۋعا ءماجبۇر بولعان Homo sapiensتىڭ قالايشا تىرشىلىك يەرارحياسىنىڭ كوشباسشىسىنا اينالعانى تۋرالى تۇجىرىم جاسايدى. ول ءوز تۋىندىسىندا ءدىندى دە، ءتىلدى دە، ءتىپتى مادەنيەت پەن اقشانى دا قوزعايدى.

باسقا ادام تۇرلەرى قايدا كەتتى؟ اقشا، ءدىن، مەملەكەت، ساۋدا تۇسىنىكتەرى قايدا جانە قاشان پايدا بولدى؟ يمپەريالار قالاي قۇرىلىپ، قالاي كۇيرەدى؟ نەگە ايەلدەر ەرلەردەن تومەن تۇر؟ دەگەن سىندى وزەكتى ءارى داۋلى سۇراقتار بويىنشا ەرەكشە قورىتىندىلار جاسايدى.
بۇل تۋىندىنى ءار ستۋدەنت پەن مەكتەپ وقۋشىسى وقۋعا ءتيىس. ادامنىڭ كريتيكالىق ويلاۋىن ءدال وسى تۋىندىداي دامىتاتىن ەڭبەك كەمدە-كەم. ءتىپتى ايگىلى ب.گەيتس «ارالدا جالعىز قالسام وسى كىتاپتى قۇشاقتاپ وتىرار ەدىم» دەپ تەگىن ايتپاسا كەرەك. تاريحىمىزدى ەندى تۇگەندەپ جاتقان ءبىز سياقتى ەلگە تاريحتى قالاي ىزدەۋ كەرەكتىگىن كورسەتەتىن عاجاپ تۋىندى.

«100 جاڭا كىتاپ» جوباسىنىڭ قۇندىلىعى وسىندا، ول قۇندى تۋىندىلاردى ءتول تىلىمىزگە اۋدارۋدى جالعاستىرۋدا.

"100 كىتاپ" جوباسىنىڭ ناتيجەسى الداعى ۋاقىتتا كورىنەدى. گۋمانيتارلىق سالانىڭ ساپاسى ارتىپ، دەڭگەيى كوتەرىلەدى. ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلار الەمدىك دەڭگەيدەگى كىتاپتاردى وقۋ ارقىلى بىلىمدەرىن تەرەڭدەتەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە بىلىكتى ماماننىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتىپ، ەلدىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەسىن قوساتىن بولادى. سوندىقتان بۇل جوبانى تەك قانا ءبىلىم سالاسىنا قۇيىلعان ينۆەستيتسيا عانا رەتىندە قاراستىرماي، ەلىمىزدىڭ ءتۇرلى سالاسىنا قۇيىلعان ينۆەستيتسيا رەتىندە باعالاۋ كەرەك.

Abai.kz