قاراپ وتىرساق، ءبىزدىڭ مەملەكەت باسشىلارى قىزمەتتەرىن باستاعاندا ۇلىتاۋداعى  جوشى حان مازارىنىڭ باسىنا بارىپ ىزەت ەتىپ، الداعى  بولاشاقتارىن ايقىندايتىن ادەتتەرىن اقپارات كوزدەرىنەن ءبىلىپ جاتامىز. الدىڭعى جىلى پرەزيدەنتىمىز  ق.توقاەۆتىڭ العاشقى ساپارلارىنىڭ بىرىندە وسى ۇلىتاۋداعى جوشى حان مازارىنىڭ باسىنا  ارنايى بارعانىن ەستىدىك.

سوندا دەيمىن-اۋ، جوشى حان اتامىزدىڭ باسىنا بارىپ ىزەت ەتەمىز دە، ونىڭ  تۋعان اكەسى – شىڭعىس حان بابامىزدى موڭعولعا تەلىپ قويامىز (الەمگە  ايگىلى  بابامىزدىڭ  ءتورت ۇلىنىڭ:  جوشى، شاعاتاي، ۇگەدەي، تولە – وسىلاردىڭ  ۇلكەنى جوشى حان ەمەس پە؟) بۇل قالاي؟ قازەكەمە سالساق، التى الاشتىڭ  ارداقتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى – كەنەسارى حان بابامىزدىڭ  باس سۇيەگىن رەسەيدەن  ەلگە  قايتارساق، حالقىمىزدىڭ رۋحى  كوتەرىلىپ، ءبىر جاساپ قالار ەدىك دەيدى، وتە ورىندى. ال ەندى حان كەنەنىڭ تۇپكى باباسى، الەمگە ايگىلى شىڭعىس حان بابامىزدىڭ قىپشاق – قازاق ەكەنىن بۇكىل  جەر شارىنا پاش ەتسەك، رۋحىمىزدىڭ  كوتەرىلگەنىنىڭ  كوكەسى سوندا  بولادى. الاشتىڭ رۋحى جانىپ، ودان ءارى اسقاقتاپ، ەلىمىزدىڭ  تىرلىگىندە جاڭا  لەپ پايدا بولىپ، ودان ءارى دە  كەمەلدەنە  تۇسەر ەدىك.

سەناتتاعى حالىقارالىق قاتىناستار، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى ۆ.نيكونوۆتىڭ ارانداتۋشىلىق سوزىنە قارسى پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن. ونىڭ «جاس الاشتا» جاريالانعان ۇستانىمىنان ءۇزىندى كەلتىرسەك، مىناداي جولداردى كورەمىز: «التىن وردانىڭ نەگىزىن قالاعان جوشى حان – كەرەي مەن جانىبەكتەن ابىلايعا دەيىنگى بارلىق قازاق حاندارىنىڭ اتاسى. جوشى حاننىڭ مازارى ۇلىتاۋدا، ورتالىق  قازاقستاننىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان». بۇل ازاماتتىڭ كەزىندە ۇكىمەت مۇشەسى بولعانىن ت.ب. جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان، تاريحتىڭ قىر-سىرىن بىلەتىن، ياعني قارا جاياۋ ەمەس شەنەۋنىكتىڭ پىكىرى. قالاي ويلانبايسىڭ؟ ەگەر جوشى حان قازاق حاندارىنىڭ  اتاسى بولسا، ونىڭ اكەسى – ۇلى شىڭعىس حان بابامىز كىم بولعانى؟

سوڭعى كەزدەرى «جاس الاش» گازەتى شىڭعىس حان بابامىزدىڭ اينالاسىنداعى  پىكىرتالاستار جونىندە كوپ جازىپ، جۇرتشىلىققا وي سالىپ ءجۇر. اسىرەسە قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋين مەن اتالمىش باسىلىمنىڭ بەلسەندى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، قازاقستان جۋرناليستەر  وداعىنىڭ مۇشەسى، زامانداس ءىنىمىز بەيسەنعازى ۇلىقبەكتىڭ شىڭعىس حان بابامىز جونىندەگى كەلتىرگەن دايەك-دەرەكتەرى كوڭىلگە قونىمدى، ياعني شىندىقتى  ايعاقتاي تۇسەدى. ولاردىڭ تاريحي قۇجاتتاردى پايدالانىپ زەردەلەگەن  دالەلدەرى قاراپايىم وقىرمانعا تاريحي شىندىقتى ءبىرتابان جاقىنداتا  تۇسكەندەي. ارينە، بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم. ەندى اقپاراتتاردا جاريالانعان  كەيبىر ماڭىزدى دەرەكتەرگە ءۇڭىلىپ كورەيىك.

مىسالى، قازاققا قاتىسى جوق ورىس عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرىن الايىق. بەيسەنعازى ۇلىقبەك ءبىر ماقالاسىندا («جاس الاش» №53, 02.07.2020 ج.) مىناداي قۇندى دەرەكتەردى كەلتىرگەن. ماسەلەن، ورىستىڭ زەرتتەۋشى عالىمى، اكادەميك ۆ.فەدوروۆتىڭ «زاپيسكي و گرانيتساح وكرۋجايۋششيە گوسۋدارستۆامي روسسي» دەگەن زەرتتەۋ كىتابىندا بىلاي دەلىنەدى: (93-بەت، 1997 جىل) «ۆ سوۆرەمەننوي مونگولي، حوتيا وني  نازىۆايۋت سەبيا  مونگولامي، فاكتيچەسكي  وني پرينادلەجات نارودام بۋرياتي. كوگدا-تو رۋسسكيە  ۋستانوۆيلي گرانيتسۋ، نارود بۋريات راسكولولسيا نا دۆە چاستي، لەسنىە ي ستەپنىە. ۋ نيح وبششيە  تراديتسي، وبىچاي، يازىك ي داجە وديناكوۆايا ودەجدا. وبا نارودا ۆەرى بۋددى. يح ناسەلەنيە  وچەن مالوچيسلەننو. سلوۆو «مون – گولل»  ياۆلياەتسيا  كيتايسكيم سلوۆوم. ۆ پەرەۆودە  كاك «سكوتنيكي». بۋريات – مونگولى نە موگلي  ۆىستۋپات پروتيۆ درۋگيح گوسۋدارستۆ، تاكيح كاك ۆەليكي كيتاي ي درۋگيح يمپەري. پوەتومۋ بۋرياتى ۆ داننوە ۆرەميا (مونگولى) نە ۆ سوستوياني بىلي توگدا وبرازوۆات ميروۆۋيۋ دەرجاۆۋ، تاك كاك وني بىلي وچەن مالوچيسلەننى. ا چينگيس حان ي پودچينيايۋششيەسيا ەمۋ  رودى، پلەمەنا بىلي تولكو كيپچاكامي. وني گوۆوريلي نا كيپچاكسكوم يازىكە (درەۆنەكازاحسكوم يازىكە)» دەپ كورسەتەدى. بايقاساڭىزدار، بابامىز جونىندەگى دالەلدەمەلەر كوپ جايتتان حابار بەرمەي مە؟

پروفەسسور تالاس وماربەكوۆتىڭ «جاس الاشتا» جاريالانعان كولەمدى ماقالاسىندا «شىڭعىس حاننىڭ اتاتەگى تۋرالى نە بىلەمىز؟» دەگەن جولدار  بار. قازاق حاندارىنىڭ ارعى باباسى شىڭعىس حان بولىپ تابىلاتىنى  تاريحتا داۋ تۋعىزبايدى. الايدا شىڭعىستىڭ رۋى بورجىعىن-قيات بولعانىنا  قاراماستان، قازاق اراسىندا ودان تاراعان اقسۇيەك اۋلەت وكىلدەرىنىڭ  وسى رۋعا جاتاتىنى ايتىلماي، ولاردىڭ، ياعني قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ  رۋلىق شەجىرەلەردە تورەلەر دەپ اتالاتىنى تاعى بەلگىلى. ولاي بولسا شىڭعىس حان دا تورە ەمەس پە؟ بۇرىن قياتتان تاراعان شىڭعىس حان ۇرپاعى  قالايشا تورە اتانىپ كەتتى دەپ كورسەتەدى. بۇل فاكتىلەر جونىندە زەرتتەۋشى  عالىمدار ءبىر مامىلەگە كەلەر دەپ ويلايمىن. ال ەندى وسى قيات رۋىنا ءبىرشاما توقتالايىق.

م.ماعاۋيننىڭ «قازاق ەلى kz» گازەتىندە (№1, 18.03.2020 ج.) «شىڭعىس حاندى  مەن قازاق ءۇشىن جازدىم» اتتى ماقالاسى كوپ جايلارعا جەتەلەيدى. وندا  دەگين دەگەن فرانتسۋز وقىمىستىسى شىڭعىس حاندى تۇركى دەپ جازدى. كەيىن ءبىزدىڭ يمپەريالىق ساياسات ءۇشىن تۇرىك بولماۋى كەرەك بولدى. وسى ماقالادا جانە بىلاي دەپ كورسەتىلگەن: «ال ءبىزدىڭ قازاقتارعا تاڭعالامىن، ءجۇز رەت «شىڭعىس حان – قازاق» دەپ ايتساڭ دا، ميىنا قونبايدى. شىڭعىس حان قازاقتا  اسىل نۇردان جارالعان اۋليە سانالادى. التىن وردانى ەسەپتەمەگەندە، قازاقتى نەشە ءجۇز جىل شىڭعىس حان ۇرپاقتارى بيلەدى. ارىدان باستاساق، مۇرات اقىننىڭ، ماعجاننىڭ، شاكارىمنىڭ ولەڭدەرى، ابايدىڭ ايتقاندارى بار. عۇمار قاراش: «شىڭعىس حاندىق قۇرعان ەل – قاراقىپشاق قوبىلاندىلار تۋعان ەل»، –  دەسە، ال مۇراتتا «ويىل دا، قيىل، جەم، ساعىز، قايران سالانىڭ جاتقان اڭعارى-اي، اق سالدەلى پىرلەردىڭ مەشىتكە جاققان شامدارى-اي، كاپىردەن تەڭدىك الۋعا قايتىپ تا تۋار دەيمىسىڭ، مۇسىلماننىڭ بالاسى  شىڭعىستان تۋعان حاندار-اي» دەگەن جولدار بار». ودان بولەك، زاڭعار جازۋشىمىز «شىڭعىس حان قيات رۋىنان شىققان. قيات قازاقتىڭ شانىشقىلى  رۋىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن. سونداي-اق اداي دا ەجەلگى قيات ەسىمىندە. شىڭعىس حان اۋلەتى «تورە» اتاندى، التىن ورداعا جالعاس قازاق ورداسىنىڭ بارلىق حانى – جانىبەك پەن كەرەيدەن  باستاپ، كەنەسارىعا دەيىنگى ارالىقتاعى قازاق ۇلتىنىڭ ارۋاعىن كوتەرگەن ۇلى تۇلعالار تاعى بار. بۇلاردىڭ ىشىندە الاش ارىستارىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحان دا بار» دەيدى.

ارينە، اقپارات ايدىنىندا شىڭعىس حان بابامىز تۋرالى ايتىس-تارتىستار جەتىپ-ارتىلادى. مەنىڭ ارمانىم – جارتى الەمگە ۇستەمدىك جۇرگىزگەن ۇلى شىڭعىس حان بابامىزدى ءوز ۇرپاقتارىمەن قاۋىشتىرۋ قارەكەتى قانا. ءارى  قاراي ءبىر تۇيىنگە كەلۋ زەرتتەۋشى، تاريحشى عالىمداردىڭ ەنشىسىندە. تاريحي  شىندىقتى جاسىرۋعا، قورلاۋعا  بولمايدى. ءتىپتى جاراتۋشىنىڭ، كەرەك  دەسەڭىزدەر، وتكەن تاريحتىڭ الدىندا كۇناعا باتپايمىز با؟ كەزىڭدە  سلاۆيانداردى ءۇش جارىم عاسىر بوداندىقتا ۇستاعاندىقتان، بۇگىنگى كۇنى رەسەي  ەلىنەن قورقاسوقتاپ، ايگىلى التىن وردا يمپەرياسىن ءبىز مەملەكەتىمىز دەپ، ال شىڭعىس حان بابامىزدى اشىق تۇردە ءبىزدىڭ اتا-بابامىز دەپ ايتا الماي كەلەمىز. نەگە؟ ءبىر جاعىنان، قارا قىتايدان دا ىعىسامىز، ولاردى دا باتىر بابالارىمىز ءبىر جارىم عاسىر وزىنە تاۋەلدى ەتىپ باعىندىرعان. ەندى كەلىپ بۇل ورەكەڭدەردىڭ قۇقايىنان قورلىق كورىپ وتىرمىز.

بۇرىندارى جيرينوۆسكي، ليمونوۆ دەگەندەر قازاق جەرىنە كوز الارتىپ ۇليتىن بولسا، بۇگىندە رەسەي دۋماسىنىڭ دەپۋتاتتارى ۆ.نيكونوۆ، ە.فەدوروۆ  دەگەندەر دە ايتاقتايتىن بولدى. كورشىلەس، تاتۋ دوسپىز دەپ جۇرگەن مەملەكەتتىڭ پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين ولاردىڭ قولتىقتارىنا سۋ بۇركىپ، «قازاقتا  بۇرىن-سوڭدى مەملەكەت بولماعان» دەپ ساندىراقتاعانىن قايتەمىز؟! مەن ايتار ەدىم، بۇل ارانداتۋشىلىقتار ادەيى ۇيىمداستىرىلعان قيتۇرقى  ارەكەتتەر دەپ. سوندىقتان بۇلاردىڭ كوزدەرىن باقىرايتىپ قويىپ، ۇلى شىڭعىس حان بابامىزدىڭ قىپشاق – قازاق ەكەنىن بۇكىل الەم الدىندا پاش  ەتۋىمىز كەرەك (ولار ءXىV-XV  عاسىرلاردا قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىن  تاريحتان بىلە تۇرا، وسىنداي يتتىك جاساپ وتىر). سوندا عانا بۇل سابازدار ساباسىنا تۇسەدى دەپ ەسەپتەيمىن. قالاي  بولعاندا دا، بۇنداي قوقان-لوقى ارەكەتتەرىن جالعاستىرا بەرەتىن بولسا، بۇل ەلمەن ارامىزدى شورت ءۇزىپ،  تەرەزەمىز تەڭ بولۋ ءۇشىن تايتالاسۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ قاۋقارسىز بيلىك وتكەن  وتىز جىلدا وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىن ابدەن ۋلادى. بۇگىندە بۇل  ورىسشىل  بيلىك ۇشتىلدىلىكتى ۇرانداتىپ، جاس ورەندەرىمىزدى ماڭگۇرت قىلىپ بولدى. استانامىزعا بارساق، جاستارىمىز تەك قانا ورىس تىلىندە شۇلدىرلەپ جۇرەدى.  قالاي قازاقى ەل بولامىز؟ بۇلاردىڭ باسقىنشى ارەكەتتەرىنە تويتارىس  بەرمەسەك، قوقاڭداۋىن ۇدەتە بەرەدى.

رەسەيدە ءبىزدىڭ قازاقتاردان قامقورلىق كورگەن حالىقتار از ەمەس. ونداعى   تۇركىتىلدەس باۋىرلار دا قازاقتىڭ باسىنا اۋىر كۇن تۋسا، ات-تونىن الا قاشپاس (ورىستاردىڭ الىمجەتتىك تىرلىكتەرىنىڭ ءتۇبى تۇركى الەمىنىڭ قايتا جاندانۋىنا اسەر ەتۋى بەك مۇمكىن). ونىڭ ۇستىنە بۇل ەلدە ءوز باۋىرلارىنىڭ تاعدىرىنا  اراشا ءتۇسىپ، ارااعايىندىققا بارىپ، الەمدىك  قاۋىمداستىقتىڭ  نازارىن اۋدارىپ، ىقپال ەتەتىن ميلليونان استام قانداستارىمىز تاعى بار. ەگەر دە باسقىنشىلىقتى كوزدەيتىن بۇل  ارسىز مەملەكەت قارا نيەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا ارەكەتتەنەتىن بولسا، وندا كەڭەس وداعىنىڭ كەبىن كيەدى. ياعني ءوز-وزىنەن ىدىراپ تىنادى.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم، ەگەر جوعارىدا كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلە وڭ شەشىمىن  تاۋىپ جاتسا، ەلىمىزدە تىركەلگەن بارلىق ەلشىلىكتەردەن وكىلدەر، شىڭعىس حان بابامىز جونىندەگى زەرتتەۋشى عالىمداردى ءار تاراپتان جيناپ،ت.ب. شەندى-شەكپەندىلەردى شاقىرىپ، ورتالىق قالامىزدا حالىقارالىق عىلىمي  كونفەرەنتسيا وتكىزىپ، شەشىمىن بۇكىل جاھانعا پاش ەتۋىمىز كەرەك. ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى شەشىلسە، استانامىزدىڭ كورىكتى جەرىندە ۇلى شىڭعىس  حان  بابامىزعا  ءزاۋلىم ەسكەرتكىش ورناتىلعانى ابزال. ياعني حالقىمىز بابا رۋحىنان ءنار الىپ، سۋسىنداپ ءجۇرسىن. سىزدەر نە دەيسىزدەر؟

قامىسباي بەسەنبەرگەنۇلى

Abai.kz