2021 جىلى 16 ساۋىردە مارال اعا ىسقاقبايۇلى (جازۋشى، مەملەكەت قاراتكەرى) مەن قاينوللا زەينوللاۇلى قاسەنوۆ (ينجەنەر-عالىم، لاۋازىمدى تۇلعا) مىرزا مەنىڭ ۆاتسابىما «جاس الاش» گازەتىنىڭ «09.04.2021, 09:09» سانى تۋرالى سىلتەمە جولداپتى. اشىپ قارادىم، ابزال اعالارىمنىڭ قۇرمەتى ءۇشىن وقىپ شىقتىم. ەكەۋىندە دە «قازاقستاندى شىڭعىس حاننىڭ ەلەسى كەزىپ ءجۇر» دەگەن ءبىر «ماقالا» ەكەن. وسى ماقالا ءدال سول كۇنى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە دە «شىڭعىس حان: دالەلسىز ويلاردان قاشان ارىلامىز؟» دەگەن اتپەن شىعىپتى. شىندىعىنا كەلسەك، ول – ماقالا دا ەمەس، ويدىرما وسەكتەر مەن ماقساتتى ارانداتۋلاردىڭ قويىرتپاعى، «انتيقازاقشىل» توبىردىڭ شىڭعىسحانتانۋ، الاشتانۋ عىلىمىنا قارسى لاڭى بولىپ شىقتى.

الىمعازىنىكى نە بايبالام؟

مەن «اۆتوردى»، الىمعازى داۋلەتحان مىرزانى ەكى ءتۇرلى جاعدايعا بايلانىستى سىرتتاي تانيمىن. اۋەلى ءبىرىنشىسىن ايتايىن. «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ «كوكپار» باعدارلاماسىندا شىڭعىسحان تۋرالى پىكىرسايىس بولدى (2008 ج.), سوندا وڭباي جەڭىلگەنى ءالى ەسىمدە. ءبىز جاقتا ايگىلى جازۋشى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى قاليحان اعا ىسقاقۇلى، تاريحشى، لينگۆيست عالىم سارقىتبەك اعا شورا، اسا تالانتتى، ۇلتجاندى اقىن ءامىرحان بالقىبەك ءىنىمىز بولدى. ءبارىمىز دە تۇپنۇسقالىق، سەنىمدى تاريحي قۇجاتتىق دەرەكتەردى مارجانداي تىزدىك. ءسوزىمىزدىڭ دالەلدى بولعانى سونشالىق، قارسىلاستارىمىز بەت قاراي المادى. قىزاراققا باسقان الىمعازى داۋلەتحان مىرزا پىشاقتىڭ قىرىنداي عانا اۋدارما كىتاپشانى (وزىنىكى ەمەس) شوشاڭداتىپ، «قۇپيا شەجىرە» دەگەن مىنە، مىناۋ، «تۇپنۇسقاسى» مەندە دەپ سوقتى. ول كىسىنىڭ شىڭعىسحان تاقىرىبىنان ەشتەڭە بىلمەيتىنىن، ونىمەن قويماي، جالپاق جۇرتقا وتىرىك ايتۋدان ەشبىر شىمىرىكپەيتىنىن سوندا بايقاپ قالدىق.

سوسىن بۇل تاريحي قۇجاتتىڭ تۇپنۇسقاسى شارتتى تۇردە «元朝秘史» ء(ۇيان چاۋ مي شى) دەپ اتالاتىنىن، ول موڭعولشا ەمەس، پىشىك (يەروگليف) جازۋىندا بولعانىن ايتىپ، قارسىلاسىمنىڭ ءۋاجىن تولىقتاي تەرىستەدىم. سونىمەن بىرگە قولجازبالىق ۇلگىدە بەس توم، باسپالىق ۇلگىدە ەكى توم ەكەنىن، كولەمى مىڭ بەتتىڭ ۇستىندە بولاتىنىن ناق-ناق قاداپ ايتىپ اۋديتورياعا ءتۇسىندىردىم. سونداي-اق عىلىمعا ونىڭ ءۇش ءتۇرلى نۇسقاسى بەلگىلى ەكەنىن، ولاردىڭ بارلىعىندا دا ماتىندەر ءوزارا قاباتتاسقان ءۇش جەكە فورماتتا, ەرەكشە ۇلگىدە جازىلعانىن دا بايانداپ ءوتتىم. سول ساتتە ستۋديا ءبىزدى دۋ-دۋ قولداپ كەتتى. كەي كىسىلەر تولىق نۇسقاسى اۋدارىلۋ كەرەك ەكەنى تۋرالى ۇسىنىس تا كوتەرىپ جاتتى. بىراق بۇل ءىستى قولعا الىپ جاتقانىمدى ايتپاي، ىركىپ قالدىم. ويتكەنى «ولاردىڭ» يۋان (اقشا) توڭىرەگىنە توپتاسقان قوماقتى توبىر ەكەنىن سەزەتىنمىن. اندا-ساندا ءوزارا «ىرىلداسىپ» قالعاندارىمەن، كولدەنەڭ وتكەن كىسىگە جابىلا نەمەسە ۇتىلاي ۇمتىلاتىن.

ەلىبايدى نەگە ەلگە جولاتپادى؟

ەندى ەكىنشىسىن ايتايىن. الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، ەلىباي (لي باي / 李白) تاقىرىبىنا قارسى «تىركەلمەگەن» قوزعالىستىڭ دا بەلسەندى وكىلى، «ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى». سول تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى كىسىلەرگە دالەلسىز، دايەكسىز كيلىگىپ، جەكە باستارىنا سوقتىققانى، ەتەكتەرىنەن تارتىپ، بالاقتارىنان العانى دا ەسىمدە قالىپ قويىپتى. مۇندايلاردىڭ «انتيقازاقشىل» توبىرى ءۇشىن ءبىر عانا قاعيدات بار، ول – قازاقتانۋ، الاشتانۋ عىلىمىنىڭ دۇرىس جولعا قويىلۋىنا بارىنشا كەدەرگى جاساۋ. قازاقتا ەشقاشان مەملەكەتتىلىك بولماعانىن «دالەلدەۋ»، تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن جوققا شىعارۋ. كەرىسىنشە ولاردى «قۇل» ەتىپ كورسەتۋ. سول ءۇشىن شىڭعىسحاندى – «موڭعول»، ءشۇرشىتتى – «قىتاي»، ال قازاقتى – سولاردىڭ مەنشىكتى بودانى، قۇلاقكەستى قۇلى ەتىپ كورسەتۋگە جاندارىن سالادى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، قازاق دالاسى دا بىزگە ءتان ەمەس ەكەن. ءبارىمىز موڭعوليادان اۋىپ كەلگەن بەرەكەسىز توبىر، قىرىق تەمىردىڭ قىلاۋى، «تۇركىلەسكەن موڭعول» ەكەمىز-مىس. اتالمىش توبىردىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا شىڭعىسحان تاقىرىبىنا قالام تارتقان دارىندى مامانداردى «اۋەسقوي» دەپ وسەكتەۋىنىڭ ءمانىسى سوندا.

الىمعازى داۋلەتحان مىرزا سياقتىلار ارانداتۋشىلىققا اعىپ تۇر. كەرىسىنشە قۋلىقتارىنا دا قۇرىق بويلامايدى. ەلىباي تاقىرىبىنا جانتالاسا قارسى شىعا، ونى «رۋشىلدىق»، «جۇزشىلدىك» دەپ قارالاي تۇرا، مەكەمتاس اعا مىرزاحىمەتۇلىن جاعاتتاي قالىستى. ارينە ابىز اعادان «تولىق ادام» بولۋدى ۇيرەنگىسى كەلمەگەندەرى انىق. جاقسىنىڭ تاساسىنا كىرۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ «انتيقازاقشىل» كەسپىرلەرىن كۇلەگەيلەگىسى كەلگەن بولار. شىن مانىندە ەلىباي تاقىرىبى دا، تۇرىك، قازاق تاريحتانۋ عىلىمى ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ايتالىق، ءال-ءماسۋدي (X ع.) ەلىباي شىققان تاڭ اۋلەتىن (唐朝), «قاراتاڭ» دەپ جازادى. ءارى ولاردى ورتا ازيادان بارعان تۇرىكتەر رەتىندە سىيپاتتايدى. ولار دا ءبىز سياقتى، نۇقتىڭ (ع.س.) يافەس اتتى بالاسىنان، ونىڭ ءامىر ء(امۇر) دەگەن اۋلەتىنەن تارايدى. ارعى اتالارى ناستارتاس، ايسا ءدوڭ، ايسا ءنان دەگەن كىسىلەر بولعان (316 – 318-ابزاتستار). اتى-جوندەرىنەن دە تۇركي انتروپونيميكا انىق بايقالىپ تۇر. دەمەك بۇل تاقىرىپتا دا تۇرىك تاريحىنىڭ تەرەڭ جاسىرىلعان قازىناسى بار. الىمعازى داۋلەتحان مىرزالار شىڭعىسحان تاقىرىبىنا قارسى بولا تۇرىپ، مارال اعا ىسقاقبايۇلىن دا توڭىرەكتەگىسى كەلگەنى بار. بىراق كوپتى كورگەن ابىز اعامىز ونداي «بۇرالقىلاردى» الىستان تانىپ، ماڭىنا دا جولاتپادى. وقىرمانعا ەندى تۇسىنىكتى بولعان شىعار. الىمعازى داۋلەتحان مىرزا مەن ونىڭ «انتيقازاقشىل» توبىرى، تەك تۇرىك جۇرتىنا، قازاق حالقىنا پايدالى تاريحي تاقىرىپتارعا عانا كەدەرگى جاسايدى. كەرىسىنشە وعان قارسىلاردان استىرتىن قولداۋلارىن اياپ قالمايدى.

ىسجۇزىندە شىندىق بۇل «انتيقازاقشىل»، ارانداتۋشى، وسەكشىلەر ايتىپ جۇرگەننەن مۇلدە باسقاشا. شىڭعىسحانتانۋشىلاردىڭ بارلىعى مەملەكەتكە، حالىققا تانىمال تۇلعالار. مىسالى، مەن ءوزىم تۋرالى ايتسام، الاش ۇلىسى جانە شىڭعىسحان اۋلەتىنە قاتىستى بارلىق دەرلىك تۇپنۇسقا قۇجاتتاردى زەرتتەپ، اۋدارۋ ارقىلى كولەمى جيىرما تومنان اساتىن مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر جانە عىلىمي ماقالالار جازعان، ناعىز كاسىبي تاريحشى، تاجىريبەلى مامانمىن. سول ەڭبەكتەرىم ءۇشىن 2014 جىلى قر ۇعا قۇرمەتتى اكادەميگى دەگەن اسا جوعارى عىلىمي اتاققا يە بولدىم. 2015 جىلى، قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىقتىڭ يەگەرى بولدىم. 2020 جىلى ۇلتتىق اسسامبلەيانىڭ توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالدىم. ودان دا ەرتەدە، 2004 جىلى حالقارالىق «زامان-قازاقستان» گازەتىنىڭ ماراپاتىن، 2005 جىلى «قازاقستان اۆتورلارى» قوعامىنىڭ سەرتيفيكاتىن الدىم. وسىنداي زاڭدى قۇجاتتاردى ەلەمەي، باسقالاردىڭ قازاقستانعا، حالقاراعا تانىلعان ناقتى عىلىمي ەڭبەكتەرىن، العان رەسمي عىلىمي اتاقتارىن قالاعانىنشا جوققا شىعارا سالاتىنداي قۇزىرەتتى الىمعازى داۋلەتحان مىرزا مەن ونىڭ توبىرىنا كىم بەردى ەكەن؟ الدە جۇرتتىڭ «بيتكە وكپەلەمەسىن، يتتەن بەزبەسىن» ءبىلىپ، دانىگىپ العانسىزدار ما؟ گازەتكە جازىلعان ەسىم-سوي سىزدىكى بولعانىمەن، ايتىلعان ارانداتۋشى ويلار سىزگە عانا تيەسىلى ەمەس ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سوندىقتان بۇعان ەلەۋسىز قاراۋعا بولماس. شىڭعىسحان تاقىرىبىنا قارسى تۇرۋدا بۇل «انتيقازاقشىل» توبىر، نەگىزىنەن مىناداي ءۇش ءتۇرلى ايلا قولدانۋدا: ءبىرىنشى، تاقىرىپتى «كاسىپقولار» مەن «اۋەسقويلاردىڭ» تارتىسىنا اينالدىرۋ; ەكىنشى، تاقىرىپتى «رۋشىلدىق»، «جۇزشىلدىك» دەپ قارالاۋ; ءۇشىنشى، قيسىنسىز اڭگىمەلەردى ادەيى كىرىستىرۋ ارقىلى تاقىرىپتىڭ قادىرىن كەتىرۋ. سوڭعى كەزدە بۇعان پلاگيات قوسىلدى. ءارى وسىلاردىڭ بارلىعى ارام ماقسات، ارانداتۋشى جوسپارلار نەگىزىندە ءبىرتۇتاس جاسالۋدا.

اسا قۇرمەتى وقىرمان، بۇل تۇيىنگە الدا تاعى دا توقتالامىز. ەندى «اۆتور» مىرزانىڭ تاريحي شىندىقتى بۇرمالاپ، وقىرماندى الداۋعا باعىتتالعان نەگىزسىز وتىرىكتەرىنە، ارانداتۋشى وسەكتەرىنە تولىعىراق توقتالىپ، عىلىمي تۇرعىدا تويتارىس جاساپ وتەلىك.

كاسىپقوي وسەكشىلەر نەگە كوپ؟

الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، ءسىز: «وردا شەجىرەشىلەرى جازىپ قالدىرعان جازبا دەرەك تە جوق» - دەگەن جوسىنسىز، تاريحي شىندىققا قارسى وتىرىكتى قالاي ايتتىڭىز؟ قالىڭ مامانداردان، قارايعان حالىقتان ۇيالمايسىز با؟ بۇكىل دۇنيەجۇزى جانە تۇتاس قازاقستان تاريحشىلارى تەگىس بىلەتىندەي، شىڭعىسحان جانە ونىڭ اۋلەتى – ادامزات تاريحىنداعى ارتىنا ەڭ كوپ جازبا قۇجات قالدىرعان ۇلتتىق، الەمدىك بيلىك جۇيەسى بولىپ تابىلادى. مىسالى، «تاريح-ي جاھانگۋشاي» (ەكى تومدىق، 1260 جج.), «جاميع ات-تاۋاريح» ء(تورت تومدىق، 1310 جج.), «شىڭعىس قاعاننىڭ قۋزاۋىرى» («قۇپيا شەجىرە»، ەكى تومدىق، 1240 جج.), «ءۇيان (يۋان) تاريحى» (15 تومدىق، XIV ع.), «جاڭا ءۇيان (يۋان) تاريحى» (15 تومدىق، XIX ع. كى شاۋ-مين (柯劭忞 / و سيۋ مان) جاعىنان رەتتەلگەن نۇسقا). ونىڭ سىرتىندا قازاقتىڭ مەركىت تايپاسىنان شىققان توقتا ماجارتايۇلى قاتارلىلار جازعان لياۋ (辽), جين (金), سۇڭ (宋) اۋلەتتەرىنىڭ تولىق جىلناماسى بار. اسىرەسە «سۇڭ تاريحى» («宋史») پىشىك (يەروگليف) جازۋىنداعى جىلنامالاردىڭ ەڭ كولەمدىسى سانالادى. دەمەك الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، ءسىز ايتقانداي «جوق» ەمەس. قۇدايعا مىڭ شۇكىر، شىڭعىسحان اۋلەتى تۋرالى تۇپنۇسقا قۇجاتتار وتە كوپ ءارى ولار بارىنشا كەمەلدى ساقتالعان. قايتا سىزدە جانە ءسىزدىڭ «انتيقازاقشىل» توبىرىڭىزدا سولاردى نە تۇپنۇسقادان، نە اۋدارمادان وقىپ، زەرتتەيتىندەي ىنتا دا، ءبىلىم دە جوق. كەرىسىنشە قازاق حالقىنا قارسى، رۋشىلدىقتى قوزدىراتىن «دەرەكتەردى» ويدان ويدىرىپ، جوقتان جونىپ تابۋعا شەتتەرىڭىزدەن شەبەرسىزدەر. سىرت كوز مۇنداي قىلىقتاردى «جاي» فالسيفيكاتسيا نەمەسە «ۇيرەنشىكتى» ترايباليزم دەپ ويلاپ قالۋى مۇمكىن. ىسجۇزىندە ونىڭ ارتىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن جويۋ، ۇلتتىق بىرلىگىن ىدىراتۋ سىندى يمپەريالىق ساياساتتىڭ قاتەرلى جوسپارى، پاسىق ميسسياسى تۇرعانى انىق. الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، قۇرمەتتى «كاسىپقوي كانديدات»، ءسىز – سونداي «ميسسيونەردىڭ» ءوزى بولماساڭىز دا، ادال جاقتاۋشىسى ەكەنىڭىز ءمالىم.

الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، ءسىز جانە ءسىز «سياقتى»، بىراق بەتپەردە كيگەن تاعى ءبىر-ەكەۋىڭ بارسىزدار. سىزدەر، شىن مانىندە «كاسىپقوي تاريحشى» ەمەس، كاسىپقوي وسەكشىگە، كانىگى ارانداتۋشىعا اينالىپ كەتكەنسىزدەر. وزدەرىڭىز «اۋەسقوي» دەپ اتايتىن تاريحشىلاردىڭ سوڭىنا كىسى سالۋدان، جۇرگەن-تۇرعان جەرلەرىڭىزدە ولاردى عايباتتاۋدان، جالالاۋدان جالىقپايسىزدار. ءارى بىلمەستىكپەن ەمەس، بىلە تۇرىپ ىستەيسىزدەر. وتە جىڭىشكەلىكپەن جاسالعان جىمىسقى جوسپارعا ساي سەلبەسە قيمىلدايسىزدار. ءدال ءسىز دەپ ايتپاي-اق قويايىن، سىزدەردىڭ «ادامدارىڭىز» اراسىندا تەلەفون تىڭداۋ، تەلە دوراعىش (تەلەسۋفلەر / 提词器) ارقىلى بوپسالاۋ، ارانداتۋمەن شۇعىلداناتىندار دا بار. سىزدەردىڭ قازاق تاريحتانۋ سالاسىنداعى ارانداتۋلارىڭىز جات كۇشتەر جاعىنان ەشقاشان قوستاۋسىز، قولداۋسىز قالعان ەمەس. سىزدەر شىڭعىسحاندى «موڭعول» دەسەڭىزدەر، انا جاقتاعىلار «قازاقستاندا 14 ملن موڭعول بار» دەپ جار سالۋدا. سىزدەر كەزىندەگى ءشۇرشىتتى – «قىتاي» ەتىپ كورسەتسەڭىزدەر، ولار قازاقتى – چيڭ پاتشالىعى (清朝) تۇسىنان «وزدەرىنىڭ وتارى» سانايدى. سىزدەردىڭ سول ازدىرۋشىلىقتارىڭىز ءوز «جەمىسىن» بەرىپ تە ۇلگىردى. قازىر ءبىراز شاكىرتتەرىڭىز قازاق حاندارىنىڭ اتاسىن – ۇلى شىڭعىسحاندى «موڭعول»، «جاۋىز» دەپ قارايدى. ولار قازاقتىڭ ۇلى ابىلاي حانى «قىتاي» پاتشالارىمەن مامىلەگەرلىك قاتىناستا بولعان دەپ ساناۋدا. ىسجۇزىندە ول كەزدەگى پاتشالىقتىڭ تيتۋلدىق حالقى مۇلدە باسقا، ءشۇرشىت (مانچجۋر) ەدى عوي. ال قىتاي بيلىگى ابىلاي حاننان ءبىر ءجۇز وتىز ءبىر جىل كەيىن، 1912-جىلى عانا قۇرىلعانىنان شاكىرتتەرىڭىز ءالى بەيحابار. ءسويتىپ «بۇرىن شىققان قۇلاقتان (قازاقتان) سوڭعى شىققان ءمۇيىزدى (قىتايدى) وزدىرىپ» جۇرسىزدەر. بۇلاردىڭ ءبارى، انشەيىن «جاڭىلىس» ەمەس. شىن مانىندە قازاق مەملەكەتتىلىگىنە، ۇلتتىق بىرلىگىمىزگە قاعىلىپ جاتقان قاتەرلى سىنالار بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا ولاردىڭ كەيبىر ۇشقارى زيالىلارى بىزگە تەرريتوريالىق تالاپ قويۋدا. ويتكەنى ءشۇرشىت پەن قىتاي ەكەۋىن «بىرەۋ» دەپ ءوزىمىز «مويىندادىق».

ونىمەن قويماي، وزدەرىڭ پەردە ارتىندا تۇرىپ الىپ، ەلىم دەپ كەلگەن زاردىحان اعا قيناياتۇلىن دۇرىس زەرتتەۋ باعىتىنان جاڭىلتىپ تىندىڭىزدار. ۇلتقا، ماماندىققا ادال ءبىراز كاسىبي تاريحشىلاردى دا شىڭعىسحان تاقىرىبىنا قارسى ارانداتپاقشى بولدىڭىزدار. ەندى مامبەت اعا قويگەلديەۆ پەن قوشىعارا سالعاراۇلى اعامىزدى بەتكە ۇستاي قالىپسىزدار. بىلە-بىلسەڭىزدەر، بۇل ابىز اعالارىمىز – سىزدەردىڭ عاراسات مايدانىندا توبەلەرىڭىزگە ۇستايتىن قۇرباندىق تەرىلەرىڭىز ەمەس. قايتا ولار – الاشتىڭ ادال ۇلدارى، قازاقتىڭ عۇلاما تاريحشىلارى. ەكى اعامىزدىڭ دا اتاق-داڭقىن بۇرىننان بىلەم. قۇتتى قۇزىرلارىمەن ەلگە كەلگەلى جاقسى تانىسپىن. قويشىعارا اعامىز كىتابىما العى ءسوز جازىپ بەرىپ، تاريحتانۋ عىلىمىندا باعىم اشىلۋىنا مەدەتكەر بولدى. ەڭبەكتەرىندە، سۇحباتتارىندا مەنىڭ شىڭعىسحانتانۋ سالاسىنداعى كوزقاراستارىما ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى. ال مامبەت اعامىز دا بەتىمنەن قاعىپ كورگەن جوق. قايتا ماعان عىلىمي اتاق بەرگەن ابىز اكادەميكتەردىڭ اراسىندا ول كىسى دە بولدى. ويتكەنى ءبىز دە سول كىسىنىڭ كەمەسىنەنبىز، الاشتانۋ باعىتىندا ءجۇزىپ بارا جاتقان ىنىلەرىنىڭ ءبىرىمىز.

جالعاسى بار...

تىلەۋبەردى ابەنايۇلى تىنىبايىن،

قر ۇعا قۇرمەتتى اكادەميگى،
شىڭعىسحانتانۋشى،
شىعىستانۋشى، اۋدارماشى.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا كەز كەلگەن ادام قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

Abai.kz