ايگۇل كەمەلباەۆا. جاركەننىڭ جىرلارى
جاركەن بودەشۇلى - فيلوسوف اقىن. ءار ولەڭى ويشىلدىقتىڭ تۇڭعيىعىنا باتىرىپ، نازىكتىكتىڭ كۇمىس ساۋلەسىنە مالىنىپ تۇرادى. ميفتىك كوركەمدىك ءتان جىرلاردىڭ بۇلا تابيعاتى جىراۋلىق نىشاندى جادىعا ورالتادى. «ساداعىن ساعىمعا ىلدىرگەن» - دەگەن كونە پوەزيانىڭ تەڭدەسى جوق تىلسىم قۇدىرەتى جاركەن اقىننىڭ ولەڭدەرىن وقىپ وتىرعاندا ەلەس بەرەتىن ءتارىزدى. تەرەڭدىك باتپاندىقتان امان، قاز قاۋىرسىنىنداي تاڭعاجايىپ سىرمەن بەرىلەدى. راسىندا شاعىن ولەڭگە اقىن كۇللى ادامزات تاريحىن سىيدىرۋعا شەبەر. «اڭشى» اتتى ولەڭنىڭ باسى:
كۇڭىرەنتىپ ۇلارلى تاۋ شاتقالىن،
اتىپ جاتىر...
جىعىپ جاتىر اتقانىن...
سەزبەي قالدى قىزىق قۋعان سۇر مەرگەن -
كۇزگى كۇننىڭ قانجوسا بوپ باتقانىن.
اڭشىلىق - ادامزات تىرشىلىگىنىڭ باستاۋى، العاشقى جابايى كەزەڭنەن كۇنى بۇگىنگە شەيىن ماڭىزىن جويماعان فاكتور. ادامزات ەۆوليۋتسيالىق دامۋدان سوڭ ۇلت پەن ۇلىسقا ءبولىندى، ساناسى ءوستى.
ويلانىپ تۇر قارت اڭشى،
كيىكتى ەمەس -
كۇندى اتىپ العانداي...
جاركەن بودەشۇلى - فيلوسوف اقىن. ءار ولەڭى ويشىلدىقتىڭ تۇڭعيىعىنا باتىرىپ، نازىكتىكتىڭ كۇمىس ساۋلەسىنە مالىنىپ تۇرادى. ميفتىك كوركەمدىك ءتان جىرلاردىڭ بۇلا تابيعاتى جىراۋلىق نىشاندى جادىعا ورالتادى. «ساداعىن ساعىمعا ىلدىرگەن» - دەگەن كونە پوەزيانىڭ تەڭدەسى جوق تىلسىم قۇدىرەتى جاركەن اقىننىڭ ولەڭدەرىن وقىپ وتىرعاندا ەلەس بەرەتىن ءتارىزدى. تەرەڭدىك باتپاندىقتان امان، قاز قاۋىرسىنىنداي تاڭعاجايىپ سىرمەن بەرىلەدى. راسىندا شاعىن ولەڭگە اقىن كۇللى ادامزات تاريحىن سىيدىرۋعا شەبەر. «اڭشى» اتتى ولەڭنىڭ باسى:
كۇڭىرەنتىپ ۇلارلى تاۋ شاتقالىن،
اتىپ جاتىر...
جىعىپ جاتىر اتقانىن...
سەزبەي قالدى قىزىق قۋعان سۇر مەرگەن -
كۇزگى كۇننىڭ قانجوسا بوپ باتقانىن.
اڭشىلىق - ادامزات تىرشىلىگىنىڭ باستاۋى، العاشقى جابايى كەزەڭنەن كۇنى بۇگىنگە شەيىن ماڭىزىن جويماعان فاكتور. ادامزات ەۆوليۋتسيالىق دامۋدان سوڭ ۇلت پەن ۇلىسقا ءبولىندى، ساناسى ءوستى.
ويلانىپ تۇر قارت اڭشى،
كيىكتى ەمەس -
كۇندى اتىپ العانداي...
ولەڭنىڭ سوڭى وبال مەن ساۋاپ قازاققا ءتان ۇعىم ەكەنىن ايعاقتايدى. توپان سۋدان سوڭعى ادام فيلوسوفياسى وسىلايشا ميفولوگيالىق جويقىن قۋاتپەن بەرىلەدى. ەللينيزمدە مەتامورفوزالار سۇلۋلىققا ەش نۇقسان كەلتىرمەيتىن. كۇندى اتىپ العانداي كۇي كەشۋ كەيىپكەردىڭ ۇلىلىعىن دارىپتەيدى. ول - ادام. ساعىمعا ساداعىن ىلدىرگەن ميفتىك قاھارمانمەن اڭشى يىق تىرەستىرىپ، تەڭەسەتىنى عاجاپ.
اقىننىڭ «قۇبىلىس» اتتى جيناعىنان الىنعان ولەڭدەرىندە اللاشىلدىق تاعزىم ءا دەگەننەن سىيىنتادى. بيىك سانا بيلەسە جۇرەك يماندىلىقتى تاڭدايدى. مۇسىلمانشىلىق پارىزى ناماز وقۋدى سۋرەتتەۋ ارقىلى وي تۇيگەن اقىنعا «ءيىلۋ مەن شالقايۋدان تۇراتىن / جاسا، مەنىڭ يمان ءجۇزدى مۇراتىم» دەپ اعىنان جارىلۋ قانداي جاراسادى!
سەبەبى اقىن شىن مويىندايدى:
شايتانعا يمان جۇرەك جۇگىنبەيدى!
ۇلتتىق بولمىسى جاركەن اقىنعا ءۇندى ءپىلىنىڭ كەيپىنەن قازاقى تۇپنۇسقانى كورۋگە ۇمسىنتادى. جامبىلدىڭ ءپىرى ءسۇيىنباي جىراۋداي توگىلتە تەرمەلەۋ ءپىلدىڭ مونولوگى ەمەس، رۋح داۋسى.
مۇحاممەد پايعامبار مىنگەن تۇيەنى
جالعىز وركەشتى كيەنى -
جانىم سۇيەدى.
ارابتىڭ تۇيەسى ءبىر وركەشتى. يسلام وركەنيەتى كوش كەرۋەنمەن تارالدى. «قازاق حايۋاناتتار ساياباعىنداعى ءۇندى ءپىلىنىڭ اق ولەڭى» دەپ اتالعان جىردا اۆتور الىپ جانۋاردىڭ ماڭعاز پىشىنىنەن كيىز ءۇيدىڭ مودەلىن كورىپ سۇيىنەدى. ەتنوگرافيالىق سۋرەتتەۋ ارقىلى تاۋاريح دارياعا سۇڭگىپ شىعىپ، ءسوز سوڭىن باتامەن اياقتايدى. بۇل راسى كوك بايراقتى تاۋەلسىزدىككە تاعزىم، ەكزوتيكالىق ءتىلدى وزىنە يكەمدەپ الۋدىڭ سىرى سوندا.
ول - باتالى قۇل ارىماسىن جادىنا تەرەڭ تۇيگەن قازاق بالاسى.
قازاقى ماقامدارعا قۇلاپ تۇسەدى. ەستە جوق ەسكى زامان رومانتيكاسىن اسان قايعى باباسىنداي تاۋىپ الا قويادى.
قونعان جەرى قۇت بولماق،
قۇتتى ىرىسىن جۇرت قورعاپ.
ءشومىشىم مايعا شاشالىپ،
قاسىعىم بالعا ماتالىپ.
قازانىم تولى ءسۇت بولماق.
«ون ءبىر ءورىم».
بۇل - باتا. باتانى قازاق ءسۇيدى، ءالى دە سۇيەدى. اقىننىڭ دۋالى اۋزىمەن ايتىلا بەرمەك. باعزى قازاقتىق سارىندار مول. اقىن باقسىلىقتان دا شەت ەمەس. ومارتادا بالعا ساۋساعىن مالىپ وتىرعاندا جىلان شاقتى.
ءجون كوردىم ءوزىمدى-ءوزىم ۇشىقتاۋدى.
اقىن جۇرەكتى ارنە تىتىرەتىپ، شۇبار جىلانداي وراتىلا بەرگىش. باقسىلىق اقىندىققا سۇرقيا-سۇمداردان، دۇشپان پيعىل ارامزا جاۋىزدىقتان قورعانۋ ءۇشىن كەرەك ەكەن. ايتپەسە، اينالا تورىعان جاماندىققا شىداس بەرۋ قيىن. «ۇشىقتاۋ ويدا بار ەدى، سۇيەلدى جىرمەن دۋالاپ» دەيدى تاعى بىردە اقىن شەردى قۋىپ.
تەڭىز كەشتىم،
كول كەشتىم.
بىراق مەن شولدە ءوستىم.
ءسۇت ءىشىپ مارقايدىم،
قان جۇتىپ ولمەسپىن.
اق پەن قارانىڭ كەزەك اينالىپ سوعۋىنان ءومىر وزادى. ادالدىق پەن ارامدىق تەكەتىرەستەن جالىقپايدى. جاركەن اقىن «ءسۇت» مەتافوراسىن ءسۇيىپ تاڭداعان.
ويلاسام اششى، تۇششى تۋىس ەسىم،
ومىراۋدان شىعۋىڭ - ۇلى شەشىم.
اۋزىڭنان ءسۇت ءيىسى اڭقىپ تۇر ءالى دە،
ومىردەن ەندى بالام، ۋ ىشەسىڭ.
تاڭىرىگە جالبارىنۋدىڭ قايىرى ءتيىپ، ادالدىقتىڭ ارقانىن ۇزارتىپ قويعان سوڭ، ۋ زاھاردان ىلايىم ساقتاپ قالارىنا اقىن سەنەدى. ءسۇت پەن قان انتيتەزا ەمەس، ءبىر ۇعىم. «جارالىس باسى - قوزعالىس...» اتتى شاكەرىم اۋليە جىرىندا ادامزاتتىڭ تەگىندە وسىناۋ اق پەن قىزىل ۇستەم.
وتباسىلىق ءومىردىڭ ەكىتالاي قالىبىن اقىن تويعا سىيلانعان گۇل تاڭباسىمەن بەرەدى:
كەشە عانا تويعا كەلگەن گۇل ەدى،
سۇلۋلىقتىڭ بەلگىسىندەي ءتىرى ءوڭى...
جاس وتاۋدىڭ تەرەزەسى الدىندا،
جۇپار شاشىپ ءۇش-اق تاۋلىك تۇنەدى.
....
كوز جۇمعانداي قاپەلىمدە كيەلىم،
ءۇنسىز عانا باسىمدى وعان يەمىن.
مولا جاققا الىپ بارا جاتقانداي،
قاۋىرسىنداي قىزدىڭ نازىك سۇيەگىن.
توي تارقادى، سولعان گۇلدى قوقىسقا لاقتىردى. سونىمەن سالتاناتتى مەزەت ساپ تىيىلىپ، ءومىردىڭ كولەڭكەلى جاۋىر قالىبى باستالماق. وسى كۇيدىڭ سولىعىن اقىن جۇرەك ايرىقشا قۇسا شەگىپ جىرلاۋى نەلىكتەن؟ قىزعالداق قىز عۇمىر گۇل جارالىسىنا ۇقسايدى. سولعان گۇلدەن قىزدىڭ ولىگىن كورگەن نازىك جاندى اقىندى مىناۋ جارىق دۇنيەدە العاش كەزدەستىردىڭىز عوي، راس پا؟!
تەگىندە قورقىت بابا - ءار اقىننىڭ جۇرەگىندە ولمەيتىن وبراز. وعىز - قىپشاقتان بەرى تالاي زامان وزگەرسە دە، قورقىت كيە بولعان سوڭ قازاق اقىندارىنىڭ جانى اققۋدىڭ سۇڭقىلىنداي كوركەم سارىننان ارىلۋعا قۇلىقتى ەمەس. اقىن جۇرەك گۇل يىسىندەي سۇلۋلىققا قۇشتارلىعىنان ءبىر تانباسى انىق.
اڭقاۋ، البىرت مەنىڭ قايران جۇرەگىم،
ماسايرايدى كۇنگە قاراپ كىسىنەپ.
بىردە گۇل، بىردە جىلقى (مۇمكىن قۇلىن),
«جۇرەگىم قۇلان قۇساپ كۇمبىرلەدى»، ءبارىبىر بۇل ءفانيدىڭ ءتىرى ءوڭدى كوركەم سيپاتىن ءسۇيىپ تاڭدايتىن ءوزى دە ءتىرى جۇرەك. ءتىرى بولعان سوڭ اجالدان يمەنبەي ادام تاعى ءومىر سۇرە المايدى. ءولىم تۋرالى ويلار ءسوز ونەرىن توڭىرەكتەپ جۇرەتىنى الىمساقتان ايان.
سەكىلدى جاھان كەزگەن قورقىت بابام،
ماڭگىلىك ءومىر ىزدەپ جورتىپ بارام.
القىنىپ ارقالاعان التىنىم جوق،
ابايدىڭ تومىن عانا قولتىقتاعام...
الدىمنان قازىلعان كور شىعا ما دەپ،
نەسىنە، جاسىرايىن، قورقىپ قالام.
قورقىت اتا قوبىزىن باققالى بۇلايشا تەك قازاق بالاسى ايتا الاتىن سياقتى.
ياپىرماي، جىر قۇلاگەرى ءىلياس اقىننان بەرگىدە الاش ابايشىل، سونداي-اق، ءولىم يدەياسىن ءپىر تۇتپاي جانە سويلەمەيدى.
كومە - كومە،
كورە - كورە كوز ءۇيىر،
ءوز قويمامداي بولىپ كەتتى -
كور - مەنىڭ...
بۇل-داعى اتاڭ قازاقتىڭ دۇنيەتانىمى: «ادام ءۇش كۇننەن سوڭ كورگە دە ۇيرەنەدى». الايدا ناق وسى الاسارمايتىن اجال اۋەنىن اقىن وزىنە ءتان تۇڭعيىق ولشەممەن، وقىرمانىن مەزى قىلىپ جالىقتىرماي، شىندىققا تىرناقتاي نۇقسان كەلتىرمەي ايتا الماعىنا كوڭىل تولادى. سونىڭ ءۇشىن، ارينە، ءيىسى اقىندىقتىڭ قىر سوڭىنان وكشەلەپ قالمايتىن ماڭگىلىك سارىندار دا ۇشىراسۋى زاڭدى.
كەبىن مەنەن جورگەكتە -
ۇقساستىق بار ويلاسام.
ءولىم سيمۆوليكاسىن ول قۇبىلتىپ، توسىن ءبىر كۇي كەشىپ جىرلايتىنى ايقىن. مىنە، قۇلاق سالىڭىز:
بوز بيەنىڭ موينىنا سالىپ -
باۋكەسپە ۇرى قۇرىعىن.
جارىپ الدى ىشىنەن،
قۇلاگەردەي قۇلىنىم.
بىلدىرمەي قىرقىپ اكەتتى،
حاس سۇلۋدىڭ بۇرىمىن.
سونداي ۇرى ءبىر كۇنى،
جۇرەگىمدى ۇرلاپ كەتەر دەپ -
شىمىرلادى مازامدى اپ -
جون ارقام، جۇيكە، جۇلىنىم...
ۇرى انشەيىن بىرەۋ ەمەس، ول - اجال. اقىن جۇرەگىن ۇرىدان، ولىمنەن قوريدى. سويتە تۇرا، وسى ءبىر قۇپيا مەزەت قاستەرلى. جاركەن بودەشۇلىنىڭ فيلوسوفيالىق استارلى ولەڭدەرىندە تاڭعاجايىپ ميستيكاعا لايىق، كوكەيدەن كەتپەس سونى وبرازعا ۇلاستىراتىن دا ءولىمنىڭ قۇدىرەتى.
بىرگە وقىدىم،
ەسىمدە ءالى ءداۋ سارى.
وڭ قولىنىڭ التاۋ ەدى ساۋساعى.
كەستىرتتى دە ارتىق بىتكەن مۇشەنى -
كوك ساندىققا سالىپ قويدى اۋسارىڭ.
كوپتەن بەرى كەتىپ ەدى ول كورىنبەي،
جاسىرساڭ دا ءومىر ءتۇبى - ءولىم عوي.
جەرلەنىپتى تۋىپ-وسكەن جۇرتىندا،
الگى ساۋساق قالىپتى تەك كومىلبەي.
گوتيكالىق پروزانىڭ سيۋجەتى ەكى شۋماق ولەڭدە تۇر. ءولىم ماڭگى اقيقات. ءومىر شىركىن الدانىش. اقىننىڭ نازارى تۇسكەن مەزەت - ول قۇداي بەرگەن التىنشى ساۋساقتىڭ كيەسى ءتارىزدى. قۇدايدىڭ بۇيرىعىنا قارسى شىقپاي، ارتىق بىتكەن مۇشەسىن كەسپەسە، الگى ءداۋ سارىنىڭ عۇمىرى شولاق بولماس پا ەدى دەپ وي تولعايدى اقىن جاراتىلىسىنا باعىپ.
مىسى باسىپ تۇراتىن ءولىمنىڭ باسقا سالعان اۋىر قايعىسىن اقىن «تاڭبالى تاس» اتتى ولەڭدە ابستراكتىلى بەرە العان. جانى قۇساعا جانشىلىپ، ءوزى تولاعايعا اينالىپ، جوقتاۋ ءسوزىن وزگەشە بىلدىرەدى. اجالدىڭ قيسىنى بىراق ابسۋرد دەگىزبەيتىنى راس.
زىلدەي تاستى الىپ كەتتىم ارقالاپ،
اڭ-تاڭ بولىپ قالا بەردى شارتاراپ.
ءتۇنى بويى اۋناقشىدىم، اھ ۇرىپ -
جۇرەگىم دە، قىر ارقام دا قانتالاپ...
ايدار اتىن تاسقا قاشاپ كەتىپتى،
قولتاڭباسى كوزىمە وتتاي باسىلدى.
بۇل ولەڭدە ءبىر توسىن دەرەك - ەكزيستەنتسياليزمنەن وتكەن اۋىر ۋايىم بار. شىنىندا، اقىن تاس كوتەرگەن جوق، قايعىعا شومدى.
قازىرگى اقپارات مەڭدەگەن بەيداۋا زاماننىڭ بيلىگى مەگاپوليستەردە اسىرە ۇستەم، وندا كەي ءسات كوڭىلى ءپاس، جۇرەگىن مۇڭ كەمىرگەن اقىننىڭ وزىنەن دە بەزىنگەن كۇيى ۇشىراسپاي قالمايدى. سوندايدا ول نازالانىپ بىلاي دەمەسكە امالى جوق:
قۇرىپ قالعىر اقىندىق،
تۇبىمە مەنىڭ جەتتىڭ-اۋ.
نەگە بۇلاي دەيدى؟ سۇرعىلت توبىر مەزى ەتكەن، سۇرقاي تىرلىك قاجىتقان، ءسوزدىڭ كيەسى قاشىپ، ارسىزدىق پەن اشكوزدىك ۇدەپ بارا جاتقانىن، ادامداردىڭ ارزانداپ، رۋحتى قورلاپ جۇرگەنىن ۇعىنعان جۇرەك. سونىڭ ءۇشىن ءالسىن-ءالى ابايعا ورالادى.
زامان اياز بولعاندا - ادام قىراۋ،
ءىشى ونىڭ كوردەن دە قاراڭعىلاۋ.
بۇلاي دەيتىنى ءتىرى بۇعىنىڭ ءمۇيىزىن كەسىپ، قان ىشەتىن ادامعا ۇكىم بولماسا دا،
قارعىس ايتۋعا اقىننىڭ حاقى بار. ادامزات ۇدايى تۇتىنا بەرگىش، سونىسى شوشىنتادى. جىراۋلار ءومىر كەشكەن باعزى داۋرەن ميفتىك الەمدەي جارقىراپ، ەستى الارى سوندىقتان. ول اتا-بابانىڭ باياندى تىرشىلىك سارىنىن، ءوز تەگىن ايتقاندا، ايبارلانىپ، رۋح شاقىرۋى سۇيىسپەنشىلىك سىرى. ويتپەسە اقىنعا مىناۋ جالعان تارلىق ەتپەك، كوكىرەكتىڭ شەرىنەن وسىلايشا ارىلماق.
ءيىسى قازاققا جىر - تاعىلىم،
باتىر باياننىڭ ۇرپاعىمىن.
ەرقوسايدىڭ سەگىز ءورىمدى دويىرىمىن،
ەركوكشە كيگەن بۇلان تەرىسى ەتىكتىڭ -
كوك جالاعان ۇلتانىمىن.
اتا قونىسىم - وباعان وزەنى دەر ەدىم،
بىلەمىن ونىڭ ارعى دا، بەرگى دەرەگىن.
وباعان مەنى وبىپ قويسا دا وكىنبەن،
ماڭعۇل لاماسىنداي -
قايتا جارالىپ كەلەمىن،
قايتا ورالىپ كەلەمىن.
بۇقار جىراۋدىڭ ءۇنى بۇل سارىننىڭ استارىندا تۇنىپ تۇر. دوسپانبەت، قازتۋعان، شالگەز، اقتانبەردى - كىل اساۋ ءھام اردا جىراۋلار رۋحى اڭقىپ سالا بەرگەندە، جۇتاعان كوكىرەككە ساۋلە قونادى. «تۋعان جەردىڭ جىلانى، / شىرىلداتىپ شاق مەنى!» دەپ بۇيرىق رايمەن سويلەۋ بۇل اقىنعا لايىق. تۋعان جەردىڭ سۋىنا كەتىپ ولسەم دە وكىنبەن دەۋ - ناعىز جىراۋلىق سارىن. باعزى سالتاناتىنا ماساتتانعان اقىننىڭ بۇگىنگىسىنەن جاسىپ،
قالتام جىرتىق ەكەن عوي، - دەپ تومەنشىكتەي بەرەتىنى دە جاسىرىن كۇي ەمەس. ول قازىر قالام ۇستاعان جانداردىڭ ۇلەسىندەگى اۋمالى-توكپەلى حال. بىراق بۇل بايانسىز فانيدە ءبارى دە وتكىنشى ەكەنىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. عالىمنىڭ اتى، اقىننىڭ حاتى ساقتالارىنا ءبىر قۇداي كۋا.
«جاس قازاق» گازەتى، №26 (03.06.2009)
