قازاق حالىق ماقال-ماتەلدەرىنىڭ سان سالانى قامتىپ جاتاتىنى جۇرتقا ايان. تۋعان ەل، ەڭبەك، ىنتىماق، ادامگەرشىلىك، دوستىق، ماحاببات، جان-جانۋار، شارۋاشىلىق، دەنساۋلىق، ەرلىك، ىزگىلىك، ت.ب. جونىندە حالقىمىزدىڭ ءسوز مارجاندارىنان تىزىلگەن، تىلگە جەڭىل، كوڭىلگە قونىمدى ماقال-ماتەلى كوپ. سونىڭ ىشىندە، ونەر، ءبىلىم جونىندەگى ماقال-ماتەلدەر دە ەرەكشە ورىن الادى. قازاق ماقال-ماتەلدەرىندەگى عىلىمي پايىمداۋلاردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنامىز.

ارقانداي عىلىم تۋرالى ءسوز بولعاندا الدىمەن ونىڭ ماڭىزدى ءرولى ايتىلادى. قازاق ماقال-ماتەلدەرىندە عىلىمنىڭ، ونەردىڭ ماڭىزىنا ءدال سونداي ءمان بەرىلگەن. «وقۋ – ءبىلىم بۇلاعى، ءبىلىم – ءومىر شىراعى»، «بىلىمدىگە دۇنيە جارىق»، «ءبىلىمسىزدىڭ ءتۇبى عارىپ»، «ونەر كوككە جەتكىزەر»، «ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى»، «بىلىمدىدەن اقىل شىعار، اقىلدان ناقىل شىعار»، «كوزى سوقىردان كوكىرەگى سوقىر جامان»، «وقىعان جىگىت – وقتالعان مىلتىق»، ت.ب. ماقالدارىنىڭ قاي-قايسىسى دا عىلىم جونىندە مول مازمۇندى قامتىپ جاتىر.

ادام بالاسى وقۋ، ۇيرەنۋ ارقىلى عانا عىلىمعا، بىلىمگە قول جەتكىزە الادى. وقۋ، ۇيرەنۋ ارقىلى عانا ءبىلىمنىڭ كوزىن تاۋىپ، عىلىمنىڭ قاينار بۇلاعىنان سۋسىنداي الادى. عىلىم-ءبىلىمدى مەڭگەرگەن ادام عانا باقىت قىزىعىن تابادى. تۇرمانى تولىق ونەرلى ازاماتقا اينالا الادى. قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتى كوزى اشىق ادام دەۋى دە وسىدان بولسا كەرەك. عىلىم-ءبىلىمدى مەڭگەرگەن ادام وسىنداي اقىلدى، باقىتتى عانا ەمەس، «ءتىپتى مىڭدى جىعاتىن» مويىماس قايراتتىڭ، الىپ كۇشتىڭ يەسى بولىپ شىعادى. ارينە، بۇل وقىپ جەتكەن ادام، مىڭ ادامدى جىعىپ تاستاۋ دەگەندىك ەمەس، قايتا مىڭ ادامنىڭ ءىسىن ءبىر ادامعا ىستەتەدى. نەمەسە ءبىر ادام مىڭ ادامنىڭ ءىسىن ىستەيدى دەگەندىك. مۇنىڭ ءوزى عىلىم دامىپ، جاڭا داۋىرگە جەتكەن قازىرگى كۇندەگى ءبىر ادامنىڭ مىڭداعان «ماشينا ادامدى» باسقارىپ جۇمىس ىستەتىپ وتىرعاندىعىن ەلەستەتكەندەي. ءتىپتى، بولاشاقتاعى «ماشينا ادام» ءداۋىردىڭ كارتيناسىن سىزىپ كورسەتكەندەي بايقالادى.

بۇگىنگى تاڭداعى عىلىمنىڭ شىرقاۋ بيىگى الەمگە ۇشۋ بولسا كەرەك. ويتكەنى، الەمگە ۇشۋ – سان سالالى عىلىمنىڭ دامۋ ورەسىن كورسەتەتىن عىلىمنىڭ تالعار شىڭى.

1981 جىلى شىلدە ايىندا قورىتىندىلانعان ساناققا نەگىزدەگەندە سوۆەت وداعىنان 50 ادام، امەريكا قۇراما شتاتتارىنان 44 ادام، باسقا ەلدەردەن 9 ادام عارىشقا ۇشىپ، الەم دۇنيەسىنىڭ ءبىر قىدىرۋ سىرىن اشىپ وتىر. بۇلاردىڭ اراسىندا ايعا شىققاندارى دا بار. قازىر ايدان دا ارعى عارىشتى زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلىپ جاتىر. ارينە، بۇل – عىلىمنىڭ دامۋ پروتسەسى. اتا-بابالارىمىزدىڭ «ونەر كوككە جەتكىزەدى» دەگەن ماقالى عىلىمنىڭ بۇگىنگى تاڭداعى ۇلى جەتىستىگىن كورسەتەدى.

قازاق ەرتەگىلەرىندە تالاي-تالاي جىگىتتەر وقۋدىڭ ءتۇبىن ىزدەپ شىعىپ، جەتە الماي قايتقاندىعى ايتىلادى. مۇنداي مىسالداردى قازاق ماقال-ماتەلدەرىنەن بايقاۋعا بولادى: «ىنتىماقتىڭ ءتۇبى ەگىز، عىلىمنىڭ ءتۇبى تەڭىز»، «ءبىلىم – تاۋسىلمايتىن كەن»، «بىلگەنىڭ ءبىر توعىز، بىلمەگەنىڭ توقسان توعىز»، ت.ب. عىلىمنىڭ تەڭىز، تاۋسىلمايتىن كەڭ، شەگى جوق دۇنيە ەكەندىگىن سيپاتتاۋ ءۇشىن مىنانداي ءبىر فاكتى كەلتىرە كەتەيىك.

ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەر شارىنىڭ ءوزى بىزگە تىم ۇلكەن نارسەدەي سەزىلەدى. بىراق الەمدەگى الىپتارمەن سالىستىرعاندا ونىڭ ۇلكەندىگى تارىنىڭ قاۋىزىنداي عانا بولىپ قالادى. جەر شارىنىڭ ديامەترى 12740 كم، ال كۇننىڭ ديامەترى 1 390 000 كم، جەر شارىنىڭ ديامەترىنەن 109 ەسە ۇلكەن وسىنداي ءداۋ كۇننىڭ ءوزى دە – قۇس جولى جۇيەسىندەگى ميللياردتاعان كوپ جۇلدىزدىڭ بىرەۋى عانا. ەگەر كۇننىڭ ديامەترىن بىرلىك دەسەك، وندا الەمدەگى ءىرى جۇلدىزداردىڭ – سيىرشىنىڭ ديامەترى 1,4, توقىماشىنىڭ ديامەترى 2,2 بىرلىككە، سپيكانىڭ ديامەترى 5 بىرلىككە، كاپەللانىڭ ديامەترى 12 بىرلىككە، ريگەلدىڭ ديامەترى 33 بىرلىككە، الدەباراننىڭ ديامەترى 40 بىرلىككە، انتارەستىڭ ديامەترى 330 بىرلىككە، گەركۋلەستىڭ ديامەترى 800 بىرلىككە تەڭ بولار ەدى. دەمەك الەمدىك كۇننەن ميلليونداعان ەسە، ءتىپتى ءجۇز ميلليونداعان ەسە ۇلكەن جۇلدىزداردىڭ بار ەكەندىگىن بۇگىنگى عىلىم دالەلدەپ وتىر. بىزگە ەڭ جاقىن تۇراقتى جۇلدىزداردىڭ ءبىرى كۇننىڭ بىزدەن قاشىقتىعى، شامامەن، 150 ميلليون كيلومەتر كەلەدى ەكەن. ەگەر ءبىز ساعاتىنا 5 كيلومەترلىك جىلدامدىقپەن كۇنگە قاراي جۇرسەك، وندا 3500 جىلدا ارەڭ جەتەر ەدىك. ساعاتىنا 85 كيلومەتر جول باساتىن پويىز 200 جىلدا، ساعاتىنا 1000 كيلومەتر ۇشاتىن اەروپلان 15 جىلدا كۇنگە جەتەدى ەكەن. ال، كۇننەن ارعى جاقىن جۇلدىز تسەنتاۆر شوعىرىنداعى ەڭ تاياۋ جۇلدىز دەلىنەدى. وعان سەكۋندىنا 16,6 كيلومەتر ۇشاتىن راكەتا ءتۇزۋ سىزىق بويىنشا ۇشقاندا 7800 جىلدا جەتەدى ەكەن. ودان ارعى جۇلدىزداردىڭ بىردەن قاشىقتىعىن ەسەپتەۋگە بۇل سان جەتپەيتىندىگى ءۇشىن «جارىق جىلى» دەگەن ەسەپ ءتاسىلى قولدانىلادى. ويتكەنى، جارىق الەمگە وتە تەز تارالادى. ياعني، ول سەكۋندىنا 300 مىڭ كيلومەتر، مينۋتىنا 180 كيلومەتر، ساعاتىنا 10 ملرد. 80 ملن. كيلومەتر جىلدامدىقپەن تارالادى. سوندا ءبىر جىلداعى جىلدامدىعىن وسىعان قاراپ ەسەپتەپ شىعادى. مىنە، سول جارىق جىلى بويىنشا ەسەپتەگەندە، جەتىقاراقشى جۇلدىزى بىزدەن 160 جارىق جىلى، ۇركەر شوعىرى 400 جارىق جىلى، ءسىڭارمۇيىز شوقجۇلدىزىنداعى تۇماندىق 4000 جارىق جىلى، كۇزەتشىدەگى شار شوعىرى 20 000 جارىق جىلى، اندرومەداداعى ۇلكەن تۇماندىق 2 ملن. جارىق جىلى شالعايدا تۇرادى ەكەن. اسپانداعى بىزگە جولاق قانا بولىپ كورىنەتىن قۇس جولىنىڭ ديامەترى 100 مىڭ، قالىڭدىعى 10 000 جارىق جىلىنا تەڭ كەلەدى. ال، قۇس جولىنان تىسقارى دۇنيە مۇنان دا كەڭ. ول ءالى دە زەرتتەلۋ ۇستىندە. ودان ارعى دۇنيەنى زەرتتەۋگە بۇگىنگى عىلىمنىڭ دا دارمەنى جەتكەن جوق. الەمدەگى وسىنداي شەكسىز كەڭ دۇنيە بولعاندىقتان ونداعى جۇلدىزداردىڭ قوزعالىسى بىزگە ىقپال ەتە المايدى. مىسالى، سۇمبىلە سەكۋندىنا 8 كم.، توقىماشى 14 كم.، سيىرشى 26 كم جىلدامدىقپەن جەرگە قاراي ۇشىپ كەلەدى. ونىڭ قانشاما مىڭ، قانشاما ءجۇز مىڭ جىلدان كەيىن بىزگە جەرگە تۇسەتىندىگى، جەرگە ءتۇسىپ بولعانشا قانشا ءتۇيىر توزاڭى قالاتىندىعى ءالى بەيماعلۇم. ال، تارازىداعى ريگەل سەكۋندىنا 21 كم.، جەتەكشىدەگى كاپەللا 30 كم.، سيىرشىداعى الدەباران 55 كم. جىلدامدىقپەن جەر شارىنان الىستاپ بارادى. ونىڭ دا قاشان، قايدا بارىپ تىناتىندىعى ءمالىم ەمەس. دەمەك، بۇل الەمنىڭ شەگى جوق. ونىڭ اشىلماعان سىرلارى ءالى دە بارشىلىق. سوندىقتان، 29 ماقالالار، رەفەراتتار ونى زەرتتەيتىن عىلىمنىڭ دا تياناقتايتىن جەرى، توقتايتىن شەگى بولماق.

ەندى قۇس زەرتتەيتىن عىلىمدى الايىق. 1975 جىلى جاريالانعان ماتەريالداردا دۇنيەجۇزىندەگى قۇستاردىڭ قازىرگە دەيىنگى ءمالىم بولعان 8600 ءتۇرى بار دەلىنگەن. سودان 4 جىل كەيىن 1979 جىلى شىققان «قۇستار» دەگەن كىتابىندا اقشتىڭ ايگىلى عالىمى روگەر پەتەرسون دۇنيەدە قۇستىڭ 9 مىڭنان استام ءتۇرى بار دەپ جازادى. ۇزدىكسىز جاڭالىق اشىلىپ، عىلىم شەكسىز دامىپ جاتىر. شىنىندا دا، «عىلىم – تاۋسىلمايتىن كەن»، «عىلىم ءتۇبى – تەڭىز». عىلىمنىڭ سۇڭگۋىر كەمەسىن تولىق مەڭگەرگەندە عانا ونىمەن ەركىن جۇزۋگە، تەتىگىن تولىق يگەرگەندە عانا ونىڭ اسىل بايلىعىن قازىپ الۋعا بولادى.

«عىلىمدا كەڭ، داڭعىل جول جوق» دەيدى ماركس. قازاقتا: «ءبىلىم الۋ – ينەمەن قۇدىق قازعانداي». قانشا كوپ بىلسەڭ دە، كوپ بىلمەسسىڭ. «كوپ جاساعان بىلمەيدى، كوپ كورگەن بىلەدى»، «سۇراعان ءبىلىم الادى، ۇيالعان كەيىن قالادى»، «بىلمەسەڭ كىسىدەن سۇرا، كىسى جوق بولسا، كىشىدەن سۇرا» دەگەن ماقالدار بار. مۇندا ەڭ اۋەلى ءبىلىم الۋدىڭ قيىندىعى، ماشاقاتى، بەينە ينەمەن قۇدىق قازعانداي قيىن جۇمىس ەكەندىگى ايتىلادى. مۇنان كەيىن ءبىلىم الۋدىڭ شارتى بولۋ، كوپ نارسەنى وقىپ، كوپ نارسەنى كورۋ، حالىقتان، ۇلكەندەردەن، ءبىلىمى بار بارلىق ادامداردان ۇيرەنە الۋ ءسوز بولادى. ەڭ سوڭىندا ءبىلىم الۋ ءۇشىن: تالاپ بولۋ، كوپ سۇراۋ، ءجونى كەلگەندە وزىنەن كىشى ادامنان دا ارلانباي، ۇيالماي سۇراۋ كەرەكتىگى ايتىلادى. حالىقتىڭ ءوزى «ەردى تالاپ ۇشىرادى، قۇستى قانات ۇشىرادى»، «ەكپەي ەگىن شىقپاس، ۇيرەنبەي ءبىلىم جۇقپاس» دەپ تۇجىرىم جاسايدى. «سۋ سىڭگەن جەرىنە قۇيىلادى»، سول سياقتى ءبىلىم-تالابى بار، ار جاعىندا ساڭلاۋى بار ادامعا قونادى. «تالاپتى ەرگە نۇر جاۋار» دەگەن راس.

ءبىلىم جيعان ادامنىڭ تولىسقان، كەمەلدەنگەن كەزى بولادى. عىلىمدا ادامنىڭ وتىز-قىرىق جاس مولشەرىن كەمەلدەنگەن كەزى دەپ قارايدى. «ات توعىزىندا، جىگىت وتىزىندا تولادى» دەيدى حالىق. سونداي-اق، «ون بەس جاس كۇمىستەن تارتقان سىمداي ەكەنسىڭ، جيىرما جاس قۇبىلادان سوققان جەلدەي ەكەنسىڭ، وتىز بەس ايدىن شالقار كولدەي ەكەنسىڭ» دەگەن ناقىلدان دا ازامات ادامنىڭ وتىز جاستان اسقاننان كەيىن وي توقتاتىپ، ءومىر تاجىريبەسىن قورىتاتىندىعى، ايدىن شالقار كولدەي ابدەن تولىسىپ جەتىلەتىندىگى ايتىلادى. ال، باتىرلىق پەن قايراتتىلىقتى دا حالقىمىز وسى وتىز جاسقا بۇيىرادى. «وتىزىڭدا وردا بۇزباساڭ، قىرىعىڭدا قىر اسپايسىڭ» دەپ تۇجىرىم ايتادى. مۇنىڭ ءوزى وتىزعا كەلگەن ادامنىڭ ءبارى كەمەڭگەر بولادى، وردا بۇزادى دەگەندىك ەمەس. قازاق: «اتتىڭ دا اتى بار، قازاناتى ءبىر بولەك، جىگىتتىڭ دە جىگىتى بار، ازاماتى ءبىر بولەك» دەپ كوپتىڭ ىشىنەن ءبىلىمدى، جالىندى ازاماتتى ءوز الدىنا ءبىر توبە ەتىپ كورسەتەدى. وعان ءوز الدىنا ولشەم ايتادى.

«قوشقار بولار قوزىنىڭ ماڭداي جاعى ءدوڭ بولار، ادام بولار جىگىتتىڭ ارقا-باسى كەڭ بولار»، «كەڭ پەيىلدىنىڭ ىشىندە كەن جاتادى، تار پەيىلدىنىڭ ىشىندە تاس جاتادى»، «كەڭ پەيىلدىنىڭ ىشىنەن كەمە جۇزەدى»، «شىرىگەن ءشوپتى مال جاقتىرماس، شىرەنگەن جىگىتتى ەل جاقتىرماس»، «اجال اقىلدىنىڭ الدىندا باس يەدى، اقىلسىزدىڭ باسىنا تاس ۇيەدى»، «جاقسىنى جاقسى دەسە، ساقتانادى، جاماندى جاقسى دەسە، ماقتانادى». دەمەك، وڭاي وسپاققا ءىش جيمايتىن، ىشىنەن كەمە جۇزەتىن كىشىپەيىل، اقىلدى، ماقتاسا ساقتانىپ وتىراتىن ازاماتتاردى حالىق ناعىز ءبىلىمدى ادامدار ەسەپتەيدى. ادامنىڭ 65 جاستان اسقاندارىن حالقىمىز اقىلشىلىققا بۇيىرادى. ويتكەنى، بۇل كەزدە ادام ىستىق-سۋىقتى باسىنان وتكەرەدى، جاسى قارتايعانمەن، اقىلى مارقايادى. وي قورىتىپ، ارعى-بەرگىنى دۇرىس بولجايتىن بولادى. سوندىقتان، قازاق: «اقىلدى قاريا – اعىپ جاتقان داريا»، «ەكى بالانىڭ ورتاسىنداعى شال بالا بولادى، ەكى شالدىڭ ورتاسىنداعى بالا دانا بولادى» دەيدى. الپىس جاس ادامدى ارقانداپ، بەت-الپەتكە ءاجىم تۇسىرگەنىمەن، ول ءبىلىم، تاجىريبە توقتاپ، اقىل دۇنيەسىندە تياناق تابادى. سوندىقتان حالىق «الپىستا اقىلشىڭ بولسا، باسىڭا داۋ قونبايدى» دەگەن. مىناداي ءبىر ەرتەگى بار.

بۇرىنعى زاماندا ءبىر قانىپەزەر حان بولىپتى. ول ءوز ەلىندەگى ادامداردى الپىسقا كەلىسىمەن-اق ءولتىرتىپ تاستايدى ەكەن. ولتىرگەندە دە، اركىمدى ءوز بالاسىنا ولتىرتەدى. كۇندەردىڭ بىرىندە ءبىر كىسىنىڭ جاسى 60-قا كەلگەن سوڭ ونى بالاسى ولتىرمەك بولىپ، ءبىر جارتاستىڭ باسىنا اكەلەدى. سوندا الگى كىسى: «ە، بالام، مەن دە ءبىر كەزدە اكەمدى وسى جارتاستان قۇلاتىپ ولتىرگەن ەدىم، سول كۇننىڭ كەيىن ءوز باسىڭا كەلەرىن ويلاپ قوي» دەيدى. مۇنى ەستىگەن بالا اكەسىن ولتىرۋگە قيماي، جاسىرىن اكەلەدى دە، ساندىقتىڭ ىشىندە باعادى. ەلگە ءولتىردىم دەپ قويادى. كوپ وتپەي بۇل ەلدى قۋاڭشىلىق جايلاپ، سۋ سۇراعان ەل ەشبىر امال تابا الماي داعدارادى. سوندا ساندىقتا جاتقان شال بالاسىنا: «كەرى وگىزگە مەن جاتقان ساندىقتى تەڭدە دە، باسىن ءتۇرىپ قويا بەرىپ، ارتىنان ەرىپ وتىرساڭ، سول سۋدى تابادى»، – دەيدى. اكەسىنىڭ ايتقانى بويىنشا بالا وگىزدىڭ سوڭىنا تۇسەدى. وگىز ءبىر جالبىزدى جىراعا كەلەدى دە، يىسكەلەپ تۇرا قالادى. شالدىڭ اقىلى بويىنشا سول جەردى قازسا، استىنان مول سۋ شىعادى. شولىركەگەن ەل سۋسىنداپ ءبىر جاساپ قالادى. وسىدان كەيىن الگى وڭىردەگى ءبىر كولدىڭ تۇبىنەن التىن كورىنەدى. حان قارۋى بار كىسىلەردى تۇگەل جيناپ، قانشالىق كۇش سالسا دا مۇنى الا المايدى. كەزەك الگى بالاعا كەلگەندە، بالا اكەسىنەن اقىل سۇرايدى. اكەسى: «التىن كولدىڭ تۇبىندە ەمەس، سول كولدىڭ جاعاسىنداعى ءبىر جارتاستا بولۋى مۇمكىن. كولگە تۇسكەن سونىڭ ساۋلەسى شىعار»، – دەگەن بولجام ايتادى. بالا قاريانىڭ اقىلى بويىنشا ىزدەپ ءجۇرىپ، كولدىڭ التىن جاتقان جەرىنە تۇسپا-تۇس كەلەتىن جارتاستاعى التىندى تاۋىپ، حانعا اپارادى. حان بۇل التىندى، ودان بۇرىن سۋدى قالاي تاپقانىن سۇراپ قويمايدى. بالا اقىرى باسى كەتەتىن بولعان سوڭ شىنىن ايتادى. حان قاريانىڭ اقىلىنا مويىنسۇنادى دا، الپىسقا كەلگەن ادامدى ولتىرمەۋگە بەكىنەدى. ونان كەيىن ەلى گۇلدەنىپ، حالقى باقىتتى وتكەن ەكەن. الپىستاعىنىڭ اقىلى جونىندە اتا-بابادان، مىنە، وسىنداي اڭىز قالعان. قارتتاردى، ولاردىڭ ءبىلىمىن قادىرلەي ءبىلۋ جونىندە ۇلكەن عاقىليا بار.

ەندى عىلىمي نەگىزگە قۇرىلعان قازاق ماقال-ماتەلدەرىنىڭ بىرنەشەۋىنە جەكە-جەكە ءۇڭىلىپ كورەيىك. «جاندىدا بالىق ۇلكەن، جانسىزدا قامىس ۇلكەن» دەيدى حالىق. بۇل ويجوتا جورامال ەمەس، ءومىر قورىتىندىسى. قازاق حالقى سۋدا جاسايتىن سۇتقورەكتى جانۋار كيتتى كيىتبالىق دەپ اتايدى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا دۇنيە جۇزىندە ونىڭ 38 تۋىسقا بولىنەتىن 84 ءتۇرى بار. تۇرقى قىسقاسى 1 مەتر 20 سانتيمەتر، ۇزىندىعى 38 مەتر كەلەدى. ءبىر جۇرىستە ايالداماي، 5-10 كيلومەتر جول باسا الادى. 30-50 جىل ءومىر سۇرەدى. اتا تەگى كرەودونتتان باستاپ ەسەپتەگەندە كيت پايدا بولعاننان بەرى 60 ميلليون جىل وتكەن. عالىمدار 27 مەتر ۇزىندىقتاعى كيتتى سويىپ، ونىڭ مۇشەلەرىن جەكەجەكە ولشەگەندە، ەتى 56 مىڭ كيلوگرامم، مايى 25 مىڭ كيلوگرامم، سۇيەگى 22 500 كيلوگرامم، ءتىلى 3 مىڭ كيلوگرامم، ىشەگى 1 600 كيلوگرامم، بۇيرەگى 500 كيلوگرامم، قارنى 400 كيلوگرامم، تۇتاس سالماعى 122 توننا شىققان. ال، 38 مەتر ۇزىندىقتاعى كيتتى سويىپ ولشەيتىن بولسا، ونىڭ جەكە-جەكە مۇشەلەرىنىڭ سالماعى بۇدان دا اۋىر بولاتىندىعى تۇسىنىكتى. ادەتتە كوپ ايتىلاتىن «جايىنداي جالمادى»، «جايىن اۋىز» دەگەندەگى جايىن بالىقتىڭ ءوزى دە وسال ەمەس. جايىننىڭ تۇرقى 5 مەترگە، سالماعى 300 كگ-عا جەتەدى. باس جاعى تىم جالپاق، قۇيرىعى قىسىڭقى بولعاندىقتان، اۋزى تىم ۇلكەن كورىنەدى دە، «جايىن اۋىز» دەپ ماتەلگە ءىلىنۋى دە وسىدان. وسىدان بولسا كەرەك، بۇدان سىرت ءتىلىنىڭ ۇزىندىعى 3 توننا، قارنى 8-9 توننا، جالپى سالماعى 170 توننا. ىشەگى 500 مەتر كەلەتىن عاجايىپ بالىقتاردىڭ دا بار ەكەندىگى ءمالىم بولىپ وتىر. بۇعان قاراپ، «جاندىدا بالىق ۇلكەن» دەگەن ءسوزدىڭ تولىق عىلىمي نەگىزى بار ەكەندىگىن بىلۋگە بولادى. ەجەلگى قازاقتا گەولوگ تا، الپينيست تە بولماعان دەگەن ۇشقىر پىكىر بار. ويىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن مىنا ماقالعا نازار اۋدارايىق.

«بۇلت اسقان تاۋدى بيىك دەمە»، «تاۋ كەزەڭسىز بولماس، ولكە وزەنسىز بولماس»، «تاۋلى جەر بۇلاقسىز بولماس، بۇلاقتى جەر قۇراقسىز بولماس»، «اسا الماس تاۋ، وتە الماس وزەن جوق»، ت.ب. ماقالداردىڭ ناعىز عىلىم ەكەندىگى دە بۇل كۇندە تولىق سيپاتتالىپ وتىر. ال، ادامدى ودان ارى قايران قالدىراتىنى «بۇلاننان بيىك اڭ جوق، بۇلانايدان بيىك تاۋ جوق» دەگەن ماقال بار. بۇلان – سالالى ۇلكەن ءمۇيىزدى، اشا تۇياقتى، بۇعى تەكتەس ءىرى اڭ. ول باسقا اشا تۇياقتىلارعا قاراعاندا وتە ۇلكەن، تۇرقى 3 مەتردەي بولادى. ال، تۇياعىنان شوقتىعىنا دەيىنگى بيىكتىگى 2 مەتردەن اسادى. ۇرعاشىسىنىڭ سالماعى 300 كيلوگرامداي. ەركەگىنىڭ سالماعى 600 كيلوگرامداي. ال، بۇلاناي دەگەنى كادىمگى گيمالاي تاۋى. ونىڭ دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ەڭ بيىك جەرى دجومولۋنگما شوقىسىنىڭ بيىكتىگى 8848 مەتر. دجومولۋنگما تاڭعۇت تىلىندە «ايەل ءتاڭىرى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

1858 جىلى ءۇندىستاننىڭ گەودەزيالىق ولشەۋلەر مەكەمەسى اعىلشىندىق دجوردج ەۆەرەستىڭ جەتەكشىلىگىمەن الپينيستەردى ۇيىمداستىرىپ، وسى شوقىعا شىققاندىعى ءۇشىن ەۆەرەست دەپ اتاعان. قىتاي كارتالارىندا 1952 جىلى دجومولۋنگما دەپ وزگەرتىلگەن. قىتاي الپينيستەر توبى 1760 جانە 1975 جىلدارى بۇل شوقىعا ەكى رەت شىعىپ، ەكسپەديتسيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، اسا مول عىلىمي ماتەريالدار توپتاعان. بۇل تاۋعا شىعىپ، زەرتتەۋ جۇمىسىمەن جۇرگەن الپينيستەردىڭ ەكسپەديتسياسى ءالى ۇزىلگەن جوق. تەك 1982 جىلدىڭ وزىندە بۇل تاۋدىڭ نەپال جاعىنان 7-8 مەملەكەتتىڭ الپينيستەرى ەكسپەديتسيا جاساپ قايتتى. ال، بۇلان اڭى بۇرىن كوپ بولعانىمەن، قازىر وتە سيرەپ كەتكەن. ءتىپتى جوعالىپ كەتتى. بۇعان قاراعاندا بۇل ماقالدىڭ شىعۋى وتە ەرتەرەكتە بولسا كەرەك. سول كەزدىڭ وزىندە گيمالاي تۋرالى وسىنداي تۇجىرىم جاساۋدىڭ ءوزى حالقىمىزدىڭ كورەگەندىگىن، ونىڭ عىلىمي ورەسىنىڭ تىم تومەن ەمەس ەكەندىگىن سيپاتتاپ كورسەتەدى. بۇدان سىرت حالقىمىزدىڭ شاتتانىپ، شالقىپ وتىرعان ادامدى «ەدىل مەن جايىق بولىپ وتىر» دەپ، ەش نارسەنى الىمسىنباي، بويىنا توعىتپاي وتىرعان ادامدى «الاكول اسىعىنان كەلمەي وتىر» دەپ سيپاتتاۋ دا، ەدىل-جايىق وزەندەرى جانە الاكول تۋرالى دۇرىس گەوگرافيالىق مەجە كورسەتكەندىگىن دالەلدەيدى. قازاقتا «جەردە سۋ كوپ، اۋادا بۋ كوپ» دەگەن ماقال بار. ەندى وسىعان توقتالايىق.

عالىمداردىڭ تەكسەرۋ-زەرتتەۋىنە قاراعاندا، بۇكىل جەر شارىنىڭ اۋدانى 510 ميلليون شارشى كيلومەتر. وسى اۋداننىڭ 361 ميلليون شارشى كيلومەترى، ياعني 70,7 پروتسەنتى سۋ، 149 ميلليون شارشى كيلومەترى، ياعني 29,3 پروتسەنتى قۇرلىق. دەمەك، بۇكىل جەر شارىنىڭ سۋ اۋدانى قۇرلىق اۋدانىنان ەكى جارىم ەسە كوپ. سولتۇستىك جارتى شاردا قۇرلىق كوبىرەك دەگەننىڭ وزىندە ول بۇكىل سولتۇستىك جارتى شاردىڭ نەبارى 39,3 پايىزى بولسا، وڭتۇستىك جارتى شارداعى قۇرلىق سولتۇستىك جارتى شاردىڭ 19,1 پايىزى عانا. انىعىراق ايتقاندا، مۇنىڭ ىشىندە تىنىق مۇحيتتىڭ اۋدانى 600 مىڭ شارشى كيلومەتر. اتلانت مۇحيتىنىڭ اۋدانى 92 ملن. 400 مىڭ شارشى كيلومەتر. ءۇندى مۇحيتىنىڭ اۋدانى 74 ملن 900 مىڭ شارشى كيلومەتر. سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ اۋدانى 14 ملن 100 مىڭ شارشى كيلومەتر، جيىنى – 361 ملن. شارشى كيلومەتر. وسى تەڭىزدەر مەن مۇحيتتارعا جيناقتالعان سۋ قورى 1 ملرد 370 ملن. 323 مىڭ تەكشە كيلومەتر. ول بۇكىل سۋ الەمىنىڭ 93,96 پايىزى بولادى. ەگەر وسى سۋدى جەر بەتىنە تەگىس جاياتىن بولسا، وندا جەر شارىنداعى قۇرلىقتى 2400 مەتر تەرەڭدىكتەگى سۋ قاپتاعان بولار ەدى. بۇعان جەر شارىنداعى مۇزدىقتار مەن قارلىقتاردا جاتقان 24 ملن تەكشە كيلومەتر مۇز بەن قاردى ەرىتىپ قوسىپ ەسەپتەگەندە، ول مۇحيتتار مەن تەڭىزدەردەگى سۋدىڭ دەڭگەيىن 70 مەترگە جۋىق بيىكتەتكەن بولار ەدى. ونىڭ ۇستىندە جەر استىندا جاتقان 60 ملن. تەكشە كيلومەتر سۋ كولدەردەگى 280 مىڭ تەكشە كيلومەتر سۋ، توپىراق دىمقىلىنداعى 85 مىڭ تەكشە كيلومەتر سۋ، اتموسفەرادا بۋ بولىپ جۇرگەن 14 مىڭ تەكشە كيلومەتر سۋ، وزەندەردەگى 1200 تەكشە كيلومەتر سۋ قوسىلاتىن بولسا، دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق سۋ قورى 1 ملرد. 454 ملن. 193 مىڭ تەكشە كيلومەترگە جەتەدى. مۇنىڭ 28 ملن. 253 مىڭ 200 تەكشە كيلومەترى ادامزاتتىڭ ىشۋىنە بولاتىن اۋىز سۋ. «جەردە سۋ كوپ» دەگەن ماقالدىڭ عىلىمي نەگىزى، مىنە، وسىدان.

مۇنى قويىپ، ادام دەنەسىنىڭ 60 پروتسەنتى سۋدان تۇرادى. كۇن نۇرى، اۋا، سۋ – ادامزاتتىڭ جانە بۇكىل تىرشىلىكتىڭ ەڭ ءبىرىنشى قاجەتى. ادام كۇنىنە 20 ليتر سۋ تۇتىنادى. سيىر تاۋلىگىنە 40-50 ليتر، بۇزاۋ 10-15 ليتر، قوي 4-5 ليتر، قوزى-لاق 1-2 ليتر سۋ ىشەدى. ءبىر مۋ جەردەگى بيدايعا 200-300 تەكشە مەتر، جۇگەرىگە 300-400 تەكشە مەتر، ماقتاعا 150-200 تەكشە مەتر كەتەدى. ال، ءبىر توننا كەزدەمەنى توقىپ، مانەرلەۋگە 500-600 تەكشە مەتر سۋ، ءبىر توننا قاعاز وندىرۋگە 200 تەكشە مەتر سۋ، ءبىر توننا تەمىر وندىرۋگە 100 تەكشە مەتر سۋ قاجەت بولادى ەكەن. دەمەك، سۋدى قاجەت ەتپەيتىن جەر جوق. «سۋسىزدىق سۇركەيلىك»، «سۋ اتاسى – بۇلاق»، «باستاۋسىز سۋ، تامىرسىز اعاش بولماس»، «ءتىلدىڭ ۇشى جوق، جۇرەكتى جارادى، سۋدىڭ ءتىسى جوق، جەردى جارادى» دەگەن ماقالدار سۋدىڭ قاجەتتىلىگىن، قاينارىن، كۇش-قۇدىرەتىن، ءرولىن تولىق تۇجىرىمداعان. وسىنىڭ ىشىندەگى «سۋدىڭ ءتىسى جوق، جەردى جارادى» دەگەن ماقالدى فيزيكالىق جانە حيميالىق تۇرعىدا جان-جاقتى سيپاتتاۋعا بولادى. ال، ەندى قازاق ماقال-ماتەلدەرىندەگى تاربيەلىك عىلىمعا نازار سالايىق.

«سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى»، «جۇعىن بار جەردە شىعىن بار»، «قوتىر قولدان، تاز تاقيادان جۇعادى». بۇل ماقالداردا قازىرگى مەديتسينادا كوپ ايتىلاتىن اۋرۋدىڭ جۇقپالىعى، جۇعۋ جولدارى جانە جۇققاننان كەيىنگى زاردابى تولىق قامتىلعان. شىنىندا دا سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى دە جۇعاتىنىن، ءتۇرلى ميكروب جاندىكتەر ارقىلى، ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ارقىلى تارايتىنىن، جۇقپالى اۋرۋ ادامزات ءۇشىن اۋىر شىعىن اكەلەتىندىگىن بۇگىنگى عىلىم سيپاتتاپ وتىر. سونىمەن بىرگە، ماقال-ماتەلدەردە تاماقتانۋ ماسەلەسىنىڭ دەنساۋلىققا ىقپالى دا ايتىلعان. ءبىر جاعىنان «اس تۇرعان جەردە اۋرۋ تۇرمايدى» دەپ، دۇرىس تاماقتانۋدىڭ دەنساۋلىققا پايداسى دارىپتەلسە، ەكىنشى ءبىر جاعىنان، «اسقازاندى ارتىق ىشكەن اس بۇزادى»، «اۋرۋ استان» دەپ تاماقتى تالعاپ، مولشەرىمەن جەۋ كەرەكتىگىن، بۇزىلعان اس پەن ارتىق استىڭ ادام ءۇشىن اسا زالالدى ەكەندىگىن تۇجىرىمداعان.

«ۋدى ۋمەن قايتارۋ»، «ەرمەندى جەردە ەشكى ولمەس»، «جالبىزدى جەردە جان قالار»، ت.ب. ماقالدار ناۋقاستى قالاي ەمدەۋدىڭ جولدارىن كورسەتەدى. «ۋدى ۋمەن قايتارۋ» – قازاقتىڭ اتتار حالىق ەمشىلىگىندە جالپى سيپاتتالاتىن ەمدەۋ ءتاسىلى. الماسقا جىعۋ، سىناپقا جىعۋ، كەپىرەشكە جىعۋ، كۇشالاعا جىعۋ، ت.ب ءبارى دە ادامدى ميكروبپەن بىرگە جىعىپ، ۋدى ۋمەن قايتارۋعا ءتان ەمدەۋ ءادىسى. ال، وسىمدىك تامىرلارى مەن ءشوپ دارىلەرمەن ەمدەۋ ءوز الدىنا ءبىر عىلىم. مىسالعا، ەرمەندى الايىق. ەرمەننىڭ ءتۇرى كوپ، كوبىن قازاق ەمگە قولدانادى. ول جىلان شاققانعا، ءىش كەبۋگە، اس قورىتۋدىڭ بۇزىلۋىنا، ەسەكجەمگە، ءتۇرلى سەبەپپەن جاراقاتتانىپ، ءىسىپ اۋىرعانعا، جەدەل ديزەنتەرياعا ەم بولادى. ال، جالبىزدىڭ دا ءتۇرى كوپ. مۇنىڭ ىشىندە قىزىل-كوك جالبىز ىستىق قايتارادى، جەلدى ايدايدى، كوزدى نۇرلاندىرادى، جۇتقىنشاقتى مايدالايدى; ۇساق جاپىراقتى جالبىز تۇماۋراتىپ اۋىرعاندا، جۇرەك ءجيى سوعىپ، تىنىشسىزدانعاندا، ۇيقى قاشقاندا پايدالانىلادى; كوزدانەكەر قابىعى جەدەل قابىنۋعا، كوتەۋگە ەم بولادى.

ءبىزدىڭ جوعارىدا ايتقاندارىمىز اۋرۋدان ساقتانۋ جانە ونى ەمدەۋ سالاسىنا جاتادى. ال، مەديتسينادا رۋحي جاقتان كوتەرىڭكى، ءۇمىتتى بولۋ – ناۋقاس ادامدى ەمدەۋدىڭ ءبىرىنشى شارتى. حالقىمىزدىڭ «قايعىسىز قارا سۋعا سەمىرەدى»، «تاۋەكەل ءتۇبى جەل قايىق، وتەسىڭ دە كەتەسىڭ، قايعى ءتۇبى تۇڭعيىق، باتاسىڭ دا كەتەسىڭ»، «اۋرۋدا العاۋ جامان، ادامدا جالقاۋ جامان» سىندى ماقال-ماتەلدەرى – ادامدى رۋحاني جاقتان ەمدەۋدىڭ ەڭ تاماشا تاسىلدەرى. بۇل ارادا ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر جايت بار.

قازاق اراسىندا بىرقىدىرۋ ادامدار ناۋقاستانسا، باقسىبالگەرگە بارىپ، وزىنە ەم-دوم جاساتاتىن، بىراق ءىس جۇزىندە باقسىنىڭ ەمدەۋىندە بالەندەي عىلىمي نەگىزى جوق ەكەندىگىنە ولاردىڭ كوزى جەتكەن. سوندىقتان، حالىق بۇل تاجىريبە ساباقتاردا «باقسىعا بارما، باسىنان كەشكەندەرگە بار» دەيدى. دەمەك، تاجىريبەلى قارت ەمكوستەردى حالىق باقسىدان الدەقايدا جوعارى قويادى. قازاق ماقال-ماتەلدەرىن اقتارعان سايىن ونىڭ عىلىمعا ساياتىن تالاي-تالاي توبىن اتاۋعا بولادى. مىسالى، «جەر – قازىنا، ساۋساڭ دا تاۋسىلماس»، «بايلىقتىڭ اتاسى – ەڭبەك، اناسى – جەر» توپىراق عىلىمىن; «اسىل تاستان شىعادى» كەن عىلىمىن; «اعاش كەسسەڭ ۇزىن كەس، قىسقارتۋ وڭاي، تەمىر كەسسەڭ قىسقا كەس، ۇزارتۋىڭ وڭاي»، «بولماس ىسكە بولاتتان بەرىك بول» مەتاللۋرگيا عىلىمىن; «الماستىڭ جاۋى قورعاسىن» حيميا عىلىمىن; «باعۋىڭا قاراي مال، ەگۋىڭە قاراي ەگىن وسەدى»، «جەتى كۇن جاۋعان جاۋىننان جەلىپ وتكەن سۋ ارتىق»، «ۋىز ىشپەگەن ءتول ىشەگەن، سۋ ىشپەگەن جەر ىشەگەن» ەگىنشىلىك عىلىمىن; «سازعا جايعان مال سارىپ بولار، سارىپ بولعان سوڭ ارىق بولار»، «مال شەلدى بولماي، ءتولدى بولمايدى» مال شارۋاشىلىعىن; «اي قورالانسا اياعىڭدى، كۇن قورالانسا كۇرەگىڭدى سايلا»، «بۇلتتان شىققان كۇن اششى» استرونوميا عىلىمىن; «تار سونىدان كەڭ شيىر ارتىق»، «تەبىندى جەردە جىلقى ولمەس»، «بۇرىن قونعان قونىس، كەيىن قونعان ءورىس الادى»، «مال شوپكە توقتايدى» جايىلىم تۋرالى عىلىمدا مەڭزەپ تۇرعانداي، سايىپ كەلگەندە، قازاق ماقال-ماتەلدەرىن عىلىمنىڭ جۇلگەسى بويىنشا پۇتارلاي بەرسەك، ءالى دە تالاي تاقىرىپتى قاۋزاۋعا بولاتىن ەدى. بۇل ماقالا العاشقى تالپىنىس قانا.

زەينوللا سانىك، جازۋشى، ەتنوگراف، باسپاگەر

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. «قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى». 7-توم، 68-69 بەتتەر.
2. «قازانات». قازاق اڭىزدارىندا الدار كوسەنىڭ كوكقاسقا ايعىرىنىڭ تۇقىمىنان تۋعان اتتى قازانات دەيدى.
3. «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى». 2-توم.
4. «شىنجاڭ، جۋڭگوشا ءشوپ دارىلەر سوزدىگى».

Abai.kz