رەسەي مۇراعاتىنان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ بەلگىسىز بولعان جاڭا قولجازباسى تابىلدى

قولجازبانىڭ قالپى – اۆتوردىڭ كالليگرافيالىق ناقىشتى ساقتاي وتىرىپ، ءوز قولىمەن جازعان ءوتىنىشى. باعىتتالعان نىسانى – ىشكى ىستەر ءمينيسترى. جازىلعان مەزگىلى مەن مەكەنى - 1904 جىلدىڭ 16 ءساۋىرى، ومبى قالاسى. ءوتىنىش مازمۇنىنداعى قولجازبادا ا.بايتۇرسىنۇلى ىشكى ىستەر مينيسترىنەن ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكە، ياعني ىسجۇرگىزۋشى (دەلوپرويزۆوديتەل) ورنالاسۋىنا بايلانىستى ءۇي سالىعىنان بوساتۋ تۋرالى ماسەلەنىڭ بىرنەشە جىلدان بەرى شەشىلمەي جۇرگەنىن بايانداپ، ونى وڭ شەشىپ بەرۋدى سۇرايدى.

رەسەيلىك ارحيۆ مۇراعاتىنان الىنعان اتالمىش قۇجاتتىڭ ءمان-ماڭىزىن ءسوز باسىندا بىردەن سانامالاپ اتاپ وتكەندى ءجون ساناپ وتىرمىز:

بىرىنشىدەن، جاقىندا كورنەكتى الاشتانۋشى عالىم سۇلتان-حان اققۇلۇلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ اتاقتى گ.پوتانينگە جازعان حاتىن جاريالادى. وندا الاش كوسەمى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ مىسال ولەڭدەرىن باستىرىپ شىعارۋعا كومەك سۇرايدى. حاتتا ول ونى اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورىنىڭ ىسجۇرگىزۋشىسى دەپ كورسەتەدى. اتالمىش قۇجات وسى ءبىر دەرەكتى ناقتى ومىردە ورىن العان تاريحي فاكتى ەكەنىن قۋاتتايدى;

ەكىنشىدەن، بۇل قۇجات تورعاي وبلىسىندا اۋىلدىق مەكتەپتەردە ۇستازدىق ەتكەن ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورى ا.الەكتوروۆتىڭ جانىنا قىزمەت اۋىستىرعان ۋاقىتىن ءدال انىقتاۋعا جاردەم بەرەدى (اعارتۋشى 1903 جىلى ومبىعا اۋىستى دەپ جۇرگەن ءبىزدىڭ پىكىرىمىز بىر جىلعا ارتىق بولىپ شىقتى);

ۇشىنشىدەن، ونىڭ قارقارالى 2 سىنىپتىق ۋەزدىك مەكتەبىنە قاي جىلى، قاي مەزگىلدە مەڭگەرۋشى بولىپ بەكىتىلگەنىن ناقتىلاۋعا كومەكتەسەدى;

تورتىنشىدەن، اتىلمىش قۇجات ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ وتباسىلىق جاعدايىنان تىڭ حابار، ماعلۇمات بەرەدى.

ءوتىنىشتىڭ كىرىسپە-باستاۋىندا ول مينيسترگە باتىس-ءسىبىر وقۋ وكرۋگىنىڭ باسشىسىنىڭ 1902 جىلدىڭ 3 مامىرىنداعى بۇيرىعىمەن 1-مامىردان باستاپ مەملەكەتتىك قىزمەتكە، ياعني اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىنىڭ حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورىنىڭ ىسجۇرگىزۋشى بولىپ ورنالاسقانىن، وسىعان بايلانىستى باتىس-ءسىبىر وقۋ وكرۋگتىك باسقارماسى ورىنبور قازىنالىق پالاتاسىنا ءۇي سالىعىن تولەۋشىلەر تىزىمىنەن شىعارۋدى سۇراپ حات جولداعانىن تاپىشتەپ تۇسىندىرە باياندايدى (№1 كەسكىن-كوشىرمە):

№1 كەسكىن-كوشىرمە: ءوتىنشتىڭ كىرىسپە باستاۋى

وكىنىشكە قاراي، ومبىدان ورىنبورعا بارعان حاتقا وراي جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ونى ءۇي يەسى (كيبيتكوۆلادەلەتس) تىزىمنەن شىعارعانىمەن، سالىق تولەۋدەن بوساتپايدى. بۇل ورايدا ا.بايتۇرسىنۇلى مينيسترگە باۋىرىنا («برات» دەگەندى باۋىر دەپ اۋدارىپ وتىرمىز- اۆتور) جازىلعان مۇلىككە جولسىز-ءجونسىز سالىق تولەپ وتىرعانىن جەتكىزەدى. اتالمىش زاڭسىزدىق تۋرالى ول تورعاي وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورىنا 1903 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە شاعىم جازعانىن، سونىڭ ناتيجەسىندە تورعاي ۋەزىنىڭ №1 شارۋا بولىمشەسىنىڭ باسشىسىنان اقمولا جانە سەمەي وبلىسىنىڭ حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورىنىڭ اتىنا حات كەلگەنىن، وندا ونى سالىقتان بوساتۋعا زاڭدىق نەگىز جوق دەپ جاۋاپ جازىلعانىن حابارلايدى (№2 كەسكىن-كوشىرمە):

№2 كەسكىن-كوشىرمە: تورعاي وبلىسىنان كەلگەن حاتتىڭ مازمۇنىن بايانداۋ

تورعاي وبلىسىنان كەلگەن وسى جاۋاپتان سوڭ ول 1903 جىلدىڭ 6 قىركۇيەگىندە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە تۇسىنىكتەمە بەرۋدى سۇراپ حات جولداعانىن جانە سول جىلدىڭ 15 قاراشاسىندا ەكىنشى مارتە تورعاي اسكەري گۋبەرناتورىنىڭ اتىنا شاعىمدانعانىن، گۋبەرناتور ءوز كەزەگىندە ونى وبلىستىق باسقارماعا جولداعانىن، ودان ءارى وبلىستىق باسقارما ماسەلەنى مانىنە بويلاۋدىڭ ورنىنا تورعاي ۋەزىنىڭ №1 شارۋا بولىمشەسىنىڭ باسشىسىنىڭ ءسوزىن ماقۇلداپ شىققانىنا وكىنىش بىلدىرەدى جانە ونىڭ سالىقتان بوساتقىسى كەلمەيتىن كوزقاراسى زاڭسىزدىق ەكەنىن ايتا كەلە، مارتەبەلى مينيستردەن اراشا سۇرايدى. وسىلايشا زاڭسىز تۇردە  1902 جىلعا وندىرىلگەن  24 سومدى، 1903 جىلعا ونىدىرىلگەن 6 سومدى، بارلىعى 30 سومدى كەرى قايتارۋدى وتىنەدى (№3 كەسكىن-كوشىرمە):

№3 كەسكىن-كوشىرمە: مينيستردەن سۇراعان باستى ءوتىنىش

ا.بايتۇرسىنۇلى مينيسترگە جازعان حاتىندا ءوزىنىڭ جەكە ءۇي بولىپ بولىنبەگەن ەكى باۋىرى بار ەكەنىن، ولاردىڭ ازىرگە جەكە ءۇيى مەن مال-مۇلكى جوق بولعاندىقتان ءبىر وتباسى بولىپ سانالاتىنىن تىلگە تيەك ەتەدى (№4 كەسكىن-كوشىرمە):

№4 كەسكىن-كوشىرمە: وتباسى جاعدايى مەن مال-مۇلىك تۋرالى مازمۇن

حاتتىڭ سوڭىنا ا.بايتۇرسىنۇلى ءوزى جازعان وتىنىشتەردى، العان حات-حابارلاردى تىركەپ وتىرعانىن جانە قانداي زاڭعا سۇيەنگەنىن جازىپ، «ىسجۇرگىزۋشى ا.بايتۇرسىنوۆ» دەپ قول قويعان (№5 كەسكىن-كوشىرمە):

№5 كەسكىن-كوشىرمە: ءوتىنىشتىڭ سوڭعى بولىگى

ا.بايتۇرسىنۇلى اتالمىش حاتىنان كەيىن تورعاي اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتورى ا.لوماچەۆسكي 1904 جىلدىڭ 21 قىركۇيەگىندە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ زەمسكوە بولىمىنە حات جولداپ، ارىزدانۋشىنىڭ ءۇي سالىعىنان بوساتىلعانىن، ال ول مىندەت ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اعاسى كاكىش بايتۇرسىنۇلىنا اۋىستىرىلعانىن حابارلايدى (№6 كەسكىن-كوشىرمە):

№ 6 كەسكىن-كوشىرمە: گۋبەرناتوردىڭ حاتىندا باياندالاتىن شەشىمنەن ءۇزىندى

ءوز كەزەگىندە ىشكى ىستەر مينيسترلىگى 1904 جىلدىڭ 28 قىركۇيەگىندە ومبى قالالىق پوليتسياسى باسقارماسى ارقىلى ا.بايتۇرسىنۇلىنىنا حات جولداپ،  سالىقتان بوساتىلعانىن جانە ونىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكە ورنالاسقاننان كەيىنگى تولەگەن سالىقتارى قايتارىلاتىنىن حابارلايدى. بۇل حاتتى اقمولا جانە سەمەي وبلىسى حالىق مەكتەپتەرىنىڭ ديرەكتورى الەكتوروۆ 1905 جىلدىڭ 25 ماۋسىمىندا قابىلداپ الدىم، مۇنى بۇرىنعى ىسجۇرگىزۋشى، قازىرگى تاڭدا قارقارالى 2 سىنىپتىق مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى ا.بايتۇرسىنۇىلىنا جەتكىزەمىن دەگەن مازمۇنداعى  حابارلامانى 1905 جىلدىڭ 7 شىلدەسىندە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە جولدايدى (№7 كەسكىن-كوشىرمە):

№7 كەسكىن- كوشىرمە: الەكتوروۆتىڭ حابارلاماسى

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكە اۋىسۋىنا بايلانىستى جەرگىلىكتى جەردەگى سالىقتان بوساتۋ تۋرالى جازعان ءوتىنىشىنىڭ تاريحى مۇراعاتتا وسىنداي مازمۇندارمەن حاتتالعان.

تۇيىندەي كەلگەندە، اتالمىش ارحيۆتىك قۇجات ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1902 جىلدىڭ 1- مامىرىنان باستاپ اقمولا جانە سەمەي وبلىستارى حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورىنىڭ ىسجۇرگىزۋشىسى بولىپ بەكىتىلگەنىن (الەكتوروۆ 1902 جىلى تورعاي وبلىسىنىڭ وقۋ ينسپەكتورى قىزمەتىنەن اقمولا، سەمەي وبلىستارىنىڭ حالىق مەكتەپتەرى ديرەكتورى قىزمەتىنە اۋىسقان بولاتىن), اتالمىش قىزمەتتى ەكى جىل اتقارىپ بارىپ، 1904 جىلدىڭ كوكتەمى مەن 1905 جىلدىڭ جاز ايلارى ارالىعاندا قارقارالى قالاسىنداعى 2 سىنىپتىق مەكتەپتىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىنە اۋىسقانىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، قۇجات مازمۇنى ا.بايتۇرسىنۇلى ءوز اعالارىمەن بىرگە اتا-انادان قالعان مال-مۇلىكتى بولمەي يەلىك ەتكەنىن اڭعارتادى. بۇل كورىنىس بىزدەرگە 1902 جىلعا دەيىن ا.بايتۇرسىنۇلى ءوزىنىڭ جەكە وتباسىن قۇرعان با، الدە قۇرماعان با دەگەن زاڭدى سۇراقتى تۋعىزادى. پاتشا زامانداعى ءۇي سالىعى ساياساتىنان حابار–زەردەسى بار عالىمدار مۇنى ايقىنداي جاتار دەپ ويلايمىز.

اكەسى بايتۇرسىن شوشاقۇلىنىڭ جانە اعاسى اقتاستىڭ ۋەزد باستىعى يا.پ.ياكوۆلەۆتى سوققىعا جىققاندىقتان سىبىرگە جەر اۋدارىلىپ، جازاعا ۇشىراعانى بۇلاردىڭ وتباسىنا ۇلكەن جوقشىلىق تاۋقىمەتىن تۋعىزادى. ەكى وتباسىنىڭ بار اۋىرتپالىعى شەشەسى كۇنشەنىڭ مويىنىنا تۇسەدى. مۇنى اعارتۋشىنىڭ اعايىن ءىنىسى سامىرات كاكىشەۆتىڭ «احمەت تۋرالى اقيقات» اتتى ەستەلىك كىتابىنان (الماتى، 1992ج.) تانىپ بىلۋگە بولادى. ءوتىنىش جازىلعان 1904 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەكى باۋىرى بولعانىن بايقايمىز. نەگىزى، ولار اتادان ءتورت ۇل (قالي، كاكىش، احمەت، ماشەن) جانە ءبىر قىز (جيلياش) بولىپ تاراعان ەدى. شاماسى، بۇل ۋاقىتتا بايتۇرسىننىڭ ۇلكەن ۇلى قالي دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەنگە ۇقسايدى. سەبەبى اتالمىش قۇجاتتا تورعاي اسكەري گەنەرال-گۋبەرناتورى بايتۇرسىن وتباسىنىڭ ۇلكەنى كاكىش دەپ جازادى. زورلىق-زومبىلىق كۇش العان قيىن-قىستاۋ زاماندا بايتۇرسىننان تاراعان اعايىندىلار وتباسىندا ەنشى بولىسپەي (ەنشى بولىسەتىندەي اسىپ-تاسىپ بارا جاتقان دۇنيە دە جوق), مال-مۇلىككە يە بولعانى بايقالادى.

الماسبەك ابسادىق،

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz