قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىنا وراي...

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتى ءوزىنىڭ ەگەمەندى دامۋىنىڭ بارلىق جىلدارىندا ن. ءا. نازارباەۆ 1991 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا ەل پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعاننان كەيىن بىردەن جاريالاعان كوپۆەكتورلى تۇجىرىمداماعا نەگىزدەلگەن.

كوپۆەكتورلى دەگەنىمىز - «...الەمدىك ىستەردە ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن جانە ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن پراكتيكالىق قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن بارلىق مەملەكەتتەرمەن دوستىق جانە بولجامدى قاتىناستاردى دامىتۋ. قازاقستان ءوزىنىڭ گەوساياسي جاعدايى مەن ەكونوميكالىق الەۋەتىنە بايلانىستى تار ايماقتىق پروبلەمالارمەن شەكتەلۋگە قۇقىلى ەمەس. بۇل ءبىزدىڭ كوپۇلتتى حالقىمىزعا عانا ەمەس، بۇكىل الەمدىك قاۋىمداستىققا تۇسىنىكسىز بولار ەدى. قازاقستاننىڭ بولاشاعى ازيادا، ەۋروپادا جانە شىعىستا جانە باتىستا. وسىنداي ساياساتتى جۇرگىزە وتىرىپ، ءبىز قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىگىنە تونەتىن كەز-كەلگەن كورىنىستەردى بولدىرمايتىن بولامىز. ءبىز ءوز ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق جانە ساياسي قايتا قۇرۋلارمەن قولايلى سىرتقى ورتانى نىعايتا الامىز».

قازاقستاننىڭ بۇل ۇستانىمى ەداۋىر دارەجەدە انىقتالدى جانە ءبىزدىڭ ەلدىڭ گەوساياسي جاعدايىمەن، حالىقتىڭ كوپ ۇلتتى جانە كوپكونفەسسيالى قۇرامىمەن، جالپى ەكونوميكانىڭ دامۋ دەڭگەيىمەن انىقتالادى. قازىرگى حالىقارالىق شىندىقتى ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياسي ستراتەگياسىندا باستى نازار ءداستۇرلى ەمەس سىن-قاتەرلەر مەن قاۋىپتەردىڭ (حالىقارالىق تەرروريزم، ءدىني ەكسترەميزم، ەسىرتكى ساۋداسى، زاڭسىز كوشى-قون) الدىن-الۋعا باعىتتالعان ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىكتىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان. اۋعانستاننان جانە باسقا كورشىلەس ەلدەردەن شىققان، ەلدەرمەن بىرگە.

بىراق جۇرت قازاقتىڭ ۇلى حاندارى - ابىلقايىر (1693-1748) - كىشى ءجۇزدىڭ حانى جانە ابىلاي - ورتا ءجۇزدىڭ حانى (1711-1781) - سول كەزدەن باستاپ كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسات جۇرگىزە باستاعانىن بىلەدى.

ش. ش. ءۋاليحانوۆ ءحۇىىى عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق حالقىنىڭ جاعدايىن بىلاي سيپاتتادى: «ءحۇىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى ونجىلدىعى قىرعىزداردىڭ (سول كەزدەگى قازاقتار دەپ اتالعان - اۆتور) ومىرىندەگى قورقىنىشتى كەزەڭ بولدى. جوڭعارلار، ەدىل قالماقتارى، جايىق كازاكتارى مەن باشقۇرتتار ءار تاراپتان قىرعىز ۇلىستارىن سىندىرىپ، مالدى ايداپ، تۇتاس وتباسىلارىمەن تۇتقىندادى»(2).

ءحۇىىى عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعى ساياسي جاعىنان بىتىراڭقى ەل بولدى. ءۇش ءجۇز بولدى، ولار ءوز كەزەگىندە بىرنەشە ۇساق حاندىقتاردان تۇردى. ەلدى فەودالدىق تارتىس ءبولىپ-جارىپ جىبەردى. ءار ءتۇرلى سۇلتان توپتارى ءبىر-بىرىمەن كۇرەسىپ، قازاق دالاسىندا جوعارعى بيلىك ءۇشىن جانە ەڭ جاقسى جايىلىم ءۇشىن كۇرەسكەن.

بيلىك ءۇشىن كۇرەس پەن سۇلتانداردىڭ سەپاراتيزمى 18 عاسىردىڭ باسىندا قازاق حاندىعىنىڭ سىرتقى شابۋىلدارعا ۇشىراۋىنا اكەلدى. وكىنىشكە وراي، قازاق حاندارى تۋرالى تاريحي اقپاراتتىڭ مولشەرى وتە سيرەك. XVII-XVIII عاسىرلار تۋرالى بەلگىلى - شىعىس اۆتورلارىنىڭ، قازاقتاردىڭ كورشىلەرىنىڭ ازداعان بايانداۋ كوزدەرى. كورشىلەردى، ادەتتە، سىرتقى ساياسات ماسەلەلەرى قىزىقتىردى، سوندىقتان قازاق حاندىعىنداعى ىشكى جاعداي از قامتىلدى. سوندىقتان نازار XVIII عاسىردا جانە قازاقتىڭ ەكى حانى - ابىلقايىر مەن ابىلايعا حاندارعا اۋدارىلدى. ولاردىڭ ارقايسىسى ءوز داۋىرىندە ەڭ كوپ قازاقتاردى ءوز اينالاسىنا شوعىرلاندىردى.

بۇل قايراتكەرلەر كەڭەس زامانىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە قالىپتاسقان ساياسي كونيۋنكتۋرانىڭ قۇربانى بولدى. پاتشا تاريحشىلارى ابىلقايىردىڭ رەسەي بوداندىعىن قابىلداۋداعى باسىمدىلىعىن مويىنداي وتىرىپ، وعان قاراماستان «قازاق دالاسىندا ورىس بيلىگىن ورناتۋ پروتسەسىن كەيىنگە قالدىرعان ايلاكەر ينتريگان» رەتىندە سويلەدى. بۇل تەرىس باعالاۋدىڭ باستى سەبەبى - ابىلقايىردىڭ ورىنبور گۋبەرناتورى نەپليۋەۆتىڭ كىشى ءجۇز قازاقتارىمەن قارىم-قاتىناستا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وزىندە پاتشالىق سامودەرجاۆيە ۇستانعان ورىس بوداندىعىنىڭ نۇسقاسىن جۇزەگە اسىرۋعا دەگەن تالپىنىستارىنا قارسى بولۋى بولدى.

كەڭەس وكىمەتى ءداۋىرىنىڭ باسىندا ابىلقايىر حانعا باعا بەرۋ ءسوزسىز جاعىمسىز سيپاتقا يە بولدى: تاپتىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ارقاسىندا ول ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ باستى قاناۋشىسى بولعان پاتشالىق سامودەرجاۆيەمەن كەلىسىمگە كەلدى. سودان كەيىن ولار قازاق مەملەكەتتىلىگىنە سىرتقى قاۋىپتىڭ وتە ناقتى ەكەندىگىن مويىندادى جانە حان ەكى زۇلىمدىقتىڭ كىشىسىن تاڭدادى. كسرو ءومىر سۇرگەن سوڭعى ءۇش ونجىلدىقتا كەڭەس يدەولوگتارى ابىلقايىر حاندى ينتەرناتسيوناليزم يدەياسىنىڭ جانە حالىقتاردىڭ كەڭەستىك باۋىرلاستىعىنىڭ جولسەرىگى رەتىندە ماقتاي باستادى. رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى كەزەڭدە ولار ابىلاي حان تۋرالى از قىزىعۋشىلىقپەن جانە ابىلقايىر حان تۋرالى از جازدى. كەڭەس زامانىندا ابىلاي حان العاش رەت ورىس-قازاق قاناۋشىلار وداعىنا قارسى كۇرەسكەر بولىپ جاريالانىپ، كسرو-نىڭ سوڭىنا جاقىنداعان كەزدە ول قازاق جانە ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ حالىقارالىق بىرلىگىنە توسقاۋىل قويعان سەپاراتيستىك ساياساتكەر رەتىندە باعالاندى.

بىراق وبەكتيۆتى تۇردە بۇل ەكى فيگۋرا وتە ۇقساس. ءومىرباياننان ساياسي كوزقاراستارعا دەيىن. قازىرگى كەزدە ولار كەيدە ءبىر-بىرىنە قارسى قويىلادى جانە بۇل نەگىزسىز. ابىلايدىڭ ءوزى ورىنبور گۋبەرناتورى  نەپليۋەۆكە «ءبىزدىڭ ۇلتتىق باقىتىمىزدىڭ حانى ابىلقايىر ءبىزدىڭ قامقورشىمىز جانە اكەمىز بولدى» دەپ جازدى. ابىلاي حاندى ابىلقايىر ساياساتىنىڭ مۇراگەرى دەپ اتاۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، ولار ءبىر-بىرىمەن تۋىستاس بولدى: ابىلقايىر حان ءوزىنىڭ جيەنىن حان ابىلايعا ۇيلەندىردى جانە ونىڭ بايبىشەسى بولدى.

تاعدىر ابىلقايىر حاندى ءارتۇرلى ومىرلىك جانە ساياسي جاعدايلارعا ۇشىراتتى. جاس كەزىندە ول اتا-اناسىز قالىپ، قالماق حانى ايۋكيدىڭ تاۋەلدىلىگىنە اينالدى. قازاقستاندا بۇل ادام تۋرالى از ايتىلادى، بىراق ايۋكا ءحVىىى عاسىردىڭ باسىندا رەسەيمەن، تسين يمپەرياسىمەن جانە وسمان يمپەرياسىمەن بىردەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستا بولعان ناعىز ەدىل اۆتوكراتى بولدى. ول بورجيگيندەر وتباسىمەن تۋىس ەمەس، بىراق دالاي لامادان تىكەلەي حان اتاعىن العان باسقا ديناستيالىق شىققان مونعوليالىق ءۇش مونارحتىڭ ءبىرى بولعان. ءى پەتردىڭ ءوزى ايۋكامەن ونىڭ پارسى جورىعى كەزىندە كەزدەستى. ايۋكيدىڭ مىسالى قازاق دالاسىندا رەسەي يمپەراتورىنىڭ سۋبەكتىسى بولا الادى، بىراق سونىمەن بىرگە ارەكەت ەركىندىگى مەن ءوزىنىڭ ءومىر سالتىن ساقتايدى دەگەن ەلەسىن تۋدىردى.

ورىستاردىڭ ايۋكامەن ەشتەڭە ىستەي الماعانى راس. ويرات (قالماق جانە جوڭعار) اتتى اسكەرلەرى ۇرىس قابىلەتتىلىگى جاعىنان ءوز زامانىنىڭ ەڭ جاقسى اسكەرلەرىنەن كەم بولعان جوق. سوندىقتان رەسەي ءوزىنىڭ شىعىس شەكارالارىندا ايۋكيدىڭ كۇشىمەن ءوزىنىڭ جاۋلارىن تەجەۋگە تىرىستى. ورىس كازاكتارى ءحۇىىى عاسىردىڭ اياعىندا عانا پاتشالىق سامودەرجاۆيەنىڭ تىرەگى بولدى. وسى عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ورال كازاكتارىنىڭ 50 پايىزعا جۋىعى تۇركى تەكتەس بولعاندىعى ايتۋ كەرەك. سودان كەيىن ولار ءالى ورىس اسكەري سىنىبىن بىلدىرگەن جوق، بىراق ءىس جۇزىندە ەشكىمگە باعىنبايتىن قاراقشىلار بولدى.

بۇدان ءارى ابىلقايىر حان 1723-1730 جىلدارداعى سوعىستا جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستىڭ باستى كەيىپكەرى رەتىندە كورىندى. ايتپاقشى، «كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ» اۆتورى ابىلاي حان ەمەس، ابىلقايىر حان بولدى. 1740 جىلدارى ول ونى رەسەي مەن جوڭعارياعا قارسى قولداندى. پاتشالىق ورىنبور گۋبەرناتورى نەپليۋەۆتىڭ ساياساتىنا قارسىلىققا تاپ بولعان ول، كىشى جۇزدەگى قازاق ەلشىلىكتەرىن ءارتۇرلى ەلدەردە ازاماتتىق قابىلداۋعا جىبەرە باستادى. سونىمەن، ونىڭ رەسەي جانە وسمان ازاماتتىعىن قابىلداۋمەن قاتار، ءوزىنىڭ قىزىن جوڭعار حانىنا ۇيلەندىرۋگە جانە سول ارقىلى ونىمەن ساياسي وداق قۇرۋعا نيەتتى ەكەندىگى بەلگىلى بولدى.

كۇشتى بيلەۋشى ​​قايتىس بولعاننان كەيىن جوڭعار حۋنتايجى گالدان-تسەرەن، 1745 جىلى ونىڭ ون بەس جاسار ۇلى تسەۆان دوردجي ادجي نامجيل ۋرگادا بيلىك باسىنا كەلدى. ول حان ابىلقايىردىڭ قولداۋىنا ءزارۋ بولىپ، قىزىنا ۇيلەنگىسى كەلدى. رەسەيدىڭ الدىندا قازاقتار مەن جوڭعارلاردىڭ بىرىگۋ قاۋپى تۋدى. سول كەزدەگى ورىس پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ قۇجاتتارىندا (ولار رەسەي يمپەرياسىنىڭ سىرتقى ساياسات مۇراعاتىندا ساقتالعان) «تاتار-موڭعول سيندرومى» بايقالادى: ولار ەلدىڭ شىعىس شەكارالارىندا سانسىز كوشپەلى وردالاردىڭ قايتا پايدا بولۋ قاۋپى تۋرالى ايتادى، ەگەر بۇل ەكى حالىق بىرىكسە. (3)

1993 جىلى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتا ەنگىزىلگەن كەزدە 50 تەڭگە نومينالىنا كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردىڭ، 100 تەڭگەلىك نومينالعا ورتا ءجۇز حانى ابىلايدىڭ پورترەتى ورنالاستىرىلدى. مۇنىڭ ءبارى كەزدەيسوق ەمەس ەكەندىگى داۋسىز. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تاريحىندا كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر مەن ورتا ءجۇزدىڭ حانى ابىلاي ايتارلىقتاي ۇلەس قوستى جانە ولار ءحۇىىى عاسىردا باستالعان قازاقستان تاريحىندا ءبىرىنشى بولدى، كىمدەر كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتتى ءساتتى جۇرگىزۋدى باستادى. قازىر ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەلىمىز وسى ساياساتتى جالعاستىرىپ جانە ودان سايىن دامىتىپ جاتىر.

بىرۆەكتورلى سىرتقى ساياسات مەملەكەتتى تاۋەلدى جانە وسال ەتەتىندىگى جاسىرىن ەمەس. ءبىزدىڭ ەگەمەندى قازاقستان 1991 جىلدان بەرى جۇرگىزىپ كەلە جاتقان كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسات مۇمكىندىك بەردى: 1) ءوزىنىڭ سىرتقى ساياسي الەۋەتىن دامىتۋ; 2) ءوزىڭىز بايلانىس جاساي الاسىز، 3) الەمنىڭ ءارتۇرلى مەملەكەتتەرىنىڭ مۇددەلەرى اراسىنداعى وڭتايلى تەپە-تەڭدىكتى تابۋعا مۇمكىندىككە يە بولاسىز.

قازاقستان حالىقارالىق جانە ايماقتىق اناليتيكاعا بارلىق قاجەتتىلىكتەردى ءساتتى قاناعاتتاندىراتىن ءوزىنىڭ اناليتيكالىق قۇرىلىمدارى مەن بولجاۋ قىزمەتتەرىن قۇرعانى ءسوزسىز. تاۋەلسىز قازاقستاندا مەملەكەتتىك قازاق جانە ورىس تىلدەرىنىڭ، سونداي-اق كوپ ۇلتتى قازاقستان حالقىنىڭ بارلىق باسقا تىلدەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن دامۋى ءۇشىن شىن مانىندە تولىققاندى جانە تەڭ جاعدايلار جاسالدى، بۇل كسرو جاعدايىندا بولماعان! ياعني، تاۋەلسىز قازاقستاندا «حالىقتار دوستىعى» ۇعىمى مانترا نەمەسە ۇران ەمەس، ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرىلىپ، 30 جىل ىشىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ تاجىريبەسىمەن سىنالعان ناقتى پراكتيكا بولىپ تابىلادى!

تاۋەلسىزدىك العاننان باستاپ، كوپۇلتتى قازاقستان حالقىنىڭ نەگىزىن ەكى نەگىزگى - قازاقتار مەن ورىستار قۇرايتىندىعى تۋرالى باستى قاعيدادان شىعا وتىرىپ، ءدىني سالادا ناقتى جانە ايقىن ساياسات جۇرگىزدى. قازاقتار - سۋننيتتىك مۇسىلماندار، ال ورىستار - پراۆوسلاۆيە حريستياندارى. قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارى سەنۋشى بولعىسى كەلەتىندەرگە ەش كەدەرگى جاسامايدى. مۇنىڭ ءبارى كەز-كەلگەن قازاقستاندىق ءوزىنىڭ تاريحي، ەتنيكالىق، ءدىني، مادەني تامىرلارىن بىلۋگە ​​جانە ولاردى قايتا تىرىلتۋگە قۇقىلى ەكەندىگى تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى زاڭى مەن ءدىن تۋرالى زاڭ شەڭبەرىندە بولۋىن تالاپ ەتەتىن ءبىر عانا تالاپ بار. عيباداتحانالار، مەشىتتەر جانە ولاردىڭ قۇرىلىسى، ءىرى ءدىني مەرەكەلەردى تويلاۋ جانە ت.ب.

تاۋەلسىزدىك العاننان باستاپ قازاقستان ەتنيكالىق، ءدىني جانە باسقا دا قاقتىعىستارعا قارسى قىلمىستىق جازالاۋعا دەيىن اياۋسىز كۇرەسىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار، ۇلتارالىق كەلىسىمگە، ءدىني توزىمدىلىككە جانە كوپ ۇلتتى قازاقستان حالقىنىڭ قاراپايىم ادامگەرشىلىك دوستىعىنا زيان كەلتىرەتىن جانە ءبۇلدىرۋى مۇمكىن بارلىق دەسترۋكتيۆتى سەكتالارعا جانە باسقا جالعان ءدىني اعىمدارعا تىيىم سالىندى.

قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ باستاماسىمەن ءبىر كەزدەرى قازاقستان رەسەيدەگى باستى پراۆوسلاۆيە شىركەۋى - قۇتقارۋشى ءماسىحتىڭ سوبورىنىڭ قايتا تىرىلۋىنە قاتتى قارجىلىق قولداۋ كورسەتتى. جاسىراتىنى جوق، قازاقستاننىڭ كەز-كەلگەن قالاسىندا جانە ونىڭ ەلدى مەكەنىندە نەگىزگى ءدىني عيباداتحانالار - مۇسىلمان مەشىتى مەن پراۆوسلاۆيە شىركەۋى. وسىلايشا، ءوزىنىڭ كوپۆەكتورلى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان مەملەكەتىمىزدى تاۋەلسىز جانە ەگەمەندى ەتەتىن جانە الەمدىك ارەنادا ونىڭ زاڭدىلىعىن قامتاماسىز ەتەتىن ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىنا يە بولدى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى

Abai.kz