ابايدى بالا تىلىندە سويلەتۋىمىز كەرەك
دالا مەكتەبىن قالىپتاستىرىپ، «دالا دانىشپاندارى» اتانعان بابالارىمىزدىڭ تالىم-تاربيە، ۇلگى-ونەگە، اقىل-كەڭەس بەرۋدەگى تاربيە قۇرالدارىنىڭ باستى كوزى ىرىم-تىيىم سوزدەر بولعان. ەسى كىرگەن بالالاردى جامان ادەت، جات پيعىل، ەرسى قيمىل، ادەپسىز ىستەردەن ساقتاندىرۋدا تىيىمنىڭ ماڭىزى زور. سوندىقتان دا حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالعان ىرىم-تىيىم سوزدەر ەل ىشىندە وتە كوپ. «ۇلعا وتىز ۇيدەن تىيۋ، قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ»، - دەگەن ماقال وسىعان بايلانىستى شىققان.
جامان مىنەز-قىلىقتاردان جيرەنىپ، جاقسىلىققا، ادامدىققا بەيىمدەۋ جولىندا ۇلكەندەر بەلگىلى ءبىر ءىس- ارەكەتتەردى ءبىر اۋىز سوزبەن عانا تىيىپ وتىرعان. جاسىنان ۇرپاعىن بەسىگىنەن تاربيەلەپ، «تەك» دەپ وسىرگەن حالقىمىز تەرىس قىلىق، جامان مىنەزگە دە تىيىم سالعان. بۇل بالالىق شاقتان باستاپ، وتباسى بولعانشا ساقتالعان ەرەجە. ءسوز قادىرىن تەرەڭ تۇسىنگەن بابالارىمىز اۋىر سوزدەردى تاپىشتەپ قايتالاماي، قۇلاققا جاعىمسىز سوزدەردىڭ جاۋابىن «جامان ءسوز، بولمايدى، جامان بولادى» دەگەن سوزدەرمەن تىيىپ وتىرعان.
ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، اباي شىعارماشىلىعىنداعى وسى كۇنگە دەيىن تەرەڭدەپ، تالداپ ايتا الماي كەلە جاتقان اباي سۋسىنداعان ءۇش قاينار بۇلاقتىڭ العاشقىسى - قازاقتىڭ اۋىز ادەبيەتى. ابايتانۋ باعدارلاماسىن مەكتەپتە وقىتۋداعى باستى كەمشىلىك ابايدىڭ العاش سۋسىنداعان قاينار بۇلاعى – اۋىز ادەبيەتىنە تولىق دەن قويماي، ابايدى بالا تىلىندە سويلەتە الماي وتىرعانىمىز.
ۇلى اقىننىڭ مۇراسىن زەرتتەپ، تانىپ، ءبىلۋ ماقساتىندا جوعارعى وقۋ ورىندارىندا العاش رەت ارناۋلى ءپان رەتىندە قازاق ۇۋ-دەگى قازاق ادەبيەتى كافەدراسىندا 1942-43 وقۋ جىلدارىندا م.اۋەزوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ابايدىڭ ادەبي مۇراسىن ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەۋ باستالىپ، ابايتانۋدىڭ كۋرستىق باعدارلامالارى اشىلعانى بەلگىلى. سودان بەرى ابايدىڭ شىعارماشىلىق بايلانىسى، جاڭا جازبا ادەبيەتىنىڭ كوشباسشىلىق قالىپتاسۋ جولى، باتىس جانە شىعىس ادەبيەتىنىڭ الەۋمەتتىك اعارتۋشىلىق پاتريوتتىق يدەيالارىن بۇگىنگى جاس ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ ماقساتىندا وتە اۋقىمدى زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ءبىر وكىنىشتىسى، وسى كۇنگە دەيىن م.اۋەزوۆ قالىپتاستىرعان جوعارى وقۋ ورنىندارىنا، ستۋدەنتتەرگە ارنالعان سول ابايتانۋ باعدارلاماسىنىڭ تەك ورىندارى اۋىسىپ قانا مەكتەپ باعدارلاماسىنا عىلىمي تىلمەن ۇسىنىلىپ كەلەدى. سونىڭ سالدارىنان وقۋعا جەڭىل، ءتىلى قاراپايىم تاريحي ەستەلىكتەردى نەگىزگە الا وتىرىپ، م.اۋەزوۆتىڭ ابايتانۋ ىلىمىندە زامانى ايتقىزباعان تىڭ مالىمەتتەردى ايقىنداي الماي كەلەمىز. رەسپۋبليكا بويىنشا مەكتەپ باعدارلاماسىنا سايكەس وقىتىلاتىن ابايتانۋ باعدارلاماسىندا بۇرىن-سوڭدى نازاردان تىس قالىپ كەلە جاتقان ابايدىڭ ساتىلاي ءوسۋ جولدارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي كەشەندى وقىتۋعا باعىت، ماتىندىك ادىستەمەلىك قۇرال ءالى كۇنگە دەيىن قالىپتاسپاي كەلەدى. سوندىقتان دا «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنداعى ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن ايقىندايتىن كوركەمدىك ءتاسىل مەن شىنايى تاريحي وقيعالاردى ناقتى انىقتاي الار ەمەسپىز.
ن.ءا.نازارباەۆتىڭ: «اباي اماناتى»، ق.ك.توقاەۆتىڭ: «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسى نەگىزىندە ابايتانۋ ءىلىمىن مەكتەپ باعدارلاماسىنا جۇيەلى تۇردە ەنگىزىۋ، تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ اباي تەرەڭىنە ۇڭىلە وتىرىپ ۇرپاق تاربيەسىنە زور ىقپال ەتەتىنىن مويىندادىق.
زامان تالابىنا ساي ءبىلىم بەرۋ - ادامگەرشىلىك، ينتەللەكتۋالدىق، مادەني دامۋدىڭ جوعارى دەڭگەيلىك جانە كاسىبي بىلىكتىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ باعىتىن اباي سۋسىنداعىن ءۇش قاينار بۇلاقتىڭ العاشقى تۇنىعى اۋىز ادەبيەتىمەن بايلانىستىرۋ كەرەك. وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي - باستاۋىش سىنىپتارعا «بالا اباي»، ورتا بۋىنعا «اقىن اباي»، جوعارى سىنىپتارعا «حاكىم اباي» تاقىرىبىمەن ساتىلاي وقىتۋ ارقىلى ابايدىڭ ءوسۋ جولى مەن ۇلتتىق تاربيە بەرۋدىڭ ۇزدىكسىز ءۇردىسىن قالىپتاستىرۋ قاجەت.
«ابايتانۋدىڭ» بارلىق مەكتەپتەرگە ورتاق تۇراقتى باعدارلاماسىن جاساۋ ءۇشىن زامان، تالابىنا وراي ابايدى جاڭا قىرىنان تانۋ، عىلىمي تۇرعىدان تىڭ بايلامدار جاساۋ كەرەكتىگى دە زاماننىڭ سۇرانىسى.
ابايتانۋ عىلىمىن «اباي زامانىنداعى ابايتانۋ»، «كەڭەس داۋىرىندەگى ابايتانۋ»، «بۇگىنگى ابايتانۋ» دەپ ءۇش كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرعان جاعدايدا اقىننىڭ زامانى ايتا الماعان، نەمەسە بۇرمالانعان ءبىراز قۇندىلىقتار تانىلار ەدى.
ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى، اقىندىق الەمى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ۇنەمى مەدرەسەدەن ساۋات اشقان ابايدان باستايمىز. مەدرەسەدە وقىعان جىلدارى مەن اكەسىنىڭ ەل بيلەۋ ىسىمەن اينالىسقان بوزبالا ابايدىڭ جىگىتتىك شاعىندا شىعىستىڭ كلاسسيك اقىندارىن وقىپ، اقىندىق رۋحاني قازىناسى دا كۇن اسقان سايىن نارلەنىپ قورلانا بەرەتىنىن ايتامىز.
ال، دۇنيەگە كەلگەن ۋاقىتتان باستاپ، اكەسى قۇنانبايدىڭ ءوز جانىنان ماقال-ماتەل شىعاراتىن شەشەندىگى، تاپقىرلىعى، باتىرلىعى مەن بالۋاندىعى، ادىلدىگى بالا تاربيەسىندەگى ىقپالى تۋرالى ايتپايمىز. اجەسى زەرەنىڭ تەكتىلىگى، اناسى ۇلجاننىڭ بيلەر تۇقىمىنان شىققان تاپقىر شەشەندىگى تۋرالى دا تەك، م.اۋەزوۆتىڭ ازداعان مالىمەتىنەن عانا اڭعارامىز. ابايدىڭ وسىنداي تەكتى ورتادان ءوسىپ، ەلدىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ساناسى مەن اڭگىمەشىل قارتتارىمەن سىرلاسا ءجۇرىپ، حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسىنان مول سۋسىنداعانىن از بىلەمىز. اۋىل اقساقالدارىنان دا اڭگىمە ۇستىندە شەشەن، تاپقىر سويلەۋدىڭ سىرىن تانىپ، ءسوز ونەرىنىڭ تىڭداۋشىعا اسەر ەتۋ قۋاتىنان ساباق الىپ، كوركەم ءسوزدىڭ قوعامدىق ويداعى الار ورنىنا ءمان بەرە باستاعانىن مەكتەپ وقۋشىلارىنا بالانىڭ تىلىمەن ايتا الماي ءجۇرمىز.
قازاقتىڭ سان قىرلى اۋىز ادەبيەتىنىڭ بالا تاربيەسىندە ەرەكشە ورنى بار ەكەنىن، اباي شىعارماشىلىعىندا ۇلكەن ورنى بار قۇندىلىعىن ءوز زامانىندا م.اۋەزوۆ ايتا المادى. ءوزى ابايتانۋدىڭ وقىتۋ باعدارلاماسىن جاساعاندا جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعاندىقتان عىلىمي نەگىزگە سۇيەنىپ، عىلىمي تىلمەن جازدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قاراپايىم ادامدار مەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا تۇسىنۋگە اسا اۋىر «ابايتانۋ» باعدارلاماسىن ءارتۇرلى دەڭگەيدە ءار عالىم وزىنشە ۇسىنىپ كەلەدى. بىراق، بارلىعىنىڭ ايتار ويى مەن باعىتى، سوقپاعى سول باياعى م.اۋەزوۆ سالىپ كەتكەن جول. جازۋشىنىڭ ءوزى: «اباي مۇحيت بولسا، مەن مۇحيتتان شومىشتەپ قانا الدىم» دەمەي مە؟ ەندەشە مۇحتار اۋەزوۆ العان «شومىشىنەن» باسقا تىڭ جاتقان مۇحيتتان تامشىداي تىڭ دەرەك تاپتىق پا؟ اباي مۇحيت بولسا، مۇحيتتىڭ سۋى ەشقاشان تاۋسىلماق ەمەس.
سوڭعى جىلدارى مەكتەپتەرگە ات باسىن بۇرىپ، مەكتەپتەگى ابايتانۋ باعدارلاماسىمەن تانىسقانىم، ماعان باسقاشا كوزقاراس اكەلدى. بىرىنشىدەن: مەكتەپتە ابايتانۋدان ءدارىس بەرەتىن ۇستازدارعا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مامانى بولۋ ازدىق ەتەدى، شاكىرتكە ابايدى تانىتۋ ءۇشىن ءوزى تەرەڭ مەڭگەرگەن ابايتانۋشى بولۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، ۇستازدار اراسىندا ابايتانۋ عىلىمىمەن تۇبەگەيلى اينالىسىپ جۇرگەن ماماندار جوق بولعاندىقتان ابايتانۋ تاقىرىبىن باعدارلاماداعىداي عىلىمي تىلمەن ءتۇسىندىرۋ قيىن. سوندىقتان دا ابايتانۋ باعدارلاماسى ءۇش كەزەڭگە ءبولىنىپ، وقۋشىعا دا، وقىتۋشىعا دا لايىق تىلمەن جازىلك كەرەك. جوعارى وقۋ ورىندارىنان ارنايى ابايتانۋ فاكۋلتەتتەرىن اشىپ، ۇستازدارعا ارنايى كۋرستىق دارىستەر جۇرگىزىلۋ قاجەت.
ماسەلەن، مەكتەپ باعدارلاماسىندا بالالارعا بەسىنشى سىنىپتان باستاپ ابايدىڭ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» ولەڭىن وقىتىپ، جاتتاتىپ، عىلىمي تەرميندەرمەن تالداتامىز. وسى ولەڭدى وقۋشى مەكتەپ بىتىرگەنشە وقيدى، جاتتايدى. ال، بۇل ولەڭنىڭ باستاۋىش سىنىپتارعا لايىق، اباي سۋسىنداعان ءۇش قاينار بۇلاقتىڭ ءبىرىنشىسى - اۋىز ادەبيەتىنىڭ زور ەرەكشەلىگى تۇرعانىن بىلەمىز بە؟ بالا ابايدىڭ بەسىگىنەن تاربيە كورىپ، ەسى كىرگەننەن اۋىز ادەبيەتىمەن سۋسىنداعانىن، ىرىم-تىيىممەن وڭ مەن سولىن تانىپ وسكەنىن وسى ولەڭ اينىتپاي جەتكىزىپ تۇر. تۇنىپ تۇرعان ىرىم-تىيىم. اباي بۇل ولەڭدى بىردەن تىيىم سوزدەن باستايدى.
«عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەيدى. ءوزىڭنىڭ بويىڭنان وزگەدەن ەرەك، ەلەڭ ەتكىزەتىن ىشىڭدەگى تالانتىڭدى تاۋىپ الماي، ونى جۇزەگە اسىرماي، قۇر ىشكەن – جەگەنىڭە، كيگەن كيىمىڭە ماقتانبا، - دەيدى.
«ورىن تاپپپاي باپتانبا» - وزىڭە ساي ەمەس، «كوتەرە المايتىن شوقپاردى بەلىڭە بايلاپ، قۇر «كرەسلودا» وتىرعانىڭ ءۇشىن باپتانبا، تاكاپپارلانىپ، كەۋدەڭدى كەرمە، - دەيدى. بالانىڭ تىلىمەن قاراپايىم قاعيدانى ايتاتىن بالانىڭ تۇسىنىكتى ءتىلى.
«تەز ۇيرەنىپ، تەز جويما،
جاس ۋاقىتتا كوڭىل – گۇل».
بىلگەنىڭدى ۋاقىتشا عانا كەرەگىڭە جاراتىپ، ارتىنشا ۇمىتىپ كەتپە، جاستىق كوڭىل گۇل، تەز سولادى. ءار نارسەگە قىزىعىپ قۇمارتا بەرمە، دەگەندى بالانىڭ تىلىمەن ايتا الىپ ءجۇرمىز بە؟ سوندىقتان دا بۇل ولەڭدى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ، جوعارى وقۋ ورنىنا دەيىن تەك «بەس دۇشپاننان قاشىق بولۋ» مەن «بەس اسىل ىسكە جاقىن بولۋدى» عانا ۇيرەتىپ كەلەمىز. «بەس دۇشپان» دەپ وتىرعانى تىيىم بولسا، «بەس اسىل ءىستى» ىرىمداپ كورسەتەدى. وسى ولەڭ ارقىلى عانا اۋىز ادەبيەتىنىڭ جۇلىندى سالاسى «ىرىم-تىيىمعا تەرەڭ توقتالىپ وتسەك، ۇرپاق تاربيەسى سول عوي. اباي شىعارمالارىندا ماقال-ماتەل، جۇمباقتاردىڭ، ەرتەگى-مىسالداردىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنىن ايتىپ جۇرگەنىمىزبەن قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتىمەن تەرەڭ بايلانىستىرا بەرمەيمىز. ءالى كۇنگە دەيىن اباي شىعارمالارىندا ىرىم-تىيىم سوزدەر مەن جاڭىلتپاشتاردىڭ دا ىقپالى بار ەكەنىنە ءمان بەرمەي كەلەمىز. مەكتەپ وقۋشىلارىنا اقىننىڭ «ينتەرناتتا وقىپ ءجۇر» ولەڭىن دە وقىتىپ، جاتتاتىپ، عىلىمي تىلمەن تالداپ تۇسىندىرەمىز. بىراق، بۇل ولەڭدە دە;
پايدا ويلاما، ار ويلا،
تالاپ قىل ارتىق بىلۋگە.
...«ۆوەننىي» قىزمەت ىزدەمە،
وقالى كيىم كيۋگە.
...بوس ماقتانعا سالىنىپ،
بەكەر كوكىرەك كەرۋگە .
...ادال ءجۇرىپ، ادال تۇر،
سچەتىڭ تۋرا كەلۋگە، - سياقتى تىيىمعا تولى تاربيەلىك ءمانى تەرەڭ سوزدەردى اۋىز ادەبيەتىنىڭ تىلىمەن، بابالاردىڭ ۇنىمەن جەتكىزە الماي كەلەمىز.
«ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە بوزبالالىق» ولەڭىندە دە:
ەحە-ەحەلەپ» ەلىرمە، بوزبالالار،
بۇل بەس كۇندىك ءبىر مايدان ەر سىنارلىق.
...سالىنبا، قىلساڭ-داعى سان قۇمارلىق،
الدىڭدا ۋايىم كوپ شوشىنارلىق، - دەپ قازاقى تاربيەلىك پەن ەس بىلەرلىك تىيىمدار ايتادى. «ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ» ولەڭىندە:
قايتا كىرەر ەسىكتى،
قاتتى سەرپپە جارقىن- اۋ! – دەگەنى حالىق اراسىندا تىيىم سوزدەر رەتىندە كەڭ تارىلعان.
اباي ولەڭدەرىندەگى اۋىز ادەبيەتىنىڭ تاعى ءبىر ىقپالى جاڭىلتپاشتىق نۇسقانى دا بىلگەنىمىز ءجون. ماسەلەن، «بويى بۇلعاڭ» ولەڭى تولىعىمەن جاڭىلتپاشتىڭ سارىنى. كازىرگى جاڭىلتپاشتار تۇسىنىكسىز، ءمان-ماعىناسىز، كەرىسىنشە بالالاردى شاتاستىراتىن اۋدارما تىلمەن ايتىلىپ ءجۇر. جاقىندا «يان، يان مەنىڭ اتىم قويان» دەگەن جاڭىلتپاش ەستىدىم. قويانى تۇسىنىكتى، «يان» دەگەن قانداي ماعىناداعى، قاي تىلدەگى ءسوز ەكەنىن تۇسىنە المادىم. ال، ابايدىڭ:
بويى بۇلعاڭ،
ءسوزى جىلماڭ،
كىمدى كورسەم مەن سونان.
بەتتى باستىم،
قاتتى ساستىم،
تۇرا قاشتىم جالما-جان، - دەگەنى تاربيەلىك ءمانى دە زور، تۇسىنىكتى، جاڭىلتپاش ەمەس پە؟
«بىلىمدىدەن شىققان ءسوز» ولەڭىندە:
«ايتشى-ايتشىلاپ» جالىنار،
ۇققىش جانسىپ شابىنار.
ۇقپاي جاتىپ جالىعار،
ۇيقىلى-وياۋ بويكۇيەز، - نەمەسە «راقىمشالعا» ولەڭىندە:
سۇلۋ اتتىڭ كوركى – جال،
ادامزاتتىڭ كوركى – مال.
ءومىر سۇرگەن كىسىگە،
داۋلەت - قىزىق، بالا – بال، - دەيدى.
اۋىز ادەبيەتىنىڭ وسىنداي سان قىرلى قۇندىلىقتارىنان كەيىن، «ابايتانۋدى مەكتەپ باعدارلاماسىندا وقىتۋ وتە قيىن، جوعارى سىنىپتارعا عانا وقىتۋ قاجەت» دەۋشىلەر الدىمەن مەكتەپتە بالالارعا ساباق بەرىپ، بالا تىلىمەن سويلەپ، بالاشا ويلاپ كورۋ كەرەك شىعار.
ادامزات عۇمىرىندا ەڭ قيىن تاربيە قۇرالى بالانىڭ ءتىلى. ءبىز بالانىڭ ءتىلىن تابا الماي ءجۇرمىز. سوندىقتان دا بالا تاربيەسىندە، وقۋ قۇرالدارىندا، پەدوگوگيكالىق تاجىريبەلەردە، بالالار ادەبيەتىندە كوپتەگەن قيىندىقتارعا كەزدەسىپ كەلەمىز.
ن.گ.چەرنىشەۆسكيدىڭ: «ۇلتتىڭ ەڭ باستى كاپيتالى – حالىقتىڭ ادامگەرشىلىك قاسيەتى» - دەگەنى بار. تاربيە مەن پەداگوگيكالىق تاعلىمنىڭ باستى مىندەتى – ۇرپاقتىڭ بويىندا ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردى، ادەت-عۇرىپتى، سالت-ءداستۇردى قالىپتاستىرۋ ارقىلى بالا دا قازاق حالقىنا ءتان تاربيە مەن اتا – تەگىنىڭ ءداستۇرىلى مۇرالارىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الادى.
قىسقاسى، ابايدى مەكتەپ وقۋشىلارىنا تولىق تانىتا الماي جۇرگەنىمىزگە ابايدىڭ دانىشپاندىعى مەن «جۇمباقتىعى» كىنالى ەمەس، ابايعا بالا تىلىمەن بارار جول تابا الماي، تانىتا الماي جۇرگەن بىزدەر كىنالىمىز...
الماحان مۇحامەتقاليقىزى
Abai.kz
