باسى: تاكەننىڭ «جۇمباق جانى»

ەكىنشى ءبولىم

تاكەن «جۇمباق جان» دەپ اتالاتىن اباي شىعارماشىلىعىن تالداۋعا ارناعان ەڭبەگىندە،  اقىن شىعارماشىلىعىنداعى «ۋلى ويلار» توپتاماسىن عانا ەمەس، اباي شىعارماشىلىعىنداعى «شىعىستىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىن» دە جان-جاقتى اشىپ كورسەتىپ، ويداعىداي تولىق ەتىپ شىعارا الماعان. اباي شىعارماشىلىعىنىڭ شىعىسقا قاتىسىن تاكەن: «اباي شىعىس مادەنيەتىن مەڭگەرگەندە تالعامپازدىقپەن سىناي قاراپ مەڭگەردى. ءدىني ۋاعىزدان قاشتى. ماحاببات بوستاندىعىن، ادىلەتشىلدىكتى، الەۋمەتتىك پروگرەسستى جىرلايتىن سىرشىل پوەزياعا قۇمارتتى [1, 2 ب]»، - دەپ جازىپ بەتىنەن عانا قالقىپ العان. اباي سىرشىل شىعىس پوەزياسىنا قۇر «قۇمارتىپ» قانا قويعان جوق، وعان شىعىس پوەزياسى مول اسەر ەتتى.

«ءاليفبي» ولەڭىندە اباي:

ءاليف دەك اي يۇزىڭە عيبرات⁹ ەتتىم،

بي-بالا’ ي¹⁰ ءدارتىڭا ءنيسبات¹¹ ەتتىم.

تي-ءتىلىمنان شىعارىپ ءتۇرلى ءابيات،¹²

                             سي-ءساناي¹³ ءمادحىڭا¹⁴ حۇرمەت ەتتىم [4, 11 ب]، - دەپ  قىزعا سالەم-تىلەك جولداپ، شىعىستىڭ شەر سوزدەرىن قوسىپ، «عاشىقتىقتان» تال بويى ۇيىپ وتىرعان سياقتانادى. داستان ەمەس، عازالدار جازعان ناۋايعا ەلىكتەگەن جاس اباي، «ءاليفبي» ولەڭىنىڭ ءار جولىن اراب ءالىپبيىنىڭ رەتىمەن تىزەدى. ناۋايدا سول اراب ءالىپبيىنىڭ رەتىمەن تىزىلگەن عازالدار بار. بىراق ول ۇيقاس سوزدەرىنىڭ ەڭ سوڭعى دىبىسى الىپپە رەتىمەن كەلتىرىلەدى. ال، اباي كەرىسىنشە، ءوز ولەڭدەرىندەگى ءبىرىنشى ءسوزدى كەزەگىمەن كەلگەن اراب الىپبيىندەگى دىبىستارعا ۇيقاستىرعان. ناۋاي عازالدارىندا تەرەڭ تولعاۋلى فيلوسوفيالىق ويلار، اقىل سوزگە اينالعان افوريزمدەر كوپ كەزدەسسە، جىگىت اتىنان جازىلعان بۇل ولەڭدە، اباي تۇسىنۋگە قيىن، سەزىمگە اۋىر تەرەڭ ويلاردى جازۋدى ماقسات ەتپەگەن. ابايدىڭ  «ءاليفبي» ولەڭىنەن ناۋاي عازالدارىنىڭ كەيبىر سىرت ورنەكتەرىن عانا كورەمىز. اباي «ءاليفبي» ولەڭىندە شىعىس اقىندارىنشا «عاشىقتىق» ازابىنا بارىپ، ءدىنشىل ميستيكاعا بارمايدى. وسى ولەڭنىڭ سوڭعى ەكى جولىندا:

ءۇتىر مەن استى-ءۇستىلى جازۋدا بار،

بولۋعا استى-ءۇستىلى كونسەڭ ءوزىڭ! - دەگەن اباي، حات جازعان سۇلۋىنا، سول كەزدەگى دالا جاسىنا ءتان، جەڭسىكقوي البىرت تىلەگىن جاسىرماي ايتادى. شىعىس اقىندارى ولەڭدەرىنىڭ سىرت ورنەكتەرىنە اباي جاس شاعىندا از ىزدەنۋ، ارزان ەلىكتەۋ تۇرىندە بارعان بولسا، كەيىن ابدەن كەمەلىنە كەلىپ، ۇلى رەاليست اقىن بولعان شاعىندا دا شىعىس شايىرلارىنىڭ ولەڭ قۇراۋ تاسىلدەرىنە ءالسىن – ءالسىن قايتا اينالىپ سوعىپ وتىرعان. مىسالى، 1889 جىلى جازىلعان «قور بولدى جانىم» ولەڭىندە:

قور بولدى جانىم،

سەنسىز دە مەنىڭ كۇنىم!

بەك ءبىتتى ءحالىم،

تاعدىردان كەلگەن زۇلىم:

تاعدىر ەتسە اللا

نە كورمەيدى ءپاندا؟ [4, 97 ب] - دەپ،  «عاشىقتىق اللادان كەلگەن سىناق» دەيتىن شىعىس شايىرلارىنشا: سەرتتەن تايعان جارىنا دەگەن ىزالى رەنىشىن تەرەڭىنەن تولعاعان كەيىپكەر، ءوزىنىڭ تولعاۋ-كۇيىنىشى ارقىلى «عاشىقتىق مىناجاتشىلىققا» بارادى.

^{9-ۇلگى، 10-ۇلى،جوعارى، 11-شاما،مولشەر، 12-ولەڭ ء(بايىت دەگەن ءسوزدىڭ كوپشەسى), 13-ماقتاۋلى،14-ماقتاۋ.}

نەمەسە:

شىن عاشىق مەن ساعان

كەيىن جۇرسەم،

سەنى كورسەم،

ءلام-ميم دەپ،

ءبىر ءسوز ايتار

ءحال جوق،

ەرىپ كەتەر بوي سول زامان [4, 99 ب]،- دەپ، «سەن مەنى نە ەتەسىڭ» دەگەن اباي ولەڭىندە، شىعىس اقىندارى ولەڭدەرىنىڭ  تەك سىرت ءپىشىمىن عانا ەمەس، «عاشىقتىق دەرتىنە» ۇشىراعان ولەڭ كەيىپكەرىنىڭ ىشكى پسيحولوگيالىق يىرىمدەرىن دە انىق كورەمىز.

جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نەعىلسا دا،

اسپاندا اي مەنەن كۇن شاعىلسا دا.

ءدۇنيادا، ءسىرا، سەندەي ماعان جار جوق،

ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا [4, 108 ب]، - دەپ، عاشىعىنا  ۇزدىككەن جىگىت، سۇيگەنىنىڭ الدىندا، بار سىرىن، بار قۇپياسىن اقتارىپ: «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نەعىلسا دا»، - دەپ دۇنيەدەن باز كەشكەندەي بولادى. قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىندا «قارا كوڭىل» دەگەن ءسوز تىركەسى جوق. عاشىقتىق دەرتىنەن ومىردەن ءتۇڭىلىپ، بۇكىل ءون-بويى قاپ-قارا بوپ، كۇيىپ كەتكەندەي بولعان جىگىتتىڭ ىشكى كۇيزەلىسىن  سۋرەتتەگەن اقىن، «اق كوڭىل» دەگەن تىركەسكە، قاراما-قارسى كونتراستى ماعىنادا، قازاق تىلىندە كوپ قولدانا بەرمەيتىن «قارا كوڭىل» دەگەن ءسوز تىركەسىن ادەيى قولدانىپ وتىر. عاشىقتىق دەرتىنە ۇشىراعان كەيىپكەردىڭ جان دۇنيەسىن ءدال بەرەتىن، ءوز ورنىندا قولدانعان عاجاپ بەينەلى ءسوز. ولەڭدە ۇلتتىق بولمىس پەن قازاقى كوڭىل-كۇي سۋرەتتەلسە دە، كەيىپكەردىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن سۋرەتتەۋدە شىعىستىق ءيىرىم انىق اڭعارىلىپ تۇر.

اباي شىعىس اقىندارىنا ەلىكتەگەن جاس شاعىندا دا، بەرتىندە اقىندىق كەمەلىنە كەلىپ توعىسقان شاعىندا دا جازىلعان «قور بولدى جانىم»، «سەن مەنى نە ەتەسىڭ»، «جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نەعىلسا دا» سەكىلدى ماحاببات ليريكالارىنداعى كەيىپكەرلەرى، «عاشىقتىق اللا سىناعى» دەيتىن شىعىس اقىندارىنشا قۇدايعا قۇلشىلىق، سوپىلىق-پەندەشىلىك سارىندارىنا بارمايدى.

دەسەك تە، اباي كوزىنە كورىنگەن شىن ءومىردى شىنايى سۋرەتتەۋدە يدەيا، مازمۇن جاعىنان شىعىس اقىندارى ىقپالىنا بەرىلمەسە دە، سەزىم يىرىمدەرىن جەتكىزۋ، ولەڭ قۇرۋ، ءتۇر جاڭالىعى جونىنەن شىعىس اقىندارى شىعارماشىلىعىنان كوپ نارسە تاپقان. مۇمكىن، تاكەننىڭ: «اباي شىعىس مادەنيەتىن مەڭگەرگەندە تالعامپازدىقپەن سىناي قاراپ مەڭگەردى [1, 25ب]»، - دەگەندە  ايتقىسى كەلگەن نەگىزگى ويى وسى بولار. بىراق، تاكەن ءوز ەڭبەگىندە ابايدىڭ شىعىسقا قاتىسىن تۇسىنىكتى ەتىپ، بەلگىلى تارتىپپەن جۇيەلەمەگەن. ول تىپتەن ءوز ەڭبەگىندە ابايدى «ءدىني ۋاعىزدان قاشتى [1, 25ب]»، - دەپ جازدى.

كەز-كەلگەن شىعارماشىلىق ادام ءوز شىعارماسىنىڭ ايتايىن دەگەن ويى ياعني شىعارما يدەياسى ارقىلى «ۋاعىز ايتادى». ۋاعىزدى ءتۇرلى پىشىندە ايتۋعا بولادى. ول اقىننىڭ شەبەرلىگىنە بايلانىستى.

مىسالى:

عىلىم تاپپاي ماقتانبا،

ورىن تاپپاي باپتانبا،

قۇمارلانىپ شاتتانبا، - دەگەن ولەڭ جولدارىندا ۋاعىز باسىم با، ديداكتيكا باسىم با؟ ەكەۋى دە باسىم. بىراق، ءبىلىمپاز عۇلاما اباي، ءوز ۋاعىزىن اشىق تۇردە، ديداكتيكالىق پىشىمدە جەتكىزگەنىمەن، شەبەر قۇرىلعان ولەڭدەگى سونشالىق تەرەڭ بىلىممەن ايتىلىپ وتىرعان اقىن ديداكتيكاسىنان ءبىز قاشپايمىز. ايتىپ وتىرعان ۋاعىزىن  دا تىڭداپ قوش كورەمىز. نەگە؟ سەبەبى، ۇلى اقىن اباي ديداكتيكالىق اقىلمەن وقۋشىنى جالىقتىرمايدى. اباي ديداكتيكاسى ارقىلى وقۋشى قيالى شارىقتاي كوتەرىلىپ، اقىن ءسوزىنىڭ تەرەڭ يىرىمىنە بويلاپ، اباي ۋاعىزىن قابىلدايدى. ال، ەندى «اباي ءدىني ۋاعىزداردان قاشتى [1, 25ب]» ،-دەگەن. تاكەن پىكىرىنىڭ ەشقانداي دا عىلىمي نەگىزى جوق. بۇل – ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسى مەن  شىعىس ارقىلى كەلگەن اقىننىڭ مورالدىق–فيلوسوفيالىق ويلارىنىڭ ءتۇپ تامىرى مەن نەگىزىن جەتە ءتۇسىنىپ، زەرتتەمەدى دەگەن ءسوز. «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، - دەگەن اباي، اللانىڭ بار ەكەنىن، ءبىر ەكەنىن  ۋاعىزداپ وتىرعان جوق پا؟ ال، اۆتور اباي ءدىني ۋاعىزداردان قاشتى دەپ جازادى. وتە تۇسىنىكسىز...

ابايدىڭ شىعىسقا قاتىسىن ايقاندا، ونىڭ ءدىني كوزقاراسىنا سوقپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. ابايدىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسىن تاكەن ءوز ەڭبەگىندە اقىننىڭ 1898 جىلى جازعان «ولسەم ورنىم قارا جەر» ولەڭىن تالداۋ ارقىلى جەتكىزگەن. ابايدىڭ «ولسەم ورنىم قارا جەر» ولەڭىن تالداي كەلە تاكەن: «ەندى وسىنىڭ ىشكى سىرىنا كەلسەك، اقىن: «سوندا (ياعني ولگەندە) جاۋاپ بەرە المان مەن بەيشارا»، - دەيدى. بۇل – و دۇنيەنى ويلاعان پەندەنىڭ يلانىم قايشىلىعى، اعىنان جارىلعان سىرى. راس، اباي نەگىزىندە ماتەرياليست. ونىڭ بۇلاي ەتكەن ساحارا ءومىرىنىڭ شەجىرەسى، شىندىعى، مۇددەسى. سولاي بولا تۇرا، ول بوگدە ءبىر ولەڭىندە: «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، - دەيدى. ءابدىراحمان اۋىرىپ جاتقاندا تاڭىرگە جالبارىنادى»، - دەي كەلىپ: «اباي – بۇكىل ءداۋىردىڭ پەرزەنتى، پەرزەنتتەن كوتەرىلگەن ۇستازى ونىڭ تۆورچەستۆوسىندا دا ءوزىنىڭ ىشكى الەمىندە دە قايشىلىق كۇشتى. بۇنىڭ ءبىر ۇشى «مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلادا [1, 55-56 ب]» جاتىر، - دەيدى.

تاكەننىڭ پىكىرىنشە، اباي نەگىزىندە – ماتەرياليست، ياعني، دۇنيەنى حاق-تاعالا ءبىر اللا جاراتقان جوق، دۇنيە ءبىر كلەتكادان ياعني ماتەريادان پايدا بولدى دەپ، جاراتۋشى ءبىر اللانى جوققا شىعاراتىن – اتەيست. ودان ارى قاراي تاكەن ابايدىڭ ىشكى قايشىلىقتى سەنىمىنە بايلانىستى ويلارىن بىلاي ساباقتايدى: «قازاق ءومىرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسىن جاساعان شىنشىل، اتالىمدى سۋرەتكەر قارتايعان شاقتا جازعان كەيبىر ولەڭىندە (ونداي ولەڭىنىڭ تورتەۋ-بەسەۋ) جاراتىلىس تۋرالى ىشكى قايشىلىققا ۇرىنادى. اراب، پارسى ىلىمىنەن حاباردار اقىن ءبىر ولەڭىن: «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ باستاسا، قازاق تابيعاتىنا، قازاق تىرشىلىگىنە، پەندە پيعىلىنا بايلانىستى ەكىنشى ءبىر ولەڭىندە: «ءتاڭىر نە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى.

وزگەنى اقىل-ويعا قوندىرادى،

بىلە الماي ءبىر ءتاڭىرىنى بولدىرادى.

تالىپ ۇيىقتاپ، كوزىڭدى اشىسىمەن،

تالپىنىپ تاعى دا ويلاپ زور قىلادى

اۋ، باياعى: «ينناعتاينا، كالكاۋسار، پوشەل دۋراك كۇناكار» قايدا؟ ماتەرياليست، رەاليست اقىنعا نە بولدى؟ ءجىتى باقساق،تۇپكى تامىرى گۋمانيستىك سارىندا جاتادى.

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەن دە ءسۇي، ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ،

جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى

سونىمەن، ابايدىڭ اللاسى مۇسىلماننىڭ اللاسىنان بولەك، ول – قاسيەتتى سەزىمگە سەنىم ىسپەتىندە. اباي ادامزاتتىڭ ءبارىن باۋىر تۇتۋعا، ءبارىن سۇيۋگە شاقىرادى. «قانداي ادامزات؟» دەگەن ساۋال اباي زامانىنا، اباي ۇعىمىنا زورلىق ەكەنىن ەسكەرسەك، ابايدىڭ ۇندەۋى ۇلى گۋمانيستىڭ ۇندەۋى ەكەنىن ۇعىنامىز [1, 71-72 ب]». تاكەننىڭ تۇسىندىرۋىنشە، ماتەرياليست، رەاليست اقىن اباي «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي» دەۋ ارقىلى، وقۋشىسىن گۋمانيستتىك تانىم مەن ويعا شاقىرىپ تۇر.  ابايدىڭ بۇلاي دەۋىنىڭ تۇپكى تامىرى گۋمانيستتىك سارىندا جاتىر. تاكەن ابايدىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، - دەپ جازۋىن، اقىننىڭ جاراتىلىس تۋرالى ىشكى قايشىلىعىنان تۋىنداعان دەپ تۇسىندىرەدى.

ابايدىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، - دەگەن ولەڭ جولىن تالداعان تاكەننىڭ: «اۋ،  باياعى: «ينناعتاينا، كالكاۋسار، پوشەل دۋراك كۇناكار» قايدا؟» - دەگەن سويلەمدەرىن وقىعاندا «مولدالاردى قامشىمەن، قويداي ەتىپ ساباپ قۋ»، - دەگەن كەشەگى كەڭەس وكىمەتىنىڭ شالا ساۋاتتى، اتەيست، قىزىل كومسومولى كوز الدىما ەلەستەپ كەتتى. بۇدان ارى نە ايتۋعا بولادى؟ ابايدىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسىن، اقىننىڭ ىشكى قايشىلىعى دەپ تۇسىندىرگىسى كەلگەن تاكەن، ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسى مەن شىعىسقا قاتىسىن تالداۋدا ۇلكەن ولقىلىققا جول بەرگەن. ءبىز مۇنى تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ «جۇمباق جانىنىڭ» ۇڭىرەيىپ تۇرعان ۇلكەن ءبىر كەمشىن تۇسى دەپ باعالادىق.

انىعىنا كەلگەندە اباي ەش ۋاقىتتا اتەيست بولعان ەمەس! ول تىپتەن ماتەرياليست تە ەمەس!

اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس،

راس ءسوز ەش ۋاقىتتا جالعان بولماس.

كوپ كىتاپ كەلدى اللادان، ونىڭ ءتورتى

اللانى تانىتۋعا ءسوزى ايىرىلماس، - دەگەن اباي، اللاعا دا، ونىڭ ءسوزى «قۇران-كارىمگە» دە بار بولمىسى، جان-تانىمەن سەنگەن كامىل مۇسىلمان.

ءسوز اللانىڭ ءبىر سيپاتى بولعاندا، كوپتەگەن كىتاپ اللادان كەلدى دەي وتىرىپ، ابايدىڭ ءبولىپ الىپ، وقۋشىسىنا «ونىڭ ءتورتى» دەپ جەكە ءتۇسىندىرىپ وتىرعانى – كوكتەن تۇسكەن قاسيەتتى ءتورت كىتاپ – ءتاۋرات، زابۋر، ءىنجىل، قۇران. ءوزى مۇسىلمان بولا تۇرا، الەمدىك باستى دىندەردىڭ قاعيدالارى مەن كانوندارى جازىلعان بۇل ءتورت كىتاپتان اباي قۇراندى جەكە ءبولىپ، وقۋشىسىنا ەرەكشە تۇسىندىرمەيدى. ول «اللانىڭ ءسوزى» - دەپ، وسى اتالعان ءتورت كىتاپقا بىردەي تەڭ كوزبەن قارايدى. ادامزات تاريحىنداعى ءدىننىڭ ءرولىن جەتىك بىلگەن عۇلاما ابايدىڭ ءتۇرلى دىنگە تەڭ دارەجەدەگى ءبىر كوزبەن قاراۋى – ونى الەمدىك دەڭگەيدەگى ۇلى ويشىل-گۋمانيست دارەجەسىنە كوتەرىپ وتىر.

كامىل مۇسىلمان  جاراتۋشى ءبىر اللانىڭ بار ەكەنىنە، ونىڭ بىرلىگى مەن اقيقاتىنا يمان كەلتىرىپ، سەنۋى كەرەك. ياعني، مۇسىلمانعا يمان-شارت.

ال، اباي يمان تۋرالى: «يمان دەگەنىمىز ءبىر عانا ينانماق ەمەس، سەن اللا تاعالانىڭ بىرلىگىنە، ۋا قۇراننىڭ ونىڭ ءسوزى ەكەندىگىنە، ۋا پايعامبارىمىز مۇحاممەد مۇستافا س.ع.ۋ. ونىڭ تاراپىنان ەلشى ەكەندىگىنە يناندىق. ءجا، نە ءبىتتى؟ سەن اللا تاعالاعا اللا تاعالا ءۇشىن يمان كەلتىرەمىسىڭ؟ سەن يمان كەلتىرمەسەڭ دە اللا تاعالاعا كەلەر ەش كەمشىلىك جوق ەدى. ...ول ينانماقتىعىڭ قۇر عانا ينانماقتىق ءبىرلان قالسا ساعان پايدا بەرمەيدى. ...پايدالانامىن دەسەڭ، پايدا بەرەدى، كامىل يمان بولادى. پايدانى قالايشا الۋدى بىلمەك كەرەك [5, 187ب]»، - دەپ جازادى ءوزىنىڭ «عاقليا-تاسديقات» دەپ اتالاتىن عىلىمي تراكتاتىندا (38-قارا ءسوز). حاق جولىن تانىپ، ادامنىڭ رۋحاني ءوسىپ جەتىلۋىنە پايدا بەرىپ، كومەكتەسەتىن كامىل-يمان تۋرالى ۇلى اباي «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندە:

 

«ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى

                                سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.

                                ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ

                                جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.

                                وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يماني گۇل

                                يماننىڭ اسىلى تاحكيق  ءبىل.

 

                              ويلان داعى، ۇشەۋىن تاراتىپ باق،

                              باستى بايلا جولىنا مالىڭ تۇگىل.

                               ءدىن دە وسى، شىن ويلاساڭ، تاعات تا وسى

                               ەكى دۇنيە بۇل تاسديق – حاقتىڭ دوسى.

                               وسىلاردى بۇزاتىن جانە ءۇش ءىس بار:

                               پايدا، ماقتان، اۋەسقوي – ونان شوشى [4, 247-248 ب]، - دەگەن اباي «اللانى ءسۇي»، «ادامزاتتى ءسۇي»، «حاق جولى ادىلەتتى ءسۇي» – مىنە وسى ءۇش ءسۇيۋ يماننىڭ، سەنىمنىڭ تىرەگى – كامىل يمان، ياعني «يمانيگۇل»، - دەيدى. «ءدىن دە وسى، شىن ويلاساڭ تاعات تا وسى»، - دەپ «يمانيگۇل» مەن ءدىندى ءبىر نارسە دەپ تۇسىندىرەتىن اقىن، وسىلاردى بۇزاتىن – پايدا، ماقتان، اۋەسقويلىق، - دەپ، پايداكۇنەم، ماقتانشاق جانە كوڭىلىنىڭ بايلاۋلى تۇراعى جوق اردەمەگە اۋەسشىل ادامداردى «يمانيگۇلدى» يماندى ادامدارعا قاراما-قارسى سۋرەتتەيدى.

«اباي ءىلىمى» دەپ رەسمي تۇردە مويىندالىپ، قازىرگى تاڭدا عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن «اباي ىلىمىندەگى» «يمانيگۇلدى» ادام، ەڭ ءبىرىنشى ءوزىن ماحابباتپەن جاراتقان ۇلى جاراتۋشى ءبىر اللانى ءسۇيۋى شارت. ەكىنشىدەن، ول حاق جولى ادىلەتتى سۇيەدى. سەبەبى، ادىلەت – بارشا ىزگىلىكتىڭ اناسى.(38-قاراسوز) ادىلەت سەزىمى جوق ادامنىڭ ءون بويىنان ەش ۋاقىتتا ىزگى ويلى كوركەم مىنەزدىڭ شىقپاسى انىق. «يمانيگۇلدىڭ» تاعى ءبىر شارتى – ادامزاتتى ءسۇيۋ. كۇللى ادامزاتتى باۋىر تۇتىپ، جاقسى كورۋ – جاراتۋشى ءبىر قۇدايدىڭ ءامىرى، - دەپ كيەلى كىتاپتاردا ايتىلسا دا، بۇل – عۇلاما ويشىل-گۋمانيست ابايدىڭ جەكە باعىندىرعان ءوز بيىگى. ءتۇرى مەن ءتۇسى، ءدىلى مەن ءدىني سەنىمى ءار ءتۇرلى، جاراتۋشى ءبىر اللا جاراتقان كۇللى ادامزات – ءبىر ادامنىڭ بالاسى. تۋعان باۋىرىڭدى قالاي سۇيسەڭ، ادامزاتتىڭ ءبارىن دە سولاي ءسۇي، - دەگەن ساپالى وي – اباي ءومىر سۇرگەن سول كەزەڭدە، ابايدان وزگە ءىسلام سەنىمىندەگى وي الىپتارىنا ورالا قويماعان كەز. «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ»، - جىرلاعان حاكىم ابايدىڭ گۋمانيستتىك تۇرعىداعى دانىشپاندىق ويى – ونى ادامزات تاريحىنداعى ۇزدىك وي الىپتارىنىڭ قاتارىنا قوسىپ تۇر. ادام ءومىرىنىڭ سەنىمى مەن يمانىنىڭ رۋحاني قاينار كوزى دەپ «يمانيگۇلدى» باستى ورىنعا شىعارعان حاكىم اباي:

              رۋزا، ناماز، زەكەت، حاج – تالاسسىز ءىس

              جاقسى بولساڭ، جاقسى تۇت ءبارىن تەگىس.

              باستاپقى ءۇشىن بەكىتپەي سوڭعى ءتورتتى

              قىلعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس [4, 248 ب]، - دەپ، مۇسىلماننىڭ قالعان ءتورت پارىزىن وسى «يمانيگۇلدىڭ» شارتى رەتىندە عانا قابىلدايدى. ورازا ۇستاۋ، ناماز، زەكەت، جاعدايى كەلسە قاجىلىققا بارۋ ءاربىر مۇسىلمانعا پارىز سانالاتىنى بەلگىلى. بىراق سەن قانشا جەردەن ناماز وقىپ، زەكەت (السىزدەرگە كومەكتەسۋ ءۇشىن بەرىلەتىن قايىر ساداقا) بەرىپ، قاجىلىققا (قاعباعا بارىپ زيارات ەتۋ) بارعانىڭمەن، بويىڭدا «يمانيگۇل»، ياعني اللانى، ادامزاتتى، ادىلەتتى ءسۇيۋ سەزىمى بولماسا، سىرتىڭمەن ناماز وقىپ، زەكەت بەرىپ، قاجىلىققا بارۋىڭ اشەيىن جەمىسىن بەرمەس بوس تىرلىك»، - دەپ، وي تۇيىندەيدى حاكىم اباي.

ابايدىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسى وتە كۇردەلى. اباي مۇسىلماننىڭ ەڭ باستى پارىزى جاراتۋشى ءبىر اللانىڭ بار ەكەنىنە، ونىڭ بىرلىگى مەن اقيقاتىنا بار بولمىسىمەن سەنە تۇرا، ول اللانى سانالى تۇردە تانىپ بىلگىسى كەلەدى. اللانى بار اقىل-ساناسىمەن تانىپ بىلگىسى كەلگەن ابايدىڭ:

              كوڭىلگە شاك، ءشۇبالى وي المايمىن

              سوندا دا ونى ويلاماي قويا المايمىن.

              اقىلدىڭ جەتپەگەنى ارمان ەمەس،

              قۇمارسىز قۇر مۇلگۋگە تويا المايمىن [4, 176 ب], - دەۋى، مۇسىلمان الەمى تانىپ بىلمەگەن باتىلدىق بولاتىن. ءدىن عىلىمى: «اللانى جاراتقاندارىنا قاراپ تانى. اللاعا ويلانباي يلان، سەن»، - دەسە، اباي: «سەنىپ، يلانۋ ءۇشىن ويلانامىن»، - دەيدى. شىندىعىنا كەلگەندە، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ»، - جىرلاپ، الەمدىك پاراسات بيىگىنە كوتەرىلگەن اباي ءۇشىن ءىسلام ءدىنىنىڭ تانىمدىق شەڭبەرى تىم تار ەدى. سوندىقتان دا: اقىلعا سىيماس ول اللا، تاعريپقا ءتىلىم قىسقا «اھ» دەپ، ولشەۋسىز اللا تاعالانى، ولشەۋلى پەندە اقىلىمەن ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس (38-قارا ءسوز) دەپ «اھ» ۇرا وكىنىپ:

                                                   اقىلمەن حاۋاس بارلىعىن

                                                  بىلمەيدى جۇرەك سەزە-ءدۇر

                                                  مۇتتاكالليمين، مانتيكين

                                                  بەكەر بوسقا ەزە-ءدۇر، - [4, 215 ب]، - دەگەن اباي «اللانى ءسوز ارقىلى ءتۇسىندىرىپ، ونىڭ قۇدىرەتىن جاراتقاندارىنا قاراپ بىلە بەر» - دەيتىن ءدىن عىلىمدارى مۇتتاكالليمين مەن مانتيكينگە اشىق قارسى كەلىپ، ولاردى مانسۇقتاپ، جوققا شىعارىپ وتىر. ولەڭ شۋماعىنداعى «حاۋاس» ءسوزى سيپات، ءتۇر دەگەن ماعىنادا. ابايدىڭ: «جاراتۋشىنى اقىلمەن ءبىلىپ بولمايدى. ونىڭ سيپاتىن، بار ەكەنىن جۇرەك سەزەدى»، - دەگەن پىكىرىنە ءدىن ۇستازدارىنىڭ كوزىمەن قاراساق، ابايدىڭ مۇنىسى – كۇپىرلىك. مىنە، سوندىقتان دا ءبىز عۇلاما عالىم حاكىم ابايدىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسى بەلگىلى ءبىر ولشەم قاعيداسى مەن تۇسىنىك شەڭبەرىنە سىيمايدى دەمەكپىز.

اباي «ادام اللانىڭ بار ەكەنىن، ونىڭ سيپاتىن جۇرەكپەن عانا سەزەدى»، - دەسە دە، ول اللانى بار اقىل ساناسىمەن تۇسىنگىسى كەلدى. جاراتۋشى حاق تاعالانى ىزدەپ، ونىڭ تىلسىم سىرلارىن ۇققىسى كەلىپ: «...كۇللى ادام تاركى دۇنيە بولىپ «حۋ» - دەپ تاريقاتقا ء(دىن جولىنا ن.م) كىرسە، دۇنيە ويران بولسا كەرەك، - دەگەن (38-قارا ءسوز).  اباي، قۇرعاق ءدىني فاناتيزمگە بارمايدى. ول ءبىر اللانى جان-تانىمەن، بار بولمىسى، اقىل-ساناسىمەن تۇسىنگىسى كەلەدى. سوندا جاراتۋشى ءبىر اللانى قالاي تانىپ بىلەمىز؟ ارينە اللاعا دەگەن سەنىم ارقىلى. سەنىم دەگەنىمىز – يمان. ال ءاربىر مۇسىلمانعا يمان-شارت ەكەنى اقيقات. اباي: «يمان دەگەنىمىز ءبىر عانا يناماق ەمەس، سەن اللا تاعالانىڭ بىرلىگىنە، ۋا قۇراننىڭ ونىڭ ءسوزى ەكەندىگىنە، مۇحاممەد مۇستافا س.ع.ۋ. ونىڭ ەلشىسى ەكەندىگىنە يناندىق... ءسىز ءامانتۋ ءبيللاھي كاما حۋا بي يسمايھي ۋا سيفاتيھي، - دەدىڭىز (قۇدايعا ونىڭ ەسىمدەرى مەن سيپاتتارىنا يمان كەلتىرەمىن). ەگەر دە ول سيپاتتار ءبىرلان تاعريپلاماساق (ايىرۋ، انىقتاپ ءبىلۋ) بىزگە ماعريفاتۋللا (اللانى تانۋ) قيىن بولادى [5, 189 ب]»، - دەيدى حاكىم اباي ءوزىنىڭ 38-قارا سوزىندە.

ۇلى جاراتۋشى اللا تاعالانىڭ وزىنە ءتان سەگىز ۇلى سيپاتى بار. ولار:

1. حايات – تىرشىلىك ءتىرى بولۋ، 2. عىلىم، 3. قۇدىرەت – كۇش، 4. باسار – كورۋ، كورۋشى،
2. سامىع – ەستۋ، ەستۋشى; 6. يرادا – تىلەۋ، قالاۋ; 7. كالام – ءسوز، سوزدەر;
3. تاكين – بولدىرۋ [5, 189 ب] (38-قارا ءسوز).

جاراتۋشى اللانىڭ وسى سەگىز ۇلى سيپاتى تۋرالى اباي: «بۇلاردىڭ ءحامماسى اللا تاعالانىڭ ءزاتيا (وزىنە لايىق) سۋببۋتيا ۋا فيعليا ء(وزى ىستەيتىن) سيپاتتارى ءدۇر. مەن مۇندا سىزدەرگە تورتەۋىن بىلدىرەمىن. ونىڭ ەكەۋى – عىلىم، قۇدىرەت. سەگىز سيپاتتان قالعان التاۋى – بۇلارعا شارق (ءتۇسىندىرۋ، ءتۇسىنىپ بەرۋ) [5, 190 ب]»، - دەيدى.

اللا تاعالانىڭ سەگىز سيپاتى ىشىنەن عىلىم مەن قۇدىرەتتى باستى ورىنعا شىعارعان اباي، قالعان التى سيپاتتى وسى ەكى سيپاتقا تۇسىنىك بەرۋشىلەر، - دەپ تۇسىندىرەدى ءوزىنىڭ 38-قارا سوزىندە. «ول سيپاتتارمەن تاعريپلاماساق (انىقتاپ ءبىلۋ) بىزگە ماعريفاتۋللا (اللانى تانۋ) قيىن بولادى»، - دەگەن اباي اللانىڭ سەگىز ۇلى سيپاتىنىڭ ىشىنەن ءوزى ەكشەپ، ءبولىپ العان ءدال وسى ەكى سيپات ارقىلى، ياعني قۇدىرەت پەن عىلىم ارقىلى اللانى تانىپ ءبىلۋدى ۇسىنادى. عىلىمدى اللانىڭ عىلىمى جانە ادامنىڭ عىلىمى دەپ ەكىگە بولگەن اباي، اللانى ادام “حاقيقاتقا، راستىققا قۇمار بولىپ” (38-قارا ءسوز) وزىنە سەزىلگەن عىلىم ارقىلى تانىپ ءبىلۋى كەرەك، - دەگەن ويدى تاپسىرلەيدى.

ابايدىڭ «يمانيگۇل» جانە «كاميلي ينساني»، «كامىل ادام» نەمەسە جان-جاقتى جەتىلگەن «تولىق ادام» ءىلىمىن ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسىنان ءبولىپ الىپ جەكە قاراستىرۋعا بولمايدى. «يمانيگۇل» مەن «تولىق ادامدى» «اباي ءىلىمى» دەپ عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن ابايتانۋشى عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى «سەن دە ءسۇي ول اللانى، جاننان ءتاتتى» اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە: «اللانىڭ بويىنداعى سەگىز سيپاتىن قۇدىرەت پەن عىلىم سيپاتىنا قوسا بىرىكتىرىپ، ونى ءبىر سوزبەن عاقىل ياعني اقىل سوزىمەن اتايدى. وسى اقىل سيپاتىنا اباي ءوز تاراپىنان ناقىليا، عاقليا دالەلدەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ەكى سيپاتتى ياعني ادىلەت پەن راقىمدى قوسادى. وسى ءوزى ەكشەپ، دارالاپ العان قاستەرلى ءۇش ۇعىمنان، ياعني اقىل، ادىلەت، راحىمنان ابايدىڭ تولىق ادام تۋرالى ءىلىمىنىڭ نەگىزى قالانادى [6, 56 ب]»، - دەپ ويىن تۇيىندەيدى.

سونىمەن «اباي ىلىمىنە» سۇيەنىپ ايتار بولساق، ءون بويىنا اقىل، ادىلەت، راحىم سەكىلدى ءۇش ادامگەرشىلىك قاسيەتتى جيناقتاعان ادامدى «تولىق ادام» دەيمىز.

ءسوز باسىندا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي جاراتۋشى ءبىر اللانى تانۋ ءۇشىن اباي «اللانىڭ وزىنە ءتان سەگىز سيپاتىنىڭ ىشىنەن قۇدىرەت پەن عىلىم سيپاتىن دارالاپ ءبولىپ الىپ، عىلىمنىڭ ءوزى – قۇدىرەت» دەي وتىرىپ، «اللانى ادام وزىنە سەزىلگەن عىلىم ارقىلى تانۋ كەرەك» دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى.

اباي ءوزىنىڭ ءدىني كوزقاراسىن ايقىندايتىن «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل»، «لاي سۋعا ماي بىتپەس قوي وتكەنگە» ولەڭدەرى مەن «عاقليا-تاستيقاد» (38-قارا ءسوز) دەپ اتالاتىن عىلىمي تراكتاتىندا «يمانيگۇلدى»، «تولىق ادامدى» ناسيحاتتاي وتىرىپ، حالقىن ۇلگىلى تاربيەگە شاقىرادى. اباي بۇل شىعارمالارىندا كەزدەسەتىن «اللانى ءسۇيۋ»، «اقيقاتتى ءبىلۋ»، «ادىلەت» ال، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» ولەڭىندەگى «بەس اسىل ءىس» – «تالاپ»، «ەڭبەك»، «تەرەڭ وي»، «قاناعات»، «راحىم» مەن ادام ءوز ءناپسىسى ارقىلى تەجەۋگە ءتيىس «وسەك»، «وتىرىك»، «ماقتانشاق»، «ەرىنشەك» جانە «مال شاشپاق» سەكىلدى ماعىناسى اسا تەرەڭ ۇعىمداردىڭ باستاۋىن قايدان الدى؟ ارينە، يسلامدىق شىعىستان! ادام بويىنداعى  «بەس اسىل ءىس» پەن «بەس جامان قاسيەتتى» تەرمەلەيتىن «عىلىم تاپپاي» ولەڭىندە:

مۇنى جازعان – بىلگەن قۇل،

عۇلاماھي داۋاني [4, 42-43 ب]، - دەپ «مۇسىلماندىقتىڭ پراكتيكالىق  فيلوسوفياسى» اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى، مورالدىق فيلوسوفيانىڭ بىلگىرى، شىعىستىڭ عۇلاما عالىمى مۇحاممەد جالالاددين يبن اسحات اد-داۋانيعا سىلتەمە جاسايدى. اباي حالقىن ۇلگىلى تاربيەگە شاقىرۋدا ءدىني فيلوسوفياعا دەن قويدى. نەگە؟ سەبەبى، ءدىن – سەنىم ارقىلى ادام ءومىرىنىڭ ءتۇرلى قاجەتتىلىكتەرىنە، اسىرەسە، ونىڭ رۋحاني قاجەتتىلىكتەرى مەن سۇرانىستارىنا جاۋاپ بەرەتىن – ۇلى كۇش. مىنە، وسىنداي قاجەتتىلىككە وراي، ءىسلام دىنىندە ادامدى ىشكى رۋحاني تەرەڭدىككە باستايتىن ءىلىم رەتىندە – سوپىلىق اعىم قالىپتاستى. نانىم-تۇسىنىگىنە ساي كەلگەندىكتەن بولار، تۇركىلەر سوپىلىق  ءىلىمدى جىلدام قابىلدادى. بۇعان قۇراندى تۇركىلەر ۇعىمىنا ساي ەتىپ، ولەڭ تۇرىندە تاپسىرلەپ، قاراپايىم حالىقتى يسلام الەمىمەن، سول داۋىردە ىلگەرىلشىل سانالعان سوپىلىق اعىمنىڭ فيلوسوفياسىمەن تانىستىرعان قوجا-احمەت ءياسساۋيدىڭ (XI ع) «ديۋاني حيكمەت» (دانالىق كىتابى) ەڭبەگىنىڭ ىقپالى زور بولدى. ءناپسىنى تاربيەلەپ، جۇرەكتى تازا ۇستا دەيتىن سوپىلىق ءىلىم-مۇسىلمانشىلىق امال مەن عيباداتتىڭ تەرەڭ تۇڭعيىعىنا باستايتىن. سوندىقتان دا، سوپىلىق ءىلىمدى – ءىسلام دىنىندەگى مازمۇن مەن ءپىشىم ۇندەستىگى دەپ قاراعان ءجون. ءىسلام ءدىنىنىڭ قاينار بۇلاقتارىنان باستاۋ الاتىن سوپىلىق ادەبيەتتە: «حاقتى تانىپ، اقيقاتتى ءبىلۋ»، «اللاعا عاشىق بولۋ»، «جۇرەك»، «ادىلەت»، «ىزگىلىككە قۇشتارلىق»، «ءناپسىنى تەجەۋ» سوزدەرى مەن تىركەستەرى ماعىناسى اسا تەرەڭ فيلوسوفيالىق ۇعىمعا اينالعان. سوپىلىق ىلىمىندەگى «جۇرەك» – يماننىڭ تۇراعى، ۇلى جاراتۋشى حاق-تاعالاعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك مەكەنى.

دەنەنىڭ بارشا قۋاتى

ونەرگە سالار بار كۇشىن،

جۇرەكتىڭ اقىل سۋاتى

ماحاببات قىلسا ءتاڭىرى ءۇشىن، - دەگەن اباي، اللانى ءسۇيۋ ءۇشىن جۇرەك اقىلدان ءنار الادى، - دەپ، جۇرەكتى يماننىڭ تۇراعى رەتىندە باستى ورىنعا شىعارادى. ابايدىڭ ون جەتىنشى قارا سوزىندە، قايرات، اقىل، جۇرەك ۇشەۋى كىم باستى ورىندا دەپ، ارقايسىسى ءوز ونەرلەرىن ايتىپ عىلىمعا كەلىپ جۇگىنەدى. سوندا عىلىم: «وسى ۇشەۋىڭ باسىڭدى قوس، ءبارىن جۇرەككە بيلەت. ۇشەۋىڭ الا بولساڭ، مەن جۇرەكتى جاقتادىم. قۇدايشىلىق سوندا، قالپىڭدى تازا ساقتا، قۇداي تاعالا قالىپقا ءاردايىم قارايدى. كىتاپتىڭ ايتقانى وسى [5, 153-154ب]»، - دەيدى. اباي ءوز ەڭبەگىندە: جۇرەككە باعىن، سونىڭ دەگەنىن جاسا، سەبەبى: جۇرەك – يماننىڭ، قۇدايشىلىقتىڭ مەكەنى، - دەگەن سوپىلىق ىلىمدەگى ويدى، عىلىمنىڭ اۋزىمەن ايتقىزىپ وتىر.

جۇرەگىمنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا

نەمەسە:                         جۇرەكتە قايرات بولماسا،

ۇيىقتاعان ويدى كىم تۇرتپەك.

بولماسا:                       اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،

سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك، - دەگەن اباي، ءوز شىعارماشىلىعىندا يماننىڭ تۇراعى جۇرەكتى باستى ورىنعا شىعارادى.

جالپى، اباي شىعارماشىلىعىنداعى «جۇرەك كۋلتى» – مۇسىلمانشىلىقتىڭ سوپىلىق ىلىمىنەن باستاۋ الادى. بۇل – انىق! بۇعان قاراپ اباي سوپىلىق ءىلىمدى ناسيحاتتاعان، سوپىلىق اعىمداعى اقىن بولدى دەگەن وي تۋىنداۋعا ءتيىستى ەمەس. ابايدىڭ مورال فيلوسوفياسى تاقىرىبىنا جازىلعان كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ وزەگىندە سوپىلىق فيلوسوفيا كەزدەسكەنىمەن: «...كۇللى ادام تاركى دۇنيە بولىپ «حۋ» - دەپ تاريقاتقا ء(دىن جولىنا ن.م) كىرسە، دۇنيە ويران بولسا كەرەك [5, 198 ب]»، - دەگەن اباي (38-قارا ءسوز) «دۇنيەدەن سۋىن»، «ءبارىن تاستاپ، تەك قانا ءبىر قۇدايدى تانى»، - دەپ ەشۋاقىتتا سوپىلىق ۋاعىز ايتپاعان. «بەس اسىل ءىس»، - دەپ، «تالاپ»، «ەڭبەك»، «تەرەڭ وي» جانە «قاناعات»، «راحىمدى» اتاعان اقىن، مۇسىلمانشىلىقتىڭ، سوپىلىق فيلوسوفياسىنان «قاناعات»  پەن «راحىمدى» الىپ ، «تالاپ»، «ەڭبەك»، «تەرەڭ وي» حالقىن ۇلگىلى تاربيەگە شاقىرۋ ءۇشىن ابايدىڭ ءوز جانىنان قوسقان ۇلاعاتتى ويلارى بولاتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اباي ەشۋاقىتتا سوپىلىق اعىمداعى اقىن بولعان جوق. ول سوپىلىق فيلوسوفيانى قازاق ومىرىنە يكەمدەپ، تۇرلەندىرە وتىرىپ جەتىلدىرگەن، ۇلى ويشىل-رەفورماتور اقىن. وسى ورايدا ابايدىڭ زامانداس-شاكىرت اقىنى كوكبايدىڭ اباي تۋرالى ەستەلىگىندەگى: «اباي جۇرتقا وسيەت قىلىپ، وزگە ءسوزىن مىسال قىلىپ سويلەگەندە اقىلىنىڭ ەلەگىنەن وتكىزىپ الىپ ايتۋشى ەدى [3, 168 ب]»، - دەگەن سوزدەرىنىڭ ماعىناسىنىڭ ءتۇپ-تامىرى تىم تەرەڭدە جاتىر.

«سوپىلىق ءىلىمدى» اباي بەرتىندە، باتىس پەن شىعىستى تەڭ مەڭگەرىپ، ءبىلىمى تولىسقان كەزىندە ءبىلدى دەپ ويلاپ قالۋعا بولمايدى. ول «سوپىلىق ىلىممەن» مەدرەسە قابىرعاسىندا جۇرگەن كەزدەن-اق، بالا شاكىرت كۇنىنەن تانىس بولعان سىڭايلى. وعان باس ابايتانۋشى م.اۋەزوۆتىڭ مىنا تومەندەگى سوزدەرى دالەل بولا الادى.

م.اۋەزوۆ: «ءوزى وقىماسا دا بالالارىن وقىتىپ جۇرگەن قۇنانباي ءبىر بالاسى حاليوللانى ورىسشا وقىتىپ، ال ابايدى مۇسىلمانشا وقىتىپ جۇرگەندە، سوڭعى بالاسىنا سوپى اللايار سياقتى اقىنداردى كوپ وقىتىپ، ءوزى دە تىڭداي جۇرەدى [3, 187 ب]»،-دەي كەلىپ:

«فزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي،

ناۋاي، ساعدي، فيردوۋسي،

حوجا حافيز – بۋ ءھامماسي

ءمادات بەر، يا شاعيري ءفارياد، - دەپ، ءوزى قادىرلەگەن ەسكى اقىنداردىڭ ارۋاعىن شاقىرادى. وسى اتالعان اتتاردىڭ وزىنە قاراعاندا، شىعىستاعى كوپكە بەلگىلى بولعان ءىرى اقىنداردىڭ تالايىمەن ابايدىڭ ەرتە كۇندە تانىسىپ العاندىعى داۋسىز. جانە ءوزىنىڭ سول كۇنگى سىنشىل وي شاماسىمەن وسىلاردى عانا تاڭداعانى دا سۇيسىنەرلىك ءىس. مەدرەسەلەردە تەك سوفىلىق ميستيكاعا باۋليتىن ياسساۋي، باقىرعاني، سوفى اللايار سياقتىلاردى وزىنە ۇلگى ەتپەي، ولاردان ساۋ بولعانى – ماقتارلىق سيپات [3, 360 ب]»،- دەيدى.

م.اۋەزوۆتىڭ بۇل سوزدەرىنەن نەنى اڭعارۋعا بولادى؟

بىرىنشىدەن، ءبىز قازىر اباي ءۇش-اق جىل مەدرەسەدە وقىدى دەيمىز. مىنە، وسى مەدرەسە قابىرعالارىنداعى ءۇش جىل – ءبىلىم الەمىنەن كوپ جاڭالىق بەرگەندىكتەن، اباي شىعىس كلاسسيك اقىندار شىعارماشىلىعىمەن جەتە تانىس بولعان. بۇلاي دەپ ايتۋىمىزعا سەبەپ; ءتۇپ نەگىزىندە ەسكى «تاڭىرشىلدىك» ءدىننىڭ نەگىزى بار اباي، بىزگە بەلگىلى العاشقى ولەڭىنىڭ وزىندە-اق، ءوزى قادىرلەگەن شىعىستىڭ ەسكى اقىندارىنىڭ اتىن اتاپ، ولاردىڭ ارۋاعىن شاقىرعانداي بولادى. ەكىنشىدەن، سوپىلىق باعىتتاعى اقىندار شىعارماشىلىعى ارقىلى «سوپىلىق ىلىممەن» اباي مەدرەسە قابىرعاسىندا جۇرگەن كەزدەن-اق تانىس بولعانىنا كوزىمىز انىق جەتەدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ابايدىڭ العاش ءبىلىم باستاۋى بولعان سەمەيدەگى احمەد ريزا مەدرەسەسى قانداي مەدرەسە بولدى، وندا قانداي ساباقتار ءجۇردى جانە ول پاندەردى قالاي وقىتتى، - دەگەن ماسەلەلەر توڭىرەگىن زەرتتەي ءتۇسۋ، بۇگىنگى «ابايتانۋ» عىلىمىنىڭ الدىندا تۇرعان كەلەلى مىندەت. ۇشىنشىدەن، «مەدرەسەلەردە تەك سوپىلىق ميستيكاعا باۋليتىن ياسساۋي، باقىرعاني، سوفى اللايار سياقتىلاردى وزىنە ۇلگى ەتپەي، ولاردان ساۋ بولعانى – ماقتارلىق سيپات»، - دەگەن م.اۋەزوۆ، كەڭەستىك اتەيستىك يدەولوگيانىڭ بەتىنە تىكە كەلە الماي، ابايدىڭ شىعىستىق كوزقاراسىن قيالاپ كەلىپ قورعاي وتىرىپ، بولاشاق ابايتانۋشىلاردى اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىنىڭ ءبىرى – شىعىسقا جول نۇسقاعانىن انىق اڭعارامىز. قالاي دەسەك تە، «سوپىلىق ىلىممەن» ابايدىڭ مەدرەسە قابىرعاسىنان تانىس بولعانى كوزگە انىق كورىنىپ تۇرعان شىندىق ەكەنى داۋسىز.

اباي شىعارماشىلىعىنداعى مورالدىق-فيلوسوفيالىق ويلارمەن تانىسا وتىرىپ، ونىڭ ءال-ءفارابيدىڭ «قايىرىمدى قالانىڭ تۇرعىندارى»، «مەيىرىمدى قالانىڭ حاكىمدەرى» سەكىلدى فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرى مەن سوپىلىق ءىلىمنىڭ باستاۋىندا تۇرعان قوجا-احمەت ءياساۋيدىڭ، احمەت يۇگىنەكيدىڭ، سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ جانە يمام عازالي مەن ونىڭ شاكىرتى شيحابەددين مارجاني (1818-1898) ەڭبەكتەرىمەن ابايدىڭ جاقسى تانىس بولعاندىعى، ونىڭ «يمانيگۇلدى»، «تولىق ادامدى» ناسيحاتتايتىن «اباي ءىلىمى» ارقىلى كوزگە ايقىن كورىنىپ تۇر. «اباي ءىلىمى» – شىعىستان ياعني يسلام ءدىنىنىڭ «سوپىلىق ءىلىمى» مەن ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفيالىق ويلارىنان باستاۋ الادى. بۇل – انىق! سوندىقتان دا، ابايدى – شىعىستىڭ ۇلى ويشىلدارى ءال-ءفارابيدىڭ، قوجا-احمەت ءياساۋيدىڭ، احمەت يۇگىنەكيدىڭ، حاس-حادجيب بالاساعۇننىڭ، سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ، يمام عازالي مەن كەشەگى شيحابەددين ءمارجانيدىڭ جولىن جالعاستىرۋشى عۇلاما ويشىل-فيلوسوف دەپ تۇسىنگەنىمىز ابزال. ول ادامگەرشىلىكتى، مورالدىق فيلوسوفيانى بارلىق جايدان جوعارى قويدى. ءدىندى سەنىم ءارى تاربيە قۇرالى دەپ ەسەپتەگەن اباي، «يمانيگۇلدى»، «تولىق ادامدى» ناسيحاتتاي كەلە، تۇلعالىق سانانى جوعارعى دەڭگەيگە كوتەرە وتىرىپ، وي-سانانى تۇزەۋمەن قوعامدى، شارۋاشىلىق بولمىستىڭ بارشاسىن وزگەرتىپ، تۇزەۋگە بولادى، - دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. اللانى شىنايى ماحابباتپەن ءسۇيىپ، ءبىلىم مەن يماندى بىرگە ۇستاۋ كەرەك دەگەن ماقساتتى ويدى ۇستانعان ابايدى، يسلام ءدىنىنىڭ فيلوسوفياسىن جوعارعى دەڭگەيگە كوتەرە وتىرىپ، ءدىندى جاڭاشا پايىمداعىسى كەلگەن شىن مانىندەگى يسلامدىق ويشىل عۇلاما دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. بۇل تالاسى جوق اقيقات دۇنيە! مىنە، وسىنداي «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، - دەگەن كامىل مۇسىلمان، ءدىندى سەنىم ءارى تاربيە قۇرالى دەپ ەسەپتەگەن عۇلاما-ويشىل ابايدى، تاكەن الىمقۇلوۆشا تۇجىرىمداپ: «راس، اباي نەگىزىندە ماتەرياليست ەدى [1, 55ب]»، - دەپ، قالايشا ايتا الامىز؟!

قازاقتا، نە ەكسەڭ، سونى ورارسىڭ، - دەگەن ءسوز بار. بۇل – حاق! 1918 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، بار عۇمىرىن «قۇداي جوق»، - دەپ وقىتقان كەڭەس وكىمەتىنىڭ تاربيەسىندە وتكىزگەن تاكەن الىمقۇلوۆتى، اباي نەگىزىنەن ماتەرياليست ەدى، - دەگەن پىكىرى ءۇشىن كىنالاۋدان اۋلاقپىز. دەسەك تە، ءبىلىمدار تاكەن ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسىن تالداۋدا نەگە سونشا قارابايىرلىققا جول بەردى، - دەگەن سۇراق كوكەيىمنەن كەتەر ەمەس. قازىر بىزدە ءدىن تۋرالى ءسوز قوزعالا قالسا بولدى، ءدىندى ايتقىزبادى،- دەپ، كەڭەس وكىمەتىن كىنالاپ شىعا كەلۋ قالىپتى ۇردىسكە اينالىپ كەتكەن. راس، عىلىمي نەگىزى ماتەرياليزمگە سۇيەنگەن كەڭەس وكىمەتى، قۇداي جوق،- دەپ ناسيحات ايتقان، اتەيستىك باعىتتاعى مەملەكەت بولدى. بىراق، بۇل – ءدىن تۋرالى، جاراتۋشى حاق تاعالا – قۇداي تۋرالى ءبىر اۋىز دا پىكىر ايتپا دەگەن ءسوز ەمەس قوي.

«اباي (يبراگيم) قۇنانبايۇلى» اتتى عىلىمي مونوگرافياسىندا: «ابايدىڭ ءدىنى – ءوزىنىڭ زامانى مەن ورتاسىنا، ءبىر جاعىنان، سىرتتاي باج بەرە وتىرسا دا، نەگىزىندە اقىلدىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ ءدىنى بولادى [2, 180 ب]»،- دەي كەلىپ: «ءسويتىپ، انىق ايقىن دىنشىلدىك ۇگىت سياقتانىپ باستالعان ءسوز، اقىننىڭ ءوز ۇعىمىنداعى ۇلكەن مورالدىق-فيلوسوفيانىڭ، تاربيەنىڭ تالاپتارىنا كەلىپ قوسىلادى [2, 226 ب]»، - دەپ ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسىن تالداعان م.اۋەزوۆكە «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى ءۇشىن كەڭەس وكىمەتى ءوزىنىڭ ادەبيەت سالاسىنداعى ەڭ جوعارعى ماراپاتى لەنيندىك سىيلىقتى بەردى عوي. سوندىقتان دا، ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسى تۋرالى: «اباي ماتەرياليست ەدى»،- دەگەن تاكەن پىكىرى ءۇشىن ۋاقىتى سولاي بولدى، - دەپ، بار كىنانى كەڭەس وكىمەتىنە اۋدارا سالۋدىڭ ەش ورايى جوق.

مەنىڭشە، ماسەلە كەڭەس وكىمەتىندە ەمەس، تاكەننىڭ ءوز باسىندا سەكىلدى. بىرىنشىدەن، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرداسى ءھام بەلبالاسى، اتەيستىك قوعامنىڭ وكىلى تاكەندە ءدىني سەنىمگە نەگىزدەلگەن تەرەڭ تەولوگيالىق ءبىلىم بولدى دەپ ايتا المايمىز. ەكىنشىدەن، «اباي ءۇشىن ۇلى ورىس مادەنيەتى تۋعان اناداي بولدى. سول ارقىلى ول بۇكىل ەۆروپا مادەنيەتىمەن تانىستى. ورىس ادەبيەتى ابايدىڭ دۇنيەگە كوزىن اشتى. ول ەڭ الدىمەن ادەبيەتتىڭ الەۋمەتتىك ماڭىزىن تەرەڭ ۇعىندى. ورىس ادەبيەتىنەن سىن رەاليزمنىڭ ءداستۇرىن قابىلدادى [1, 26 ب]»، - دەپ جازعان تاكەندە، وركەنيەت باتىستان باستاۋ الادى، ورىس حالقى بىزگە مادەنيەت الىپ كەلىپ، وركەنيەتتىڭ جولىن كورسەتتى،- دەيتىن «كەڭەستىك – ۇلى ورىستىق» ۇلتشىل-شوۆينيستتىك ناسيحاتتىڭ اسەرى بولمادى دەپ تاعى دا ايتا المايمىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اباي ورىس ادەبيەتىنەن رەاليزم ءادىسىن قابىلداپ، ونى يگەرە وتىرىپ، ەۆروپا مادەنيەتى ارقىلى ۇلى اقىن دارەجەسىنە كوتەرىلدى، - دەگەن وي، تاكەننىڭ «جۇمباق جانىنىڭ» ءون-بويىنان انىق اڭعارىلادى.

اقىل – اۋىس، ونەر – تۋىس،- دەگەن. ادەبيەتتەگى رەاليزم ءادىسى XIX عاسىردىڭ باسىندا ورىس ادەبيەتىنە اعىلشىن ادەبيەتىنەن اۋىسىپ كەلدى. مىنە، تاپ سول كەزەڭدە، نەمىستىڭ ۇلى ويشىل اقىنى گەتە; فيردوۋسي، رۋداكي، قوجا-حافيز، ساعدي، فيزۋلي، ناۋاي، نيزامي سەكىلدى شىعىس شايىرلارىن «جەتى جۇلدىز» دەپ ءپىر تۇتىپ، ولاردى وزىنە ۇستاز ساناپ: «مەن بۇلاردىڭ ەڭ ناشارىنان دا ناشارمىن»،- دەپ اشىق مويىندادى. بىراق، بىردە-ءبىر نەمىس ادەبيەتشىسى، گەتە شىعىس اقىندارىنان مىنانداي ءادىستى قابىلداپ، مىنانى ۇيرەندى،- دەپ، نەمەسە، بىردە-ءبىر ورىس ادەبيەت زەرتتەۋشىسى: «ءبىز رەاليزم ءادىسىن اعىلشىنداردان قابىلدادىق»،- دەپ جازعان جوق. پۋشكيننىڭ ۇستازى دەپ سانالعان جۋكوۆسكي مەن پۋشكين ولەڭدەرىن سالىستىرا تالداعان ورىستىڭ ۇلى سىنشىسى ۆ.گ.بەلينسكي جۋكوۆسكيدىڭ «شيلون تۇتقىنى» (شيلونسكي ۋزنيك) ولەڭى تۋرالى «ستاتيا پياتايا» دەپ اتالاتىن ەڭبەگىندە: «...ي و ساموگو پۋشكينا نەچەگو پروتيۆوپوستاۆيت ەتومۋ ستيحۋ; نو ەتۋ ستالنۋيۋ كرەپوست، ەتۋ نەوبىكنوۆەننۋيۋ سجاتوست ي تياجەلو-ۋپرۋگۋيۋ ەنەرگيۋ ەمۋ سووبششيل تون پوەمى بايرونا [7, 6 ب]» دەپ جازدى (پۋشكيننىڭ وزىندە دە بۇل ولەڭگە قارسى تۇراتىن ەشتەڭە جوق ەدى. بىراق، بۇل بولات قورعاندى، ەرەكشە جيناقىلىق پەن اۋىر سەرپىندى ەنەرگيانى وعان بايرون پوەماسىنىڭ ءۇنى اسەر ەتتى. ەركىن اۋدارعان ن.ماحان) بۇل جەردە اۆتور «سووبششيل – حاباردار ەتتى» ءسوزىن، اسەر ەتتى دەگەن ماعىنادا قولدانىپ وتىر.

ال پۋشكينتانۋشى عالىم ۆ.جيرمۋنسكي «بايرون ي پۋشكين» (بايرون جانە پۋشكين) ەڭبەگىندە: «ەتوي گوسپودستۆۋيۋششەي ناۋچنوي تراديتسي نەوبحوديمو بىلو پروتيۆوپوستاۆيت مەتود، ستاۆيۆشي يسسلەدوۆات ۆليانيە يسكۋسستۆو بايرونا نا يسكۋسستۆو مولودوگو پۋشكينا [8, 10 ب]»،- دەپ  (ۇستەمدىك العان وسىنداي عىلىمي داستۇرگە، بايرون ونەرىنىڭ جاس پۋشكين ونەرىنە ىقپالى (اسەرى) تۋرالى زەرتتەۋدى قارسى قويۋ قاجەت بولدى. ەركىن اۋدارعان ن.ماحان) جازدى.

اعىلشىن ادەبيەتىنىڭ ۇلى كلاسسيك اقىنى دج. بايروننىڭ اتاقتى «چايلد گارولد» پوەماسى پۋشكينگە قاتتى اسەر ەتتى. اسەر ەتكەنى سونشالىق، «ەۆگەني ونەگين» پوەماسىندا ونەگينگە مىنەزدەمە بەرگەن پۋشكين:

كاك چايلد گارولد، ۋگريۋمىي، تومنىي

ۆ گوستيننىح پوياۆليالسيا ون،- دەپ جازىپ، ونەگيندى بايرون پوەماسىنىڭ باس كەيىپكەرى چايلد گارولدقا ۇقساتا تەڭەيدى. ءوز زامانىنىڭ نوقتاسىنا باسى سىيماعان بايروننىڭ چايلد گارولدى مەن پۋشكيننىڭ ەۆگەني ونەگينىنىڭ مىنەز جاعىنان ءوزارا ۇقساستىقتارى وتە مول.

باسقا حالىقتاردىڭ ءومىرىن، تۇرمىسىن، سالت-ءداستۇرىن سۋرەتتەگەن پۋشكيننىڭ «كاۆكاز تۇتقىنى» پوەماسى مەن دج.بايروننىڭ «كورسارو» پوەماسىنىڭ ۇقساس ءھام ۇندەس ەكەنىن ورىس ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى ءبىر اۋىزدان اتاپ وتەدى. وسىنشا مول ۇقساستىقتى كورە تۇرا، بايرون پوەزياسىمەن پۋشكين پوەزياسىن سالىستىرا زەرتتەيتىن ۆ.م.جيرمۋنسكيدىڭ 1924 جىلى جارىق كورگەن «بايرون جانە پۋشكين» ەڭبەگىنەن باستاپ، ونىڭ ارعى جاعىنداعى بەلينسكيدىڭ، ودان بەرگى جاقتاعى ورىس ادەبيەتشىلەرىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنەن پۋشكين بايروننان مىنانى ۇيرەندى، مىنانى قابىلدادى،- دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز تاپپايسىز. ال، ءبىزدىڭ تاكەن بولسا: «اباي ورىس ادەبيەتىنەن سىن رەاليزم ءداستۇرىن قابىلدادى [1, 26 ب]»،- دەپ، جازادى. پۋشكينگە بايروننىڭ اسەرى بولدى. بىراق، پۋشكين بايروننان ەشتەڭە قابىلداعان جوق،- دەگەن ويدى ايتۋ ءۇشىن، ورىستىڭ ادەبيەت زەررتەۋشىسى ۆ.م. جيرۋمنسكي «بايرون جانە پۋشكين» اتتى ۇلكەن ادەبي زەرتتەۋ ەڭبەك جازدى. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر! بۇل ءجۇردىم-باردىم، ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن تۇيىندەي سالار ماسەلە ەمەس.

ءاسىلى، شىعارماشىلىق ەڭبەكتە «اسەر ەتتى»، «ىقپال ەتتى»،- دەگەن ۇعىم بار دا، «ۇيرەندى»، «قابىلدادى»، - دەگەن ۇعىم جوق. «اسەر ەتتى»، «ىقپال ەتتى» مەن «ۇيرەندى»، «قابىلدادى» سوزدەرىنىڭ ماعىناسى دا ەكى باسقا، ەكى بولەك. سەبەبى، «قابىلداۋ مەن ۇيرەنۋدىڭ» ارعى جاعىندا «كوشىرۋ»،- دەگەن ۇعىم تۇر. ونىڭ ۇستىنە، اباي «ورىس ادەبيەتىنەن سىن رەاليزمىنىڭ ءداستۇرىن قابىلدادى [1, 26 ب]»،- دەگەن تاكەن الىمقۇلوۆ سوزىندە ۇلكەن حالىقتاردىڭ كىشى حالىقتارعا جول نۇسقاۋ، اقىل ايتۋ (زەرتسالو) سىڭايىنداعى وتارلىق سەزىم باسىم.

ونەردە شەكارا جوق. ءبىر ەلدىڭ ادەبي ءداستۇرى ەكىنشى ەلدىڭ ادەبي داستۇرىنە اسەر ەتىپ، ىقپال جاساۋى مۇمكىن. ادەبيەت تاريحىندا بۇعان مىسال وتە كوپ. ۇزاققا بارماي-اق، شىعىس اقىندارىنىڭ گەتە مەن بايرونعا، اعىلشىن ادەبيەتىنىڭ ورىس ادەبيەتىنە، اراب ادەبيەتىنىڭ يسپان ادەبيەتىنە، فرانتسۋز ادەبيەتىنىڭ نەمىس ادەبيەتىنە جاساعان اسەرى مەن ىقپالىن ەسكە تۇسىرسەك تە جەتەدى. بىراق، بوتەن ەلدىڭ ادەبي ءداستۇرى باسقا ەلگە قانشا جەردەن اسەر ەتىپ، ىقپال جاساسا دا، ءتىلى، تاريحى، سالت-ساناسى بولەك ەلدەر، سول ءداستۇردى ەش وزگەرىسسىز، تۋرا سول كۇيىندە قابىلداۋى مۇمكىن ەمەس.

ابايعا ورىس ادەبيەتىندەگى رەاليزم ءداستۇرى اسەر ەتىپ، اباي پوەزياسىنا ىقپال جاسادى. بۇل – انىق! بىراق، اباي ورىس رەاليزمىن ەش وزگەرىسسىز، سول كۇيىندە قابىلداعان جوق. بۇعان دالەل; وقۋشىسىنىڭ دەڭگەيى مەن سەنىمىن ەسكەرە وتىرىپ، كرىلوۆ، پۋشكين، لەرمونتوۆتان جاساعان اباي اۋدارمالارى. مىسالى: اباي كرىلوۆتان اۋدارعان «سترەكوزا ي مۋراۆەي» دەگەن مىسالىن «شەگىرتكە مەن قۇمىرسقا» دەپ اۋدارعان. سترەكوزا شەگىرتكە ەمەس ينەلىك. قازاقتىڭ جايشىلىق ومىرىندە، فولكلورىندا ينەلىكتىڭ ارالاساتىن ورنى از بولعاندىقتان، ينەلىكتى شەگىرتكە دەپ الىپ، وقۋشىسىنىڭ ۇعىم-تۇسىنىگىنە ساي ەتىپ:

قايتسىن قولى تيمەپتى

ولەڭشى، ءانشى، ەسىل ەر!- دەگەن ەكى جولداعى ناعىز قازاقشا سويلەۋ قالپىنداعى ادەمى كەكەسىننىڭ ۇلگىسىن ابايدىڭ ءوزى قوسقان. ءدال وسىنداي جاعدايدى «ەسەك پەن بۇلبۇل» اۋدارماسى جونىندە دە ايتۋعا بولادى. بۇل مىسالعا دا قازاق وقىرمانىنا تۇسىنىكتى بولسىن دەپ، تۇپنۇسقادا جوق العاشقى شۋماقتى اقىن ءوز جانىنان قوسقان. وسىنداي مىسالداردى اباي اۋدارعان پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگيننەن» دە، لەرمونتوۆ اۋدارمالارىنان دا مولىنان كەلتىرۋگە بولادى.

نەگىزىندە، پۋشكينگە بايرون پوەزياسىنداعى رومانتيكالىق-رەاليزم ءادىسى نەمەسە گەتەگە شىعىس اقىندارىنىڭ ادام سەزىمىن جىرلاۋى مەن ولەڭ قۇرۋ شەبەرلىگى قالاي اسەر ەتسە، ابايعا دا ورىس ادەبيەتىندەگى رەاليزم ءداستۇرى ءدال سولاي اسەر ەتتى. اباي رەاليزم ءادىسىن ورىس ادەبيەتىنەن قابىلدادى، پۋشكيننەن ۇيرەندى دەگەن پىكىر، ول – شوۆينيستىك ياعني جەكە ءبىر ۇلتتاردى دارىپتەۋ باعىتىنداعى، وركەنيەت ەۆروپادان باستالدى،- دەيتىن، «ەۆروپوتسەنتريستىك» (ەۆروتسەنتريزم) - دەپ اتالاتىن انايى كوزقاراستى سول كۇيىندە قابىلداۋ دەگەن ءسوز. مۇنداي كوزقاراستى قابىلداۋ – تاۋەلسىز ەلدىڭ ەركىن ويلى ادەبيەتى ءۇشىن وتە قاتەرلى قۇبىلىس، ەشقايدا باستامايتىن باسپالداق.

تاكەن ءدال وسى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە «ورىس» ءسوزىنىڭ الدىنا «ۇلى» دەگەن انىقتاۋىشتىق ماعىناداعى سىن ەسىمدى وتە كوپ قولدانعان. «ۇلى» حالىق بولعان جەردە، «كىشى» حالىقتىڭ دا بولاتىنى ءسوزسىز. جاراتۋشى ءبىر اللا ادامزاتتى «ۇلى» جانە «كىشى» دەپ بولگەن جوق. ول بارىنە بىردەي ادىلەتتى تەڭ كوزبەن قارادى. سەبەبى، ادىلەت – بارشا ىزگىلىكتىڭ اناسى. (اباي 38-قارا ءسوز)  جاراتۋشى حاق تاعالا تەڭ ەتىپ جاراتقان ادامزاتتى «ۇلى» جانە «كىشى» دەپ ءبولۋ – ءتۇرى مەن ءتۇسى، ءدىني سەنىمى مەن قوعامدىق دامۋ دارەجەسىنە قاراماي بارلىق ادامدار تەڭ دارەجەدە،- دەيتىن، بۇكىل ادامزاتتىق گۋمانيستتىك كوزقاراسقا قايشى كەلەتىن ارەكەت. ورىس حالقىنا بايلانىستى «ۇلى» ءسوزىن كوپ قولدانعان اۆتور، «ەۆروپوتسەنتريستىك» باعىتتاعى «كەڭەستىك-شوۆينيستىك» يدەولوگيانى جارنامالاپ وتىر.

تاكەننىڭ «جۇمباق جانىن» وي كوزىمەن وقي وتىرىپ، شىندىق جۇزىنە تۋرا قارار بولساق، اۆتوردىڭ «ەۆروپوتسەنتريستىك» كوزقاراستى ناسيحاتتايتىن «كەڭەستىك-شوۆينيستىك» يدەولوگيانىڭ قۇرباندىعىنا اينالعانىنا كوزىمىز جەتەدى. بۇل – مەنىڭ جەكە ءوز پىكىرىم. مەن بۇل جەردە بۇل جاعدايدىڭ سەبەبى مىناۋ، وعان كىنالى اناۋ دەپ، كوپشىلىككە بەلگىلى جايتتەردى ءسوز ەتىپ، ساراپتاما جاساۋدى ماقسات ەتپەدىم.

ويىمىزدى بىرەر سوزبەن قورىتىندىلاساق: قۇداي جوق دەيتىن اتەيستىك قوعامدا تاربيەلەنىپ، باتىس – وركەنيەت بەسىگى، - دەيتىن كوزقاراستان بويىن اۋلاق ۇستاماعان تاكەن الىمقۇلوۆ ابايدىڭ ءدىني كوزقاراسىنا، ونىڭ شىعىس ارقىلى كەلگەن مورالدىق-فيلوسوفيالىق ويلارىنا جەتە ءمان بەرىپ، جان-جاقتى تەرەڭنەن تالداۋدى ويلاستىرماعان. ونى الدىنا ماقسات ەتىپ قويماعان دا! سوندىقتان دا، ول ابايدىڭ شىعىستىق ءھام ءدىني كوزقاراسىن تالداۋدا قاتەلىككە ۇرىنىپ، قارابايىرلىققا جول بەردى. بۇل – وقىرمان كوزىنە انىق كورىنىپ تۇرعان شىندىق.

اۆتور: «اباي ءۇشىن ۇلى ورىس مادەنيەتى تۋعان اناسىنداي بولدى. سول ارقىلى ول بۇكىل ەۆروپا مادەنيەتىمەن تانىستى [1, 26 ب]»، - دەيدى. راس، اباي ەۆروپا مادەنيەتىمەن ورىس ءتىلى ارقىلى تانىستى. بىراق، وعان ورىس مادەنيەتى تۋعان اناسىنداي بولعان جوق! سەبەبىن تاعى دا قايتالايمىز: ول بوتەن جۇرتتىڭ پىكىرىن، شىعىستىق ءبىلىم ارقىلى كەلگەن ءوزىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ «وي قازىعىنا» ءبىر شالىپ كەتىپ وتىرعان. بۇعان دالەل: اباي شىعارماشىلىعىنىڭ ءون-بويىنان ۇلتتىق بولمىسقا كەراعار، قازاق قابىلداي المايتىن نە سەزىم، نە وي، نە ءبىر ءسوز تاپپايسىز.

ەكىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. الىمقۇلوۆ.ت. جۇمباق جان. زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار. الماتى، “جازۋشى”-1978
2. اۋەزوۆ.م. جيىرما تومدىق شىعارمالار جيناعى. ت 20. مونوگرافيا مەن ماقالالار.الماتى، “جازۋشى”-1985
3. اۋەزوۆ.م. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. الماتى، “سانات”-1997
4. اباي (يبراھيم قۇنانباەۆ).ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى.ءبىرىنشى توم.ولەڭدەر مەن پوەمالار.الماتى، “جازۋشى”-1986
5. اباي (يبراھيم قۇنانباەۆ).شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى.II توم.اۋدارمالار مەن قارا سوزدەر.الماتى، “جازۋشى”-1977
6. مىرزاحمەتۇلى.م. تۇركىستان- تاراز اراسى.استانا، “بىلگە”-2002.
7. بەلينسكي.ۆ.گ. ستاتي و كلاسسيكاح. موسكۆا، «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» - 1970
8. جيرمۋنسكي ۆ.م. بايرون ي پۋشكين. لەنينگراد، «ناۋكا» لەنينگرادسكوە وتدەلەنيە – 1978
9. قابدولوۆ.ز. ءسوز ونەرى. الماتى، «مەكتەپ» 1976.
10. ە.ە.بەرتەلس. رومان وب الەكساندرە ي ەگو گلاۆنىە ۆەرسي نا ۆوستوكە. «م.ل» يزداتەلستۆو ان.سسسر 1948.
11. لەرمونتوۆ.م.يۋ. يزبراننىە سوچينەنيا. موسكۆا «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» 1983.
12. قاسقاباسوۆ. س. جانازىق. ءار جىلعى زەرتتەۋلەر. استانا، «اۋدارما» 2002

 Abai.kz