قاراعاندى وبلىسىنداعى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى جانە «وتانداستار قورى» فرونت-ءوفيسىنىڭ باسشىسى بولىپ جۇمىس اتقارامىن. ماعان وبلىس اۋماعىندا قونىستانعان قانداستارىمىزدان بولەك رەسپۋبليكا كولەمىندەگى وزگە وبلىستاردان، ءتىپتى شەتەلدەردەگى قانداستارىمىز دا الەۋمەتتىك جەلىدەگى جەكە پاراقشاما ءوتىنىش جولداپ جاتادى. قازىرگى ۋاقىتتا وزىمە كەلىپ تۇسكەن كەزەك كۇتتىرمەي شەشىلۋى قاجەت ءتورت ماسەلەنى اتاپ وتۋگە بولادى.

ءبىرىنشى ماسەلە

كوپ جاعدايدا كوشى-قون زاڭناماسىنداعى كەمشىلىكتەرگە بايلانىستى سۇراقتار تۋىندايدى. بۇل ماسەلەنى ءالى دە كوشى-قون زاڭىنا تولىقتىرۋلار ەنگىزىپ رەتتەگەنى دۇرىس دەپ ويلايمىن. كوشى-قون زاڭناماسىنا قاتىستى دەيتىنىم بۇرىڭعى زاڭ تالاپتارىندا شەتەلدەن قونىس اۋدارعان قانداستارىمىز اتا-انالارىمەن بىرگە كەلگەن، كامەلەت جاسقا تولماعان بالالاردىڭ 16 جاسقا جەتىپ، جەكە كۋالىك التىن ۋاقىتتا قازاقستان ازاماتىعى جوق ەكەنى بەلگىلى بولىپ جاتادى. وسىعان دەيىنگى زاڭناما تالاپتارىندا شەتەلدەن قونىس اۋدارعان قانداستارىمىز الدىمەن تۇرعىلىقتى تۇرۋ ءۇشىن ىقتيار حات الاتىن. سودان كەيىن عانا قانداستاردى قازاقستان ازاماتتىعىنا قابىلدايتىن ەدى. مىنە وسىنداي جاعدايلار پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ كوشى-قون قىزمەتىنىڭ تىركەۋ بازاسىندا كامەلەت جاسقا تولماعان بالالار تۋرالى  ءتىزىمنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى، ازاماتتىق العاندار تىزىمىنە ولار ەنبەي قالعان. وسىنداي قاتەلىكتەردەن كامەلەت جاسقا تولماعان بالالاردىڭ كەيبىرى  قازاقستان ازاماتتىعىندا جوق بولسا، ازاماتتىق العاندارىنىڭ كەيبىرى  كەلگەن ەلىنىڭ ازاماتتىعىنان شىقپاي، قوس ەل ازاماتتىعى بار جاعدايلار  كەزدەسىپ، بىزگە وتىنىشپەن جۇگىنىپ جاتادى.

مىسالى، وسىنداي جاعدايعا بايلانىستى جۋىقتا قاراعاندى وبلىسىنا وزبەكستاننان 2007 جىلى قونىس اۋدارعان اقنۇر ەسىمدى قانداسىمىز ءتورت جاستاعى قىزىمەن بىرگە كەلگەنىن جەتكىزدى. قازىر اقنۇر قازاقستان ازاماتتىعىن العان. قىزى مەكتەپتە وقيدى. بيىل قىزى 16 جاسقا تولىپ، جەكە كۋالىك الۋعا بارعاندا، قىزىنىڭ قازاقستان ازاماتى ەمەس ەكەنى بەلگىلى بولعان. ال قىزىنا جەكە كۋالىك الۋ ءۇشىن الدىمەن وعان قازاقستان ازاماتتىعىنا قۇجات تاپسىرۋ كەرەك. كوشى-قون زاڭ تالابى بويىنشا قىزى وزبەكستان تاراپىنان ۇلتى قازاق، جانە سوتتىلىعى جوق، سونىمەن قاتار تىركەۋدەن شىققانى تۋرالى انىقتامالار اكەلۋ كەرەك، نەمەسە ازاماتتىقتان باس تارتقانى تۋرالى انىقتاما تاپسىرادى. بۇل جەردە 2007 جىلدان  كامەلەت جاسقا تولماي، ءتورت جاسىندا قازاقستانعا ءوزىنىڭ اناسىمەن بىرگە قونىس اۋدارعان بالاعا وزبەكستان تاراپى ەشقانداي انىقتاما بەرمەيدى. سەبەبى، اناسى قازاقستان ازاماتى. وسىنداي تۇيىنشەكتى ماسەلە قانداستارىمىزدىڭ ءار قۇزىرلى مەكەمەگە تابانىنان توزىپ، ارى-بەرى شارشاتىپ، شەشىمسىز قالاتىن سۇراقتارىنىڭ  ۇلكەن باس اۋرۋىنا اينالىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس.

ەكىنشى ماسەلە

كوشى-قون زاڭ تالاپتارى بويىنشا ىقتيار حاتپەن ەلىمىزدە تۇراقتى تۇرعان قانداستارىمىز بالالى بولعان جاعدايدا ولارعا قازاقستان تاراپىنان بالالارىنا تۋ تۋرالى كۋالىك بەرىلگەن. بىراق ولار شەتەل ازاماتى بولىپ سانالادى. اتا-اناسى قازاقستان ازاماتتىعىن العان كەزدە قازاقستان جەرىندە تۋعان بالالار زاڭ تالابى بويىنشا ورالمان مارتەبەسىنە جازىلۋى كەرەك ەدى. كوپ قانداستارىمىز بۇل جاعدايدان حابارسىز. سول سەبەپتى ولار شەتەل ازاماتى قالپىندا قالىپ قويعان. وسى سۇراقتارمەن قانداستارىمىز قازىرگى ۋاقىتتا وزدەرىن دالەلدەۋ ءۇشىن سوتتىڭ كومەگىنە جۇگىنىپ جاتادى. ونىڭ ءوزى قىرۋار قارجىمەن، زاڭگەرلىك قورعاۋشىنىڭ كومەگىن تالاپ ەتەتىنى بەلگىلى. بۇل دا ايتارلىقتاي قارجىلىق شىعىندى قاجەت ەتەدى.

ءۇشىنشى ماسەلە

قازاقستانعا قونىس اۋدارعان قانداستارىمىز زەينەتكەرلىك جاسقا جەتكەندە شەتەلدەگى تۋ تۋرالى اكتىدەگى جازىلعان ەسىمدەرىن قازاقستان ازاماتتىعىن العان كەزدە جەكە كۋالىگىنە قازاقشالاپ جازعىزىپ الۋىنا بايلانىستى ءوزىن دالەلدەي الماعان قانداستارىمىز بار. وسى ماسەلەنى دە ءبىر جاقتى رەتتەۋ كەرەك ەكەنى دە وزەكتى بولىپ وتىر. تۋ تۋرالى اكتىدەگى ەسىمىمەن جەكە كۋالىگىندەگى اتىنىڭ سايكەس كەلمەۋى، جاسى كەلىپ زەينەتكە شىعۋىنا ايتارلىقتاي قيىندىق كەلتىرەدى. ياعني، كەلگەن قانداستارىمىز ءوزىن دالەلدەي الماي جاتاتىن جاعدايلار ءجيى كەزدەسەدى.

وسى تۇستا بۇل ماسەلەلەردىڭ ناقتى شەشۋ جولدارىن قاراستىرۋ كەرەك.  ەلگە قونىس اۋدارعان قانداستارىمىزدىڭ ازاماتتىق العان ۋاقىتتا كامەلەت جاسقا تولماعان بالالارىنا قازاقستان ازاماتتىعىن بەرگەن كەزدە ولارعا  جەكە ەرەسەك ادامدارمەن اتا-انالارىنا دا قازاقستان تاراپىنان تۋ تۋرالى كۋالىك بەرىلسە بۇل ماسەلە جوعارداعى جاعدايدى شەشۋگە وڭ اسەرىن تيگىزەر ەدى.

ءتورتىنشى  ماسەلە

شەت مەملەكەتتەن قازاقستانداعى جوعارعى وقۋ ورىندارىنا تۇسكىسى كەلەتىن جاستارعا ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋدىڭ وزىندىك قيىندىقتارى بار ەكەنىن جەتكىزىپ، جۋىقتا موڭعوليادان ءبىر توپ قانداستارىمىز ءوتىنىش جولدادى. بيىل پاندەميا جاعدايىنا قاراماستان  قانداستارىمىزعا  ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋدى وفلاين وتكىزۋ تالابى قويىلىپتى. سونىمەن قاتار، ول اقىلى تۇردە وتەتىنى ايتىلعان. قانداستارىمىزدىڭ بۇل جاعدايعا كوڭىلى تولماي وتىر. سەبەبى، بيىلعى جاعدايعا بايلانىستى مەملەكەت شەكاراسى جابىق. شەتەلدەن كەلگەن قانداستاردىڭ ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋدى تاپسىرۋ ءۇشىن قازاقستانعا كەلۋگە مۇمكىندىكتەرى جوق. ال بولاشاقتا ولاردىڭ ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋدى تاپسىرۋ ءۇشىن قازاقستانعا كەلىپ-كەتۋ جول قارجىسى، جاتىن ورنى، تاماعى دەگەندەي ايتارلىقتاي قارجىلىق شىعىندى تالاپ ەتەدى. سول سەبەپتى الداعى ۋاقىتتا شەتەلدەگى قازاق جاستارى ءۇشىن ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋدى الىپ تاستاۋ تۋرالى وتىنىشتەرىن ءبىلدىردى.

دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى، ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ شەتەلدەگى قازاق جاستارىنىڭ قازاقستاننان ءبىلىم الۋىنا جول اشىپ، بارىنشا جاعداي جاساعانىنىڭ ارقاسىندا بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە ەڭبەك  ەتىپ، ەل دامۋىنا ءار سالادا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسىپ جاتقانى قۋانتارلىق جاعداي. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا دا شەتتەن كەلەتىن قازاق جاستارىنىڭ جوعارعى وقۋ ورنىنا تۇسۋىنە ەشقانداي كەدەرگى جاساماي، كەرىسىنشە ولاردى ەلگە تارتۋعا بارىنشا قولداۋ كورسەتكەنىمىز ابزال. جالپى  ەل ىشىندەگى جاستاردى، كورشىلەس رەسەيدىڭ وقۋ گرانتتارىندا وقىتۋ ماسەلەسىنە باسا ءمان بەرگەن ءجون. ەلىمزدەگى جوعارعى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى بولسىن، شەتتەن كەلەتىن قانداستارىمىز بولسىن، وسى  ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋ ماسەلەسىن دە قايتا قاراۋ، ونى الىپ تاستاۋ ماسەلەسىنە كوڭىل ءبولۋ كەرەك. سەبەبى، ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جاستار. ولاردىڭ وزگە ەلدەگى وقۋ ورىندارىنا قىزعۋشىلىعى ارتىپ، ەلدەن كەتىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ابزال.

مەرۋەش باشايقىزى

Abai.kz