مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا قازاق حالقىنىڭ 70 پايىزىن جالماعان اشارشىلىققا قاتىستى مەملەكەت تاراپىنان باعا بەرىلەتىن ۋاقىت جەتكەنىن قاداپ ايتتى.

قازاق حالقىنىڭ ميلليونداعان ادامىن قىرىپ، قالعان بولىگىن باس ساۋعالاپ، بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن الاپات اشارشىلىق تاقىرىبى ءالى كۇنگە جان-جاقتى زەرتتەلمەي كەلە جاتقانىن، ءتىپتى وسى تاقىرىپتى زەرتتەۋشى عالىمدار اراسىندا پىكىر ارالۋاندىلىعى مەن اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ سانىنا قاتىستى ناقتىلى پايىم جوقتىعىن ايتقان مەملەكەت باسشىسى تاريحي قۇجاتار مەن مالىمەتتەر اسا مۇقيات زەرتتەلۋى كەرەكتىگىن تاپسىرعان ەدى.

«بىلىكتى ماماندار جۇيەلى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، سوعان سايكەس اشارشىلىق ماسەلەسىنە مەملەكەت تاراپىنان باعا بەرىلگەنى ءجون. ءبىز بۇل كۇردەلى ماسەلەگە ۇستامدىلىقپەن جانە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋىمىز قاجەت»، - دەگەن بولاتىن پرەزيدەنت توقاەۆ.

حح عاسىر باسىنداعى ەكى بىردەي الاپات اشتىق – حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق قاسىرەتى. بيىل 1921-22 جىلدارى بولعان زۇلماتقا 100 جىل، 1931-33 جىلدارداعى ناۋبەتكە 90 جىل تولىپ وتىر. اشارشىلىقتىڭ ۇرپاقتار ساناسىنداعى تەرەڭ سالدارىنان ءالى ايىعا الماي كەلەمىز. ۇلت ساناسىن اشارشىلىق زاردابىنان ساۋىقتىرۋ ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە دەسەك تە، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە اشارشىلىق تاقىرىبىن دا اشىق ايتىپ، تالقىلاۋعا، زەرتتەۋگە جول اشىلدى.

اعا بۋىن ۇرپاق بىلەتىندەي، تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلدارى-اق اشارشىلىق قوعامدىق-ساياسي ماسەلەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە كۇن تارتىبىنە شىقتى. 1991 جىلى جوعارعى كەڭەس اشارشىلىققا قاتىستى ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، ول 1992 جىلعا دەيىن جۇمىس ىستەدى. بۇل – اشارشىلىق تاقىرىبىنىڭ اشىلۋ، زەرتتەلۋ ءىسىنىڭ مەملەكەت ءۇشىن قانداي ماڭىزعا يە ەكەنىنىڭ ءبىر دالەلى. ياعني تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە اشارشىلىقتى تانۋ ءىسى دە قاتار ءجۇرىپ كەلەدى.

مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلىندا ۇلتتىق قاسىرەت ۇمىت قالعان جوق. وسى ۋاقىت ىشىندە بىرقاتار تاريحي زەرتتەۋلەر، كوركەم شىعارمالار جارىق كورىپ، فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. اشارشىلىق اقش، ەۋروپا عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋ نىساناسىنا اينالدى. الماتى جانە نۇر-سۇلتان قالالارىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش قويىلدى. سونداي-اق 31-مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الاتىن كۇن رەتىندە رەسمي بەلگىلەندى. ءۇش اۋىز سوزگە سىيىپ تۇرعانمەن ۇلتتىق تامىرىمىزعا بالتا شاۋىپ، ۇلت ساناسىن ويرانداپ كەتكەن ورنى تولماس اپاتتى تولىق تانۋعا، تاريحي شىندىقتى تۇگەل اشىپ، زەرتتەپ، زەردەلەۋدە اتالعان ىستەر ازدىق ەتەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ۇلت قاسىرەتىن تانۋ – ۇزىلمەيتىن ءىس. سوندىقتان دا اشارشىلىق زاردابىن اشۋدا ءار بۋىن ۇرپاق ءوز قاداري حالىنشە قىزمەت ەتۋ ءتيىس.

قانشا اۋىر ءارى قاسىرەتتى بولسا دا اشارشىلىق – تاريح. ال تاريحقا ساۋەگەيلىك بولجام، تۇسپال دولبار جۇرمەيتىنى بەلگىلى. تاريحي – دەرەككە قانا تابان تىرەيدى. دەرەكتانۋ – تاريحتىڭ تۇتقاسى. اشارشىلىقتى زەرتتەۋ ءىسى دە وسى بۇلجىماس قاعيداتقا ارقا سۇيەيدى. ارينە، وسىعان دەيىن جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر اشارشىلىق شىندىعىن تولىقتاي اشقان جوق. زۇلماتتىڭ تەرەڭ زىندانى جاسىرعان قۇپيا ءالى دە كوپ. زەرتتەلمەگەن دۇنيە، زەردەلەنبەگەن قۇجات، اشىلماعان دەرەك جەتەرلىك. ال ناۋبەتتىڭ تالاي سىرىن بۇگىپ، قۇپياسىن قوينىنا الىپ جاتقان دەرەك، قۇجات اشىلىپ، زەرتتەلىپ، باعاسى بەرىلىپ، تاريحي اينالىمعا تۇسپەيىنشە قاسىرەتتىڭ اقيقاتىنا كوز جەتكىزە الماسىمىز انىق. اشارشىلىقتىڭ 90 جانە 100 جىلدىعى ورايىن قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسياسىنىڭ الدىنا قويعان ەڭ باستى تاپسىرماسى – اشارشىلىقتى زەرتتەۋ ىسىنە ايىرىقشا كوڭىل ءبولۋ جانە زەرتتەۋگە قۇرامداس ىستەرگە اۋقىم بەرۋ. سول ارقىلى اشارشىلىقتى تانۋدا تاعى ءبىر ۇلكەن قادام جاساۋ. كوميسسيا قۇرامى – قوعامعا جاريا. كوميسسياعا مۇشە تاريحشى عالىمدارىمىز زەرتتەۋ ءىسىن جاڭاشا قارقىنمەن جۇرگىزىپ جاتىر. بۇل ىسكە مەملەكەتتىك ورگاندار دا تارتىلىپ، جۇمىس جۇيەلەندى. كوميسسيا ءىسى اشارشىلىقتى زەرتتەپ، قوعامعا تىڭ دەرەك ۇسىنىپ، ول اشارشىلىقتى تانۋىمىزعا ءوز سەپتىگىن تيگىزەرى ءسوزسىز.

كوميسسيا جۇمىسى قوعامنىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىرعانى ءمالىم. ويتكەنى تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرىنىڭ اقيقاتىن ءاربىر ازامات بىلگىسى كەلەدى. دەيتۇرعانمەن، وسىنداي ساتتە اسىرا سىلتەۋشىلىككە بوي ۇرىپ، ارانداتۋعا اپاراتىن ارەكەتتەر بوي كورسەتۋدە. ماسەلەن، كەيبىر جاس بۋىننىڭ وكىلدەرى كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا قوعامدىق قىسىم كەلتىرگەلى وتىر. ولاردىڭ ماقساتى - 30-40 جىلدارى بولشەۆيكتەر بيلىگىنە قىزمەت ەتىپ، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ساياسي رەپرەسسياعا ۇشىراۋىنا سەبەپتەس بولعان ازاماتتاردىڭ ءتىزىمىن ارحيۆتەن شىعارىپ، جاريا ەتىپ، ليۋستراتسيا اكتىن شىعارۋ. ارينە، ولاردىڭ ارەكەتىن اقتاۋدان اۋلاقپىز، بىراق، بۇنىڭ ارتى قازاق قوعامىڭ ەكىگە ءبولىپ، ۇلت ىشىندە ارازدىق تۋدىرادى. مۇنداي ۋلترا-ۇلتشىلداردىڭ ارتىندا ءبىر ساياسي كۇشتەر تۇرۋى ابدەن ىقتيمال. ونداي ساياسي كۇشتەردىڭ ماقساتى – قوعامدى بولشەكتەۋ. ونى تاريحتى سوتقا تارتىپ، ۇكىم شىعارۋعا قۇلشىنىپ جۇرگەن ۋلترا-ۇلتشىل كەيبىر جاستاردىڭ قولىمەن جاساماق جىمىسقى نيەتى بولۋى دا مۇمكىن. ەل ءىشىنىڭ ءبولىنۋى، بولشەكتەنۋى، ازاماتتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن جاۋلاستىعىنا الىپ كەلەتىن مۇنداي جولدىڭ قاسىرەتكە اپاراتىنىنا تاريحىمىزدا ساباق وتە كوپ.

مۇنى – بىلمەستىك دەۋگە بولمايدى. «سەكسەۋىلدى سەكسەۋىلگە ۇرىپ سىندىرۋ» ساياساتىنان قازاق حالقىنىڭ كوپ ازاپ شەككەنى تاريحتان بەلگىلى. كەيبىر جاس بۋىن وكىلدەرىنىڭ تاريحتىڭ قارالى بەتتەرىن قايتا اشۋ ازاماتتاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، جوق جەردەن جاۋلاسۋعا ۇلاستىراتىن ۋلى زارداپتارعا اكەلەرىن بەك ءبىلۋى ءتيىس. قازاقتا «ءۇي وزىمدىكى دەمەڭىز، ءۇي سىرتىندا كىسى بار» دەگەن اتالى ءسوز بار. سىرتقى كۇشتەر دە بۇل جاعدايدى پايدالانىپ، وزدەرىنىڭ دەسترۋكتيۆتى جوسپارلارىن ىسكە اسىرا باستاسا قايتەمىز؟ بۇندايعا جول بەرمەۋىمىز قاجەت. تاريحتى جەلەۋ ەتىپ اعايىن ارازدىعىن قوزدىرۋ – قوعام تىنىشتىعىن بۇزادى. ونىڭ اۋىر سالدارعا سوعارىن سانالى جاستار تەرەڭ ءتۇسىنۋى ءتيىس.

تاۋەلسىزدىك العان العاشقى جىلداردان باستاپ، اشارشىلىق تاقىبىرى باسپاسوزدە ۇزدىكسىز جازىلىپ كەلەدى. بۇل – قۋانارلىق ءارى قۇپتالىق ءىس. جانە اشارشىلىق تاقىرىبىنا قىزىعۋشىلاردىڭ دا قاراسى كوبەيدى. وسى تۇستا اشارشىلىق توڭىرەگىندەگى داۋلى كەيبىر ماسەلەلەرگە دە توقتالا كەتسەم.

بىرىنشىدەن، اشارشىلىقتان قىرىلعان ادام سانى. جوعارىدا ايتىلعان، جوعارعى كەڭەس كوميسسياسىنىڭ 1992 جىلعى رەسمي شىعارعان شەشىمىندە اشارشىلىقتان قازاق حالقىنىڭ 49% قىرىلدى دەلىنگەن. ال قازاق جانە شەتەل عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە اشتىقتان وپات بولعاندار، بوسىپ، جان ساۋعالاپ الىس-جاقىن شەت مەملەكەتتەرگە شەكارا اسىپ كەتكەندەر تۋرالى دەرەك ءالى الۋان ءتۇرلى. دەمەك اشارشىلىقتان قىرىلعان ادام سانى ءالى تەرەڭ ءارى ىرگەلى زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى. قازىرگى مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىسىنىڭ دا باستى نازارىنداعى ماسەلەنىڭ ءبىرى دە – وسى.

ەكىنشىدەن، قوس بىردەي اشارشىلىق بولعان جىلدارى ستاليندىك جۇيەدە ءارتۇرلى قىزمەت ىستەگەن تاريحي تۇلعالارىمىزدى، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورىندار دا جۇمىس ىستەگەن ادامداردى زۇلماتقا كىنالىلەر قاتارىنا قوسىپ، تاريحقا ۇكىم شىعارۋ ارەكەتتەرى بايقالاتىنى بار. تاريحقا – ۇكىم جۇرمەيدى. ستالينيزم ءداۋىرىنىڭ زور قىلمىسىن تاريحي تۇلعالارعا تاڭۋعا جانە ۇلتتىق قاسىرەتتى قارالاۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرۋعا استە بولمايدى. وتكىر تاريحي ماسەلەگە كەلگەندە، مەملەكەت پەن قوعام تۇتاستىعى ءار ازاماتتى ويلاندىرۋى ءتيىس. ۇلتتىق قاسىرەتتى ءوش الۋدىڭ، كەك قايتارۋدىڭ جانە قالاي دا كىنالىلەردى تاۋىپ اشكەرەلەۋگە اينالدىرۋدىڭ سوڭى ورنى تولماس وكىنىشكە الىپ كەلەدى. اشارشىلىقتى تانۋ، زەرتتەۋ، زەردەلەۋ ىسىندە وسىنداي اعاتتىق جىبەرمەۋ – بارشامىزعا ورتاق مىندەت.

ۇشىنشىدەن، اشارشىلىققا ساياسي باعا بەرۋ مەن ونى ساياسي قۇرالعا اينالدىرىپ، ساياسيلاندىرۋ ەكى ءتۇرلى نارسە. اشارشىلىققا قاتىستى مەملەكەت تاراپىنان قولعا الىنىپ، جاسالعان جانە جاسالىپ جاتقان ىستەر – اشارشىلىقتىڭ قوعامدىق-ساياسي ماڭىزى بار ەكەنىن كورسەتەدى. ال ۇلتتىق قاسىرەتتى ساياسيلاندىرۋ قوعامدى بىرىكتىرۋ مەن ۇيىستىرۋعا ەمەس، جىكتەۋ مەن بولشەكتەۋگە الىپ كەلەدى.

تورتىنشىدەن، اشارشىلىقتى ىندەتە زەرتتەۋ ارقىلى شىندىعىن اشۋ اسىعىستىقتى كوتەرمەيتىن ءىس. بيىلعى 90 جانە 100 جىلدىق شەڭبەرىندە اشارشىلىقتىڭ بار اقيقاتىن اشىپ، زۇلماتقا تيتتەي دە قاتىسى بولدى-اۋ دەگەننىڭ ءبارىنىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ تاريح سوتىنا سالۋعا ۇمتىلىس تا ۇلت باسىنان وتكەن ۇلى ناۋبەتتى تولىق تانۋعا اپاراتىن جول ەمەس! ايسبەرگ سەكىلدى الىپ قۇپيانى جاسىرىپ جاتقان اشارشىلىقتى تانۋدىڭ، ءتۇسىنۋدىڭ جالعىز جولى – دەرەككە نەگىزدەلگەن شىنايى تاريحي ىرگەلى زەرتتەۋلەر. ال بۇل تاراپتاعى جۇمىس مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىسىنىڭ اياسىندا جاڭا كەزەڭگە اياق باستى.

اشارشىلىق – قوعام ءوسىپ، دامىعان سايىن جاڭاشا سيپاتتا تانىلىپ، تىڭ دەرەكتەرمەن تولىعاتىنى ءسوزسىز. ءار بۋىن جاس ۇرپاق ۇلتتىق قاسىرەتتى ءوز سانا بيىگىنەن ساراپتاپ، ءوز باعاسىن بەرەدى. جانە دە ۇلى ناۋبەتتى زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ ءىسىن ىلگەرلەتىپ، ۇرپاق ساناسىندا ۇلتتىق قاسىرەتتىڭ تانىمىن كۇشەيتۋ جولىنداعى جۇمىستار مەملەكەتتىك تاريحي-يدەولوگيانىڭ باسىم باعىتىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرمەك.

نۇرا ماتاي

Abai.kz