2011 جىلدىڭ قاڭتارىندا تاجىكستان قىتاي الدىنداعى قارىزىن ءوز مەملەكەتىنىڭ جالپى اۋماعىنىڭ 0,8 پايىزىمەن نەمەسە 1 158 000 شارشى شاقىرىم تەرريتورياسىمەن تولەگەن ەدى. ەڭ سوراقىسى قىتايلىقتار «ءبىزدىڭ تەرريتوريا»، دەپ ۇزاق ۋاقىت بويى داۋلاسىپ كەلگەن ايماق تاجىكستان مەملەكەتىنىڭ جالپى تەرريتورياسىنىڭ 45 پايىزىن قۇرايدى ەكەن.

بۇل قىتاي تاراپىنىڭ وتە ىڭعايسىز يدەياسى. ول يدەيا باستالىپ كەتتى، ەندى ونى توقتاتۋ قيىن بولار!..

«2020 جىلدان باستاپ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اسكەرلەرى تاجىكستان تەرريتورياسىنا ەنە باستاعان. بۇگىندە گورنىي-باداحشان اۆتونوميالىق وبلىسىنىڭ ەداۋىر بولىگىن ءوز باقىلاۋىنا الدى»، - دەپ حابارلادى «News-Asia».

ارينە، بۇل حابار رەسمي ەمەس، بىراق اركەز ماسەلە وسىلاي باستالادى! وتكەن جىلى قىتايدىڭ تانىمال تاريحشىسى تاجىكستانمەن شەكارالاس پامير تاۋلارىنىڭ ءبارى ەجەلگى قىتاي جەرى ەكەنىن ايتىپ: «1911 جىلى تسين پاتشالىعىنىڭ كۇيرەگەنىنە 128 جىل بولدى، ەندى بۇل داۋدى شەشەتىن ۋاقىت بولدى»، - دەپ ورتالىق رەسمي باسىلىمىنا ماقالا جازىپ، ءبىرشاما شۋ كوتەردى. بۇل ماقالا رەسەي، قازاقستان، قىرعىزستان، ءۇندىستان، پاكىستان جانە اۋعانستان ەلدەرىنىڭ دە نازارىن اۋداردى.

جالپى تاجىكستاننىڭ تاۋلى باداحشان اۆتونوميالىق وبلىسى ورتالىق ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنا قارسى تۇرۋىمەن تانىمال جانە ونىڭ تۇرعىندارى دۋشانبە شەشىمدەرىن ورىنداۋدان ءجيى باس تارتادى. بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا ايماقتا قاقتىعىستار باستالىپ، بەيبىت تۇرعىندار قازا تاپتى. تاۋلى باداحشان پروۆينتسياسىنىڭ حالقى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان دالا كومانديرىن قورعاۋعا تۇرعان بولاتىن.

باقىلاۋشىلار «قىتايلار اسكەري كۇشىن ارتتىرا بەرسە، ايماقتا تاعى ءبىر كوتەرىلىس پەن قاقتىعىس بولادى»، دەپ سەنەدى.

ون جىل بۇرىن بەلسەندىلەر «دۋشانبە بيلىگى ءوز تەرريتورياسىنىڭ ءبىر بولىگىن قىتايعا بەرۋگە دايىندالىپ جاتىر»، دەپ ەسكەرتتى. بىراق ول كەزدە ەشكىم بۇل ەسكەرتۋگە  بايىپتى قارامادى جانە ونشا ءمان بەرمەدى، قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن تۇسىنبەدى.

بۇگىندە سول كەزدەگى ايتىلعان سوزدەر شىندىققا اينالدى جانە قىتاي تاجىكستان اۋماعىنا ەنە باستادى. بايىرعى حالىقتاردى قۋدالاۋ، شەكتەۋ باستالۋدا. الايدا باقىلاۋشىلار مەن تاۋەلسىز ساراپشىلار «تاجىكستان ۇكىمەتى ناقتى اقپاراتتى جاسىرىپ وتىر»، دەپ ەسەپتەيدى.

قىتاي وتكەن تاريحىندا ءوز تەرريتورياسىن كەڭەيتۋدە «سىنىق سۇيەم عانا» دەگەن ساياساتىن ۇستانىپ كەلگەن بولسا، بۇگىندە دامىپ كۇشەيگەن سايىن ول ولشەمى ونداعان نەمەسە جۇزدەگەن شاقىرىمعا دەيىن وسە باستادى.

قالاي بولعاندا دا، قىتايدىڭ «وزىمىزدىكى» دەپ ساناعان جەرىنىڭ ءبىراز بولىگىن يەمدەنۋى تاجىكستاننىڭ قالعان تەرريتورياسىنىڭ 45 پايىزىن الاتىن «تاريحي اۋماققا» دەگەن تالابى اشىق جانە جاناما تۇردە مويىندالدى دەپ كورۋگە بولادى.

باسقا ەلدىڭ تەرريتورياسىن يەلەنۋدە اسكەري-سوعىس قۇرالدارىن پايدالانۋدان گورى ستراتەگيالىق، ەكونوميكالىق، قارجىلىق ماقساتتا جۇزەگە اسىرۋ، ماسەلەن ءىرى-ءىرى نەسيەلەر، جەردى ۇزاق مەرزىمدە جالعا الۋ، ساتىپ الۋ، ساۋدا پورتتارىن جالعا الىپ پايدالانۋ جانە پايدالى قازبالار كەن ورىندارىن ۇزاق مەرزىمدە مەنشىكتەنۋ قاتارلى وزىنە ءتيىمدى ساياساتتى ۇستانۋ ارقىلى قىتاي وسىنداي «ناتيجەگە» جەتىپ وتىر.

2018 جىلى تاجىكستان «جوعارعى كۋمارگ» دەپ اتالاتىن التىن كەن ورنىن «دۋشانبە II ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ» قۇرىلىسىنا ايىرباستاپ، قىتايعا بەردى.

تاجىكستان ۇكىمەتى قازىرگى ۋاقىتتا قىتايعا 1,5 ميلليارد دوللار قارىز. بۇل تاجىكستاننىڭ سىرتقى قارىزىنىڭ 45 پايىزىن قۇرايدى. ەلدە 300-دەن استام قىتايلىق كومپانيالار جۇمىس ىستەيدى. ولاردىڭ جالپى ينۆەستيتسيالارى 7 ملرد. وكىنىشكە وراي، تاجىكستاننىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق جانە ساياسي ساياساتىنا قاراساق، باداحشان تاۋلارى ماڭىنداعى جەر اۋماعىنا قاتىستى ءوز پوزيتسيالارىنان ايىرىلىپ قالعان. الداعى ۋاقىتتا تاعى نە بولاتىنى بەلگىسىز...

شىندىعىندا، قىتايمەن شەكارالاس، اۋماقتىق داۋلارى مەن ۇلكەن قارىزدارى بار ەلدەردىڭ جەرىنەن از-ازداپ ايىرىلىپ بارا جاتقانىن الەم عانا ەمەس، وسى ەلدەردىڭ حالقى دا كەيدە بىلمەي قالادى ەكەن. مىسالى، قازاقستان 1994 جىلى قىتايعا 946 كم2, 1997 جىلى 530 كم2 جەردى بەرگەنىن قازاق حالقى بىلگەن دە جوق. الايدا، 2009 جىلى قازاقستان ۇكىمەتى شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ ماقساتىندا «ءبىر ميلليون گەكتار جەردى قىتايعا  سويا وسىرۋگە جالعا بەرۋ» دەگەن اۋىلشارۋاشىلىق جوباسى قوعامنىڭ قاتتى قارسىلىعىنا جولىعىپ، بۇل يدەيادان باس تارتقانىن بىلەمىز.

تاريحي قاتەلىكتەردەن ساباق العان قازاق حالقى بيلىكتىڭ ءار قادامىن باقىلاۋ ارقىلى ەل تەرريتورياسىنىڭ قىتايعا بەرىلۋىنە جول بەرمەي كەلەدى. ويتكەنى بۇگىنگى كۇنى قازاق ۇلتى ءوز بيلىگىنە سەنبەيدى.

كەزىندە قىرعىزستان پرەزيدەنتى اسقار اقاەۆتىڭ قىرعىزستاننىڭ قىتايمەن جانە قازاقستانمەن شەكارالارىن ىشكەرى قاراي جىلجىتىپ، اۋىستىرۋ تۋرالى شەشىمى قىرعىز ەلىنىڭ ءبىرشاما جەر اۋماعىن (تەك قازاقستاندا 600 كم2) قىتاي مەن قازاقستاننىڭ اننەكسياسىنا الىپ كەلدى دەپ كورەدى. بۇل ماسەلەنىڭ اشىلۋى قىرعىز حالقىنىڭ اقاەۆتى ىعىستىرۋىنىڭ ءبىر سەبەبى بولعان ەدى...

وسى تاقىرىپ بويىنشا تاعى دا كوپتەگەن مىسالداردى كەتىرە بەرۋگە بولادى! قازاقستان بيلىگى تىم بولماسا وسى تاجىكستان مىسالىنان ساباق السا ەكەن دەيمىز دە!

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz