جۋرناليستىك قىزمەتىمنىڭ ەڭ ءىرى ولجاسىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى كوزى تىرىسىندە-اق «قازاقتىڭ قاناتتى قىزى» اتانعان حالىق قاھارمانى حيۋاز دوسپانوۆا اپامىزبەن جۇزبە ءجۇز اڭگىمەلەسىپ، ەرلىك تاقىرىبىندا بىرنەشە ساعات سۇحبات قۇرعانىم دەر ەدىم. باتىرمەن  كورىسۋىم ءار ساتىنە شەيىن كوز الدىمدا.

جۋرناليستىك قىزمەتىمنىڭ ەڭ ءىرى ولجاسىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى كوزى تىرىسىندە-اق «قازاقتىڭ قاناتتى قىزى» اتانعان حالىق قاھارمانى حيۋاز دوسپانوۆا اپامىزبەن جۇزبە ءجۇز اڭگىمەلەسىپ، ەرلىك تاقىرىبىندا بىرنەشە ساعات سۇحبات قۇرعانىم دەر ەدىم. باتىرمەن  كورىسۋىم ءار ساتىنە شەيىن كوز الدىمدا.

بۇل 2000 جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. الماتىدا تۇراتىن حالقىمىزدىڭ بەلگىلى سۋرەتشىسى، مارقۇم سالامات وتەمىسوۆ اعامىزدىڭ ارقاسىندا حيۋاز اپانىڭ ۇيىنە باردىق. مەن، بەينەكامەراعا ءتۇسىرۋشى وپەراتورىم جانە جولباستاۋشىمىز سالامات اعا بولىپ، الماتىنىڭ ورتالىعىنداعى ەسكى ءبىر ءۇيدىڭ ەسىگىن قاقتىق. «بۇل كىم؟» دەگەن داۋىس ەستىلىپ، ارتىنشا اق شاشتى، ءوڭى قاتۋلى ءبىر كەيۋانا كورىندى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى، اپايدى تۋعان جەرىنەن ادەيى ىزدەپ كەلگەنىمىزدى تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ جاتىرمىز. مۇقيات تىڭداپ العان حيۋاز اپا: «سەندەر سياقتى تالايلار كەلگەن، قانە، تولقۇجاتتاررىڭ، ايتپەسە...» دەدى. ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە قاراپ، اڭتارىلىپ قالدىق. سالامات اعامىز ءبىزدىڭ شىنىمەندە ورالدان ەكەنىمىزدى قانشا سەندىرسە دە بولمادى، اپامىز قولىن ءبىر سىلەتەپ: «ەرتەڭ وسى ۋاقىتتا قۇجاتتارىڭمەن كەلىڭدەر، سەندەردى تەكسەرىپ الماي، ءۇيىمنىڭ تابالدىرىعىن اتتاتپايمىن» دەپ شىعارىپ سالدى. قۇدايعا شۇكىر، مۇلدەم كەلمە دەمەدى، تەك قۇجاتىمىزدىڭ بولۋىن تالاپ ەتتى. اپايدىڭ بۇنداي اسىرە ساقتىعىن سالامات اعامىز ءبىراز ءتۇسىندىردى، ءار ءتۇرلى تىلشىلەر كەلىپ، سۇقبات الىپ، ءتىپتى فوتوسۋرەتتەرى مەن كەيبىر دەرەكتى قۇجاتتارىن كەيىن قايتارامىز دەپ اكەتىپ، الداپ كەتىپتى، سودان شىققان قورتىندى بولسا كەرەك. مەن وزىمشە قورىتتىم، اتاقتى باۋىرجان مومىشۇلى اتامىز دا شاشى جالبىراعان، تىريىپ كيىنگەن، سالەمى ءبىرتۇرلى تىلشىلەردى سوزگە كەلتىرمەستەن قۋىپ جىبەرگەن دەپ ەستىگەنبىز. بۇل باتىرعا ءتان مىنەزدىڭ ءبىر قىرى. ورتاق، ۇقساس مىنەز. باۋكەڭ اتام سياقتى حيۋاز اپام دا ءبىزدى سىناپ، اسكەري سۇزگىدەن وتكىزگىسى كەلگەن-اۋ دەپ ويلاپ، كوندىك. ءۇستى-باسىمىزدى تۇزەدىك.

ەرتەڭىنە، مامىردىڭ 15 كۇنى مەجەلى ۋاقىتتا باردىق. ءبىر قىزىعى اپامىز الگى تولقۇجاتىمىزدى قولىنا ۇستاعانى بولماسا، پالەندەي ءمان بەرگەن دە جوق، ايتپاقشى مەن ءبىر شوق قالامپىر گۇلىن الا بارعام، ونى دا جۇرەكسىنە-جۇرەكسىنە ۇسىندىم: « اپا، مەيرامىڭىزبەن!» دەپپىن، ناق قاي مەيرامدى كوزدەگەنىمدى بىلمەيمىن، بىراق سولاي دەدىم، سول ساتتە قاتۋلى جۇزىنە شۋاق ءۇيىرىلىپ جۇرە بەرگەن حيۋاز اپا: «مەنىڭ ورالدىق جەرلەستەرىم تۋعان كۇنىم ءدى دە ەسكەرىپتى، قوش كەلدىڭدەر، تورلەڭدەر» دەدى دە ىشكى بولمەدەن شىعىپ، بىزبەن امانداسقان اقساقالعا: «سەن مۇنى دا بىلمەيسىڭ. بار ءوز بولمەڭە بار، بىزگە كەسەل كەلتىرمە، مەن بالالارىممەن اڭگىمەلەسەم...» دەپ كادىمگىدەي قاتتى-قاتتى ايتىپ، كۇلىمسىرەي قاراعان قاريانى شىققان جاعىنا كىرگىزىپ جىبەردى. قاريا ءسوز قايتارمادى. ول كىسى اپامىزدىڭ جۇبايى شاكۋ اقساقال ەكەنىن سوسىن بىلدىك. اپايدىڭ مىنەزىن بىلەتىن ءيمانجۇزدى اقساقالمەن ارتىنان تىلدەسىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى سىيلاستىقتى سەزىندىك.

سونىمەن باتىر اپامىزبەن بولعان سۇقباتتىڭ ۇزىن-ىرعاسىنا كەلەيىن، ءبىز ءار ءتۇرلى ساۋالداردىڭ باسىن شالدىق: « سوعىستا قاي جەرلەردە بولدىڭىز؟ تۇندە ۇشۋ قورقىنىشتى بولعان جوق پا؟ جەڭىستى قايدا قارسىلادىڭىز؟» دەگەن سياقتى بالاكوڭىل پەيىلىمىزدى اقتارىپ، جاۋاپ توستىق. اپامىز بىردە قازاقشا، بىردە ورىسشا سويلەپ وتىر.

- اۋە پولكىمەن بىرگە ءۇش ءجۇز رەت تۇنگى جورىققا شىقتىم. رەسەيدى، كاۆكاز جەرىن، پولشا مەن گەرمانيانى جاۋدان ازات ەتتىك. سوعىستى بەرليندى اياقتادىق. قاراقتارىم-اي، نەسىن ايتامىن، قازىر مەن جيىرما ءتورت ساعات ۇيدەن شىقپايمىن، ايعا ءبىر-اق رەت زەينەتاقىمدى الىپ كەلۋگە بارامىن، بولدى، قالعان ۋاقىتتا وسىلاي... ەشكىمگە ايتپايتىن ەدىم، ءبارىن ايتاتىن بولدىم-اۋ... (اپامىزدىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ بارىپ جازىلدى)

مەن كىممەن دوس ەدىم، الگى بوريس پولەۆويدىڭ «ناعىز ادامىمەن»، ۇشقىش الەكسەي مارەسەۆپەن. ماسكەۋدە بىرگە وقىدىق. سول سوعىستان سوڭ: «كاتيا، ءبىز كىمنەن كەمبىز، كەتتىك، ءبىز دە سىمباتتى ەكى اياعىمىزبەن دوڭگەلەتىپ تۇرىپ بيلەيىك!» دەيتىن.

ول ماسكەۋدە ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولدى. ماسكەۋگە جىل سايىن كومسومول جاستار باراتىن، سولار مارەسەۆتەن حات-حابار، فوتوسۋرەتتەر اكەلىپ تۇراتىن، مەن ولاردىڭ ءبارىن الماتىنىڭ مۋزەيىنە تاپسىردىم، سوندا بولۋى كەرەك.

سوسىن ماعان سوعىستا جۇرگەنىمدە ساعىنعالي سەيىتوۆ كەلدى، اسكەري ءتىلشى ەكەن، ەلدى ساعىنىپ جۇرگەنىمدە ونى كورىپ، كەرىم ءماز بولعانىم بار. ودان ءاليا مولداعۇلوۆا مەن بالا كەزگى قۇربىم مانشۇك مامەتوۆاعا باتىر اتاعى بەرىلگەنىن ەستىپ، قۋاندىم. ساعىنعالي سوعىستان سوڭ جۇبان ەكەۋى كەلدى، ەكى شابادان ويىنشىق سىيلادى، قۇداي-اۋ تولعان ويىنشىق: پاراۆوز، سامولەت، ماشينا دەيسىڭ بە ءبارى بار، مەنى بالا قۇساپ ءماز بولسىن دەدى مە ەكەن، سونداي سىيلىق جاساعاندارى بار ەكەۋىنىڭ. قوناەۆتىڭ تۇسىندا ەكى قىزمەتكەر مەنىڭ جانىمدا جۇرەتىن، قايدا بارسام دا ىلەسەتىن، بولىساتىن. ال سوڭعى ون جىلدان بەرى مەنى ىزدەپ  جاتقان ەشكىم جوق... كۇندە تەرەزەمنىڭ الدىنا الماتىنىڭ كوگەرشىندەرى قونادى، سولار مەنى بىلەدى. شىنىن ايتسام، مەنى بۇل دۇنيەمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان تەك ۇلىم ەربولات، سول ۇلىمنان كورىنگەن ەكى نەمەرەم. سولارعا قارايلايمىن، ايتپەسە بۇل فانيدە مەنى ۇستاپ تۇرعان ەشتەڭە قالعان جوق قاراقتارىم...

حالقىم «قاناتتى قىز» دەپ اتادى، ساعىنعالي ولەڭىن ارنادى، ەل بىلەدى مەنىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىمدى... راحىمجان قوشقارباەۆپەن ءجيى كورىسەتىنبىز. مىنا «مەدەۋدى» سالۋدا ەڭبەگىم ءسىڭدى، الماتىلىقتار ونى ءبىلۋى كەرەك.

وسى تۇستا ءبىز اپامىزبەن بىرگە سوعىسقاندار: مارينا چەچەنەۆا، پولينا گەلمان، رايسا ارونوۆا، نينا ۋليانەنكو، انتونينا حۋدياكوۆا جانە باسقالارعا رەسەي باتىر اتىعىن سوعىس بىتىسىمەن بەرىپ تاستاعانىن، ءسىزدىڭ الا الماي كەلە جاتقانىڭىزعا ەل-جۇرت بولىپ قاتتى قامىعاتىنىمىزدى، وسى ماسەلەنى كوتەرە بەرەتىنىمزدى ايتىپ قالعانبىز. سۇراعىمىزدى ەستىگەنمەن، اپاي باستاعان اڭگىمەسىنىڭ جەلىسىن ۇزبەدى.

- ءبىزدىڭ شاڭىراققا وسى الماتى، ونى توڭىرەگىنەن تالايلار كەلىپ، قونىپ كەتىپ جۇرەتىن. ءۇيىمىز بارلىعىنا اشىق بولدى. سوناۋ جىلدارى (1986 جىلدى ايتىپ وتىر) الگى دۇربەلەڭ ۋاقىتتا مەنىڭ تەرەزەمنىڭ الدىنا جاستار جينالاتىن. «اپا، ءبىزدىڭ ەشقانداي كىنامىز جوق. ار الدىندا اقپىز. تەككە جازعىرىپ جاتىر...» دەپ ەگىلەدى. مەن نە دەيىن: «بالالارىم، پيونەر، كومسومول بولدىڭدار، جاقسى تاربيەنى ۇمىتپاي ارقاشان سابىرلى، ءتارتىپتى بولىڭدار» دەدىم. سۇم سوعىستىڭ مۇگەدەگىمىن، ولارعا باسقا نە ايتامىن؟.. بالالارىم، ايتتىم عوي، مەنى بۇ دۇنيەمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان ۇلىم، ەكى نەمەرەم. سولارعا وسيەت جازىپ قالدىرۋىم كەرەك. ۇلىم، ەربولاتىم مگۋ-دىڭ اسپيرانتۋراسىندا وقىدى، عىلىم دوكتورى بولاتىن ەدى، كانديدات تا بولا المادى، كىل بەسكە وقىعان بالامنىڭ جولىن كەستى...

- اپا، تۋعان جەرىڭىزدى، ورالدى ساعىناتىن شىعارسىز.

- ورالدا №1-ءشى مەكتەپتە وقىدىم، ول پاتشا زامانىندا ءبىرىنشى ۇلگىلى گيمنازيا بولعان، كەڭەس ۋاقىتىندا مەكتەپ اتاندى. پەدينستيتۋتتان ونشا قاشىق ەمەس جەردە ورنالاسقان قىزىل كىرپىشتەن قالانعان ەسكى عيمارات. سول مەكتەپتەن، ورالدان زەينەتكە شىققانعا شەيىن ۇزبەي حات كەلىپ تۇراتىن، سوسىن ءۇزىلدى... ورال، نارىن، شوڭاي تۋعان جەرىم، ساعىنامىن ارينە، بىراق قازىر ءبارى وزگەرىپ جاتقان كەز، نە دەۋگە بولادى. مەنى ىزدەپ كەلگەندەرىڭە راحمەت،-دەپ حيۋاز اپا ورنىنان تۇرىپ، شاماسى بىزگە سۋرەتتەرىن كورسەتكىسى كەلدى مە ارعى بولمەگە بارىپ قايتتى. قايتا وتىرعاندا كەۋدەسىندەگى وردەن-مەدالدار سىڭعىر ەتە قالدى. ءبىرىنشى، ەكىنشى دارەجەلى «وتان سوعىسى»، «قىزىل جۇلدىز» وردەنى مەن بىرنەشە مەدالدار ساپىندا «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى»، دۇرىسى «حالىق قاھارمانى» دەگەن ەڭ باستى التىن توسبەلگىنىڭ جوقتىعىنا سول ءسات ءبارىمىز كىنالىدەي سەزىنىپ، تومەن قارادىم. ايتپاقشى وسى سۇقباتتى بەينەتاسپاعا قاشىقتان تۇسىردىك، وپەراتور (ر.يشانوۆ) كامەرانى تىزەسىنە قويىپ، بىزگە باعىتتاپ، ءسوزدى «پۋشكى ميكرافونعا» جازدى. وسى ءبىر جولى قيىن تۇسىرىلىمنەن «جەڭستى جاقىنداتقاندار» اتتى ساپالى ءبىر دۇنيە شىعاردىق. ورالدىق جەرلەسىم مۇرات جاكىباەۆ باتىر اپامىز تۋرالى شىنايى دەرەكتى فيلم ءتۇسىردى.

ورالداعى جۇبان مولداعاليەۆ اتىنداعى عىلىمي امبەباپ كىتاپحانادا حيۋاز اپامىزدىڭ ءوز قولىمەن جازعان، 1960 جىلى ون مىڭ تيراجبەن الماتىدا باسىلىپ شىققان «پود كوماندوۆانيەم راسكوۆوي» اتتى اسكەري ۇشقىشتىڭ ەستەلىكتىڭ جالعىز داناسى ساقتالعان. پىشىقتىڭ قىرىنداي كىتاپ وتكەن شاعىنىڭ كوبىن ۇمىتىڭقىراپ، قايتا قوتارىپ جاتۋعا قۇلقى دا سوقپاعان جاسى كەلگەن باتىردىڭ جان سىرىن الدىمىزعا قايتارا جايىپ سالدى. ەندى وسى ەستەلىكتەن العان اسەرىمدى كەلتىرگىم كەلەدى. سەبەبى بۇل جوعارىداعى سۇحباتتى بەركىتە تۇسەر، قازاقتىڭ قاناتتى قىزىنىڭ بۇلجىماس شىندىعى تۇسكەن بىردەن-ءبىر دەرەكتەمە كوزى.

حيۋاز دوسپانوۆا اپامىز 1922 جىلدىڭ 15 مامىراندا تۋعان. اكەسى قايىر دوسپانوۆ، شەشەسى جانىبەك اۋدانىنان. حيۋاز قايىرقىزى ورالدا تۇرعانىمىزدا اكە-شەشەم، ىنىلەرىم بىلمەرگەن مەن مارات جانە الماش ءسىڭىلىم بولىپ تۇردىق دەيدى. وسى كەزدەن-اق ۇشقىش بولۋدى ارماندايدى. ونىڭ بۇل بالا قيالىنا قانات بىتىرگەن ءسىبىر ءپوليۋسى ارقىلى امەريكاعا دەيىن توقتاۋسىز ۇشقان، چەليۋسكينشىلەردى قۇتقارعان، اسىرەسە ماسكەۋ - قيىر شىعىس باعىتىن كەسىپ وتكەن گريزودۋبوۆوي، وسيپەنكو، روسكوۆا سىندى ايەل-ۇشقىشتاردىڭ ەرلىگى ەدى. بالا حيۋازدىڭ ارمانىنا اتا-اناسى قارسى بولمايدى، قۋاتتايدى. ءسويتىپ وقي ءجۇرىپ ورال اەروكلۋبىنا بارادى. پو-2 وقۋ ۇشاعىمەن تانىسىپ، پاراشيۋتپەن سەكىرۋگە ماشىقتانادى، سپورتتىڭ جۇگىرۋ، گيمناستيكا، شاڭعى تەبۋ تۇرلەرىمەن جاتتىعادى. بارلىعىنان كوزگە ءتۇسىپ، ەڭ الدا بولعان قازاق قىزى: «مەن - ۇشقىشپىن! مەن مىندەتتى تۇردە مارينا راسكوۆامەن جۇزدەسۋىم كەرەك!» دەپ ءوز-وزىنە سەرت بەرىپ، الدىنا تاۋداي ماقسات قويادى.

بىراق جۋكوۆسكي اتىنداعى اسكەري اۋە اكادەمياسى حيۋاز دوسپانوۆانىڭ مەسەلىن قايتارادى، قابىلدامايدى. ال باسقالاي بارلىق پاننەن ۇزدىك وقۋشىعا عىلىمنىڭ قاي سالاسىنا بارسا دا جول اشىق جاتتى. ءبىر ۇستازى: «سەن تاريحشى بولۋىڭ كەرەك دەسە، ەكىنشىسى جوق، سەن ماتەماتيكانى تاڭدا، الدەبىرى ادەبيەتكە بار» دەپ جان-جاقتان اقىل سالدى. بويجەتكەن حيۋاز ماسكەۋدىڭ ءبىرىنشى مەديتسينالىق ينستيتۋتىنا قۇجاتىن تاپسىرادى. ۇزدىك اتتەستات يەسىنە ەمتيحان تاپسىرۋ قاجەت بولمادى، جاز بويى جانىبەكتەگى اكە-شەشەسىنىڭ ۇيىندە بولعان بولاشاق ۇشقىش وقۋعا تىڭ كۇشپەن بارادى. كوزدى اشىپ-جۇمعانشا وقۋدىڭ العاشقى جىلى اياقتالىپ، سىن تاپسىرىپ جاتقان الاڭسىز جارقىن كۇندەردىڭ بىرىندە گيتلەرلىك گەرمان اسكەرىنىڭ تۇتقيىلدان ەلىمىزگە باسا كوكتەپ كىرگەنىن ەستيدى. «جايما شۋاق جازدىڭ ءتاڭسارىسى، 1941 جىل، 22 ماۋسىمى كۇنى ءبىز بىردەن ەسەيىپ كەتتىك، ومىرىمىزدە تىلمەن جەتكىزۋگە بولماس ءىرى ءبىر وزگەرىستىڭ بولعانىن جۇرەك تۇكپىرىمەن تۇسىندىك، جانە ەندى ءبىزدىڭ دە موينىمىزدا ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك تۇرعانىن بىلدىك» دەپ جازادى سول كەزدە نەبارى ون توعىز جاستاعى حيۋاز دوسپانوۆا.

كومسومول جاستاردى مەتروپوليتەن قۇرىلىسىنا جىبەرەدى. بۇل جايلى اپامىز سۇحباتىندا تارقاتقان بولاتىن. «ەنى مەن تەرەڭدىگى بىرنەشە مەترلىك مەتروپوليتەن شىنتۋايتقا كەلگەندە ماسكەۋدى جاۋ باسىپ العانداي بولسا، سويقان جارىلىس جاساۋ ءۇشىن ىستەلگەن ءىس ەكەن، وعان مينا جاسىرماق بولىپتى، ءبىز سونى اتقارىپپىز...» دەگەنى ەسىمدە. سودان مۇنداي ابىرويسىز ىستەن باس تارتقان ۇشقىش قىز جولى بولىپ ءوزى تىلەگەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى مارينا راسكوۆانىڭ الدىنا بارادى. اۋە پولكىنە الىنادى. ەسىگىن قاعۋ مۇڭ بولعان اسكەري اۋە اكادەمياسىنىڭ جاتاقحاناسىندا جاڭا اسكەري كيىم كيىپ، سىپتاي بولىپ شىعا كەلگەن قازاق قىزى كوپ ىشىنەن كوزگە وتتاي بولىپ كورىنەدى.

«1942 جىلى ءبىزدىڭ جانە جالپى ءدۇنيجۇزى تاريحىندا ىلعي قىزداردان قۇرىلعان بىردەن-ءبىر اسكەري اۋە پولكى جاساقتالدى. تۇنگى بومبالاۋشى پولكتى ەۆدوكيا بەرشانسكايا باسقاردى. سوعىسقا ۇستازىمىز راسكوۆانىڭ ءوزى شىعارىپ سالدى.» دەيدى حيۋاز اپا. سودان كراسنودوننان باستالعان تۇنگى اۋە جورىعى ەدىل بويلاپ، شاعىن ەلدى مەكەندەردى ارتقا تاستاپ، كاۆكاز اسىپ، دۇشپاندى ءوز ۇياسىندا تالقانداۋعا باعىتتالادى.

«ءار ءتۇن سايىن ۇشتىق دەيدى حيۋاز اپا، پولينا بەلكينا ەكەۋمىز تۇندە ۇشۋدىڭ ءادىس-ءتاسىلىن مەڭگەرگەنىمىز سونشا، بومبا تاستاۋعا قولايلى، مەجەلى جەرگە جەتكەندە ۇشاق ماتورىن ءوشىرىپ، كۇتپەگەن تۇستان فاشيستەردىڭ شوعىرلانعان تەحنيكاسى مەن اسكەرىنە  بومبالاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تاستاپ، شۇعىل ءوز الاڭىمىزعا ورالاتىنبىز. بىزگە «وتان ءۇشىن!» دەپ ۇرانداي تاستالعان بومبامىزدىڭ نىساناعا ءدوپ ءتيۋى ماڭىزدى بولاتىن. ءبىر تۇندە بىرنەشە مارتە ۇشىپ، جاۋعا ۇيقى بەرمەيتىنبىز. اۆياتسيادا ۇشقىشتىڭ التىنشى سەزىمى بولۋى كەرەك دەگەن ءسوز بار. مەن سوعان سەنەمىن. شىنىمەندە تاستاي قاراڭعى تۇندە كوزبەن ەمەس، كوڭىلمەن، «التىنشى سەزىممەن» كورمەسەڭ، ءىستىڭ ءبارى بەكەر. ءبىز شتۋرماۆيك-بومبالاۋشى ۇشقىشتار تۇندە ءوزىمىزدى كۇندىزگىدەي سەزىنەمىز، ءار جەر: ورمان، سۋ، تاۋ ءبارى-ءبارى الاقانداعىداي سايراپ جاتادى. اۋەدە ۇشاققا، وزىڭە عانا سەنەسىڭ. شاعىن كەلگەن پو-2 ۇشاعىمىزبەن تۇتقيىلدان شىعا كەلىپ، جاۋدىڭ كەز-كەلگەن اسكەري شەبىن، ۆاگوندارىن تاس-تالقان قىلىپ كەتە بارامىز. تۇنگى اسپانداعى جەتى قاراقشى جۇلدىزى ءبىزدىڭ ادال دوسىمىز بولدى. سوعان قاراپ تا باعىت-باعدارىمىزدى ايقىنداپ جاتامىز. ءبىزدىڭ قولىمىزدا تەرميتتىك بومبالار دا بولاتىن. بىردە سولاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن لاقتىرىپ جاتقانىمدا سوڭعىسى قولىمنان سۋسىپ، ۇشاقتىڭ ىشىنە دومالاپ، ورىندىق استىنا ءتۇسىپ كەتكەنى. جۇرەگىم سۋ ەتتى. بومبا قاتتى سوققىعا جارىلادى. ىزدەپ تاپپادىم. پولينا سويلەسۋ تۇتقاسى ارقىلى: «سەن نە ىستەپ جاتىرسىڭ؟ كەتۋىمىز كەرەك» دەيدى، مەن وعان: «ليستوۆكالاردىڭ ءبارىن تاستاپ ۇلگەرمەدىم» دەدىم. سوسىن: «قايتاردا ۇشاقتى جايلاپ قوندىرشى» دەپ ءوتىندىم. ول شوشىپ: « جارالانىپ قالدىڭ با؟» دەيدى. «جوعا، سوندادا مۇمكىندىگىڭشە جايلاپ قوندىر» دەيمىن. پولينا ۇشاقتى سونداي شەبەر قوندىردى. مەن جالماجان ۇشاقتىڭ ءىشىن شارلاپ، اقىرى جوعالعان تەرميتتى تاۋىپ، سەرىگىمە كورسەتىپ، بولعان جايتتى سوندا عانا ايتتىم. ەكەۋمىز كۇلىپ الدىق. «قاتەرلى بومبانى» كەلەسى جورىقتا ەڭ ءبىرىنشى تاستادىم.»

جاۋ جاعى «نوچنىە ۆەدمى» اتاعان ايەلدەر پولكى پو-2 ۇشاعىن شەبەر مەڭگەرگەنى سونشا سوڭدارىنا تۇسكەن دۇشپان يسترەبيتەلدەرى تۇمسىعىمەن جەر ءسۇزىپ، تالايى وپات بولعان. «كىشىگىرىم پو-2 ۇشاعى وق ءدوپ تيسە تەز جانعىش، بىراق اۋەدە مانەۆر جاساۋعا اسا قولايلى، ءبىز ونىمەن كوپىردىڭ استىنان دا زۋلاي وتتىك، اتاقتى چكالوۆتىڭ ەرلىگىن پالەن قايتارا جاساعانبىز، ارتىمىزدان قۋعان ۇشاقتى جۇرىسىنەن جاڭىلدىرىپ، دالادا تۇرعان جالعىز اعاشتى شىر اينالا ۇشىپ، اۋرەگە سالدىق، بۇل ۇشاقتى قاتتى سۇيدىك، ول ءبىزدىڭ مايدانداس دوسىمىز، قارۋىمىز، ونى «مايدان ستارشيناسى دەيتىنبىز» دەپ باتىر اپامىزدىڭ اڭگىمەلەگەنى جادىمدا.

اۋە پولكى گروزنىي ماڭىنداعى اسينوۆسكايا دەيتىن جەرگە تۇراقتايدى. جاۋ تەرەكتى بويلاي، اسىرەسە موزدوك، سوعان ماڭايلاس اۋداندارعا مىقتاپ بەكىنگەن. بۇل ارانى وزىنە پلاتسدارم جاساعان جاۋ ولىسپەي-بەرىسپەۋگە بار. بومبالاعىش پو-2-ءنىڭ قارۋ-جاراعىنا جارىلعىش سۇيىقتىعى بار كاسسەتتەر قوسىلادى. ونىمەن جۇمىس ىستەۋ اسا مۇقياتتىقتى تالاپ ەتەدى. ءسال نارسەدەن تۇتانىپ، جارىلسا، جاۋ ەمەس، ءوزىڭدى وتقا وراۋى مۇمكىن بومبالاردى ۇشاق قاناتىنا ىلەدى. وسى ارادا ايتا كەتەرى، ۇشاق قاناتىنىڭ استىندا بومبا ىلەتىن ارنايى جابدىق بولعان، ونىڭ تەتىگى شتۋرماۆيك وتىرعان كابينامەن جالعاسقان، نىساناعا جەتكەندە شتۋرماۆيك تەتىك شاريكتى تارتىپ قالىپ، بومبانى تاستايدى. بىراق بۇدان باسقا شاعىن فۋگاس بومبالاردى ىلەتىن ورىن جوق، ولاردى شتۋرماۆيك كابينادان قولمەن لاقتىرىپ وتىرعان. پو-2 تەز وتقا ورانعىش، جىلدامدىعى شامالى، ۇشقىش پەن شتۋرماۆيكتىڭ كابيناسى وتە تار - كەمشىلىگى وسى بولعان.

حيۋاز دوسپانوۆا دۋسيا نوسالمەن ءجيى تۇنگى جورىققا شىققان. دۋسيا دا شاپشاڭ، مىنەز جاعىنان حيۋازعا ۇقساس كەلگەن، ونى ءوزى دە اڭعارىپ: «كاتيا، ماعان سەنىمەن بىرگە ۇشقان ۇنايدى» دەپ وتىرادى ەكەن. دۋسيا نوسال اسكەري تاپسىرمانى ورىنداۋ بارىسىندا ەرلىكپەن قازا تابادى. سونداي-اق حيۋاز اپا يۋليا پاشكوۆامەن ۇشىپ، مينەرالدى سۋ شيپاجاي اۋماعىن جاۋدان تازارتۋدا تالاي تاۋەكەلگە بارادى.

بىردە دەيدى حيۋاز اپا: «كوكتەمنىڭ تىنىش ءبىر كەشىندە يۋليا ەكەۋمىز سلاۆيانسكي بەكەتىنە بەكىنگەن نەمىس-فاشيستەرىن بومبالاۋعا شىقتىق. سويلەسۋ تۇتقاسىنان يۋليانىڭ جىلاپ كەلە جاتقانىن بايقادىم. نە بولدى دەپ سۇراسام، ءبىز بومبالاۋعا ءتيىس اۋداندا ونىڭ اكە-شەشەسى، تۋعاندارى تۇرادى ەكەن.

ونىڭ وسى جەردەن ەكەنى مەنىڭ دە ەسىمنەن شىعىپتى. قۇربىمدى اياپ كەتتىم، سودان وعان ءۇيىڭنىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلەسىڭ عوي، سول تۇسقا تيىسپەيىك تە، باسقاسىن كوزدەيىك دەدىم، نىسانانى بىرنەشە قايتارا اينالا ۇشىپ وتتىك تە بومبامىزدى تاستادىق. كەيىن سلاۆيانسكي بەكەتىن ازات ەتكەن سوڭ مەن يۋليانىڭ تۋعاندارىن تاۋىپ الدىم، ءبارى امان ەكەن، بىراق ول كەزدە ارامىزدا جاس تا بولسا باتىل ۇشقىش يۋليا دوسىم جوق ەدى...» وقيعا بىلاي بولىپتى، 1943 جىلدىڭ جاۋىن-شاشىندا كوكتەمىندە كۋبان، تامان جارتىارالىن جاۋدان ازات ەتۋ تاپسىرماسىن ورىنداپ اەرودرومعا قونار تۇستا ەكى ۇشاق اۋەدە سوقتىعىسىپ قالادى. اۋىر جاراقات العان قىزداردى گوسپيتالعا جونەلتەدى. وزگە ۇشاقتاعى پولينا ماكوگون مەن ليديا سۆيستۋنوۆا سول بويدا قازا بولسا، يۋليا تىلعا جەتپەي، دالا گوسپيتالىندا كوز جۇمىپتى... بۇل مالىمەتتى ۇشقىش، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى رايسا ارونوۆانىڭ «نوچنىە ۆەدمى» كىتابىنان (63-بەت) بىلدىك. حيۋاز دوسپانوۆانىڭ اياعىن كەسىپ تاستاۋ تۋرالى ءسوز بولىپتى، بىراق دارىگەرلەر بارىن سالىپ ەمدەپ شىعىپتى.

« چەرەز نەكوتوروە ۆرەميا رەنتگەن پوكازال، چتو سراششەنيە ۋ نەە يدەت نەپراۆيلنو. لومالي گيپس، پراۆيلي كوستي... بەدنايا كاتيۋشا! نا ەە دوليۋ ۆىپالو ستولكو ستراداني... ودنا ۆوليا ك جيزني پوبەديلا.» دەپ جازادى ارونوۆا.

حيۋاز دوسپانوۆا اياعىنان تۇرعان بويدا اسكەري پولككە ورالادى. ساراتوۆتا ۇشقىشتار دايارلاۋعا قالعان ايگىلى باتىر مارينا ميحايلوۆنا راسكوۆانىڭ 1943 جىلدىڭ 12 قاڭتارىندا اۋە اپاتىنا ۇشىراپ، وپات بولعانى تۋرالى حابار سۇيەگىمىزدى قايىستىردى، جاۋعا دەگەن وشپەندىلىگىمىزدى ودان سايىن كۇشەيتتى دەيدى ارداگەر ءوز ەستەلىگىندە. «ەندىگى جولدا ءار جورىعىمىز، ءار اتقان وق پەن تاستاعان بومبامىز مارينا راسكوۆا ءۇشىن دە ارنالادى دەپ سەرتتەستىك.»

سوڭعى مارە - بەرلين. تۇنگى ۇشقىشتار پولكى ۆارشاۆا ماڭىنداعى اەرودرومعا تۇراقتاعان. ىلكىدە حيۋاز اپامنىڭ ساعىنعالي سەيىتوۆپەن كەزدەسىپ، بالالىقتاعى دوسى مانشۇك تۋرالى، قازاقستان جايلى سىر شەرتىسۋى تاپ وسى تۇستا بولعان ەكەن. كىتاپتا ايقىن كورسەتىلگەن.

«ءبىز سوعىستىڭ ءبىتۋىن اسىعا كۇتتىك. اەرودرومىمىز گەرمانيانىڭ جەرىنە اۋىستى. اقىرى جەڭىس كۇنىنە دە جەتتىك. رەيحستاگ توبەسىنە تۋىمىز جەلبىرەدى. جەڭىس كۇنىنەن سوڭ بىزگە قولباسشى، كسرو-نىڭ مارشالى روكوسوۆسكي كەلدى. ول اۋە پولكىنىڭ ءوزىنىڭ الدىنا قويىلعان اسكەري تاپسىرمانى ادال ورىنداپ، جەڭىسكە زور ۇلەس قوسقانىن ايتا كەلىپ، پولكتىڭ تاراتىلاتىنىن مالىمدەدى. قىزىل تۋ وردەندى تامان گۆارديالىق، ءۇشىنشى دارەجەلى سۋۆوروۆ وردەندى تۇنگى بومبالاۋشى اۋە پولكىنىڭ ايەلدەر قۇرامى بۇل حاباردى شىن جۇرەكتەن قابىل الدى.

حيۋاز اپانى بۇگىندە اتىراۋلىقتار ءوز وڭىرىندە تۋعان سانايدى. ول جاقتا قيىن جىلدارى، سوعىستان بۇرىن كوشىپ بارىپ تۇرسا كەرەك. ال ءوزى بىزبەن سۇقباتىندا بوكەي ورداسىندا تۋعانىن ايتىپ،  جەرلەستەرىم دەپ ءبىزدى ەركەلەتىپ وتىرعان. كەيىن قالاي «حالىق قاھارمانى» اتاعىن الدى، اپامىز «اتىراۋلىق» بولىپ كەتتى. بۇل تۇستا اپايدىڭ ءوزى ەمەس، كورشىلەرىمىزدىڭ پىسىقتىعى، ءتىپتى دالىرەگى الدىمەن اتىراۋدا اكىم بولعان

ي. تاسماعامبەتوۆتىڭ كەيىن الماتىنى باسقارۋى، بيلىكتە بولىپ، ىقپال ەتۋى باسىپ كەتتى بىلەم. سول جوعارى اتاق بەرىلگەننەن كەيىن اتىراۋدىڭ وبلىستىق مۋزەيىنىڭ ەكى ادامى اپانىڭ ۇيىنە بارىپ، ءوز قولىنان ءبىراز سۋرەتتەر مەن وزگە دە جادىگەرلىك دۇنيەلەردى الىپتى. ولار سول ءۇشىن بارعاندىقتان، قالاعاندارىن العان. اپاي كەلگەندەردى ەكى ساعاتتاي تەرىس قاراتىپ وتىرعىزىپ قويىپ، زاتتارىن اقتارىپ، ءبىراز جەكە زاتتارى بەرىپتى. بۇل مالىمەتتى رەسپۋبليكالىق «جاس قازاق» گازەتىنىڭ 2008 جىلعى 5 قىركۇيەگىندەگى نومىرىنەن، جۋرناليست وتەپبەرگەن الىمگەرەەۆتىڭ ماقالاسىنان بىلدىك.

سول ماقالانى باجايلاپ وقىعاندا دا اڭعارىلىپ تۇر، اۆتور حيۋاز قايىرقىزىنىڭ اكەسىنىڭ قىزمەتىنە سايكەس ءار قالادا ءومىر كەشكەنىن تىزگەن: ورال، اقتوبە، قىزىلوردا، شىمكەنت، الماتى. مۇندا اتىراۋ كورسەتىلمەگەن. ورالدان باستاپ جازعان. سەبەبى، ول ورال وبلىسىندا تۋعان، الدىمەن سوندا تۇراقتاعان، ورالدا وقىعان، اۋەكلۋبىنا قاتىسقان. ال اتىراۋعا ىلكىدە ايتقانىمىزداي وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا اشتىق سالدارىنان اتا-اناسى كىشكەنتاي حيۋازدى الىپ، كوشىپ بارسا كەرەك.

«جاس قازاقتا» الىمگەرەەۆتىڭ «مىنەزدى مايدانگەر» اتتى ماقالاسىندا كورسەتىلگەندەي مايدانگەر شاكۋ اعا مەن حيۋاز اپا سوعىستان سوڭ الماتى جوعارى پارتيا كوميتەتىندە قاتار وقيدى. قوستانايلىق شاكۋ اعا مەن ورالدىق حيۋاز اپانىڭ اتىراۋعا جول تارتۋىن وراز ۇيىمداستىرىپتى. وراز حيۋاز اپانىڭ ءىنىسى. اتىراۋ جاقتا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. سونىڭ شاقىرتۋىن قابىل العان شاكۋ مەن حيۋاز گانيۋشكينگە كەلىپ، كوڭىلدەرى جاراسىپ، توي جاساپ، سوندا بىرازعا تۇراقتايدى. ءىنىسى وراز سول اتىراۋ بەتتە دۇنيەگە كەلگەن، ال حيۋاز اپا نارىندىق. سوعىستان سوڭ حيۋاز اپا اتا-اناسىنىڭ ۇيىنە، جانىبەككە ورالعان، ونى سول كەزدە قارسىلاپ العاندار ىشىندە تامارا تەمىراليەۆا ەسىمدى كىشكەنتاي قىز بالا بولىپتى، ول كىسى قازىر ورالدا تۇرادى، تامارانىڭ اپاسى ءفازيلا دا مايداندا بولعان، (سوعىستا بايلانىسشى بولىپتى) نەگىزى حيۋاز ەكەۋى اۋەلدەن دوس-قۇربى ەكەن، مىنە، سول ءفازيلانىڭ سىڭىلىسىنە حيۋاز ەستەلىككە ءوزىنىڭ اسكەردە تۇسكەن، باسىندا بەرەتكى-تەلپەگى بار سۋرەتىن بەرەدى. ول قازىر مۋزەيدە. وسى دەرەك تە حيۋاز قايىرقىزىنىڭ نارىنقۇمىنان ەكەنىنە ءبىر ايعاق. «سۇيگەن قۇلدىڭ ەسىمى كوپ» دەمەكشى، حالىق سۇيىكتىسىنىڭ تۋعان جەرىنىڭ دە كوپ بولۋى ءارى-بەرىدەن سوڭ اقىلعا قونادى. بۇل ارادا تالاسۋ ورىنسىز، اق جايىقتى تەل ەمگەن قاتار جاتقان قوس قونىسپىز، ورالعا قارايتىن كەي اۋدان اۋدانبولىستە اتىراۋ جاققا قاراپ كەتكەنى جانە بار، سوندىقتان قۇرمانعازى، دينا، ماحامبەت، حيۋاز سىندى حالقىمىزدىڭ ايتۋلىلارىمەن قازاقتىڭ قاي اۋماعى دا ماقتانا الادى. ەڭ دۇرىس توقتام وسى. اقيقاتتى اللا، ار الدىندا ايتقانىمىزعا كورشى شامدانباس، كونەر. ءبىز قايتا ورال وقساتا الماي جاتقان دۇنيەنى اتىراۋلىقتار شەبەر ۇيلەستىرىپ جاتقانىنا قۋانۋىمىز كەرەك، اسىلىندا ەل دە، جەر دە، ەر دە - ورتاق، ءبىر قازاقتىڭ ەنشىسى.

قاناتتى قىزعا جەڭىس كۇنىنەن سوڭ اراعا الپىس جىل سالىپ، 2005 جىلى ەلىمىزدىڭ ەڭ جوعارى ماراپاتى حالىق قاھارمانى اتاعى بەرىلدى. سودان كوپ ۇزاماي 2008 جىلى سەكسەن التى جاسىندا باتىر دۇنيە سالدى. «ەشتەن كەش جاقسى» دەيتىن قازاقى ماتەلدى بۇل اراعا قولدانۋ ورىنسىز، ەگەر سول اتاق بۇدان ەرتەرەك بەرىلگەندە اپامىزدىڭ عۇمىرى ءالى دە ۇزارا تۇسەر مە ەدى دەگەن وي ساناعا ورالادى.

ورالدا حيۋاز دوسپانوۆانى ەسكە تۇسىرەتىن تەك قالا ىرگەسىندەگى زاشاعان كەنتىندەگى 2010 جىلى بەرىلگەن كوشە اتاۋى عانا بار، ال قالانىڭ وزىندە بىردە ءبىر بەلگى جوق. ول وقىعان دوستىق داڭعىلىنداعى مەكتەپكە نەگە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتپاسقا، مۇنى 2000 جىلى جاساعان تەلەحابارىمىزدا دا ايتقان بولاتىنبىز. سونداي-اق اپامىز وقىعان ورال اەروكلۋبى قۇرىپ كەتكەن جوق، سوعان ەسىمىن بەرسە، دوسپانوۆالار تۇرعان ءۇيدى انىقتاپ، (م.مامەتوۆالار تۇرعان ۇيدەن قاشىق بولماعانعا ۇقسايدى، سونداي ءبىر دەرەكتى ەستىگەنمىن) وعان دا بەلگى قويسا، ۇرپاق موينىنداعى پارىز جەڭىلدەر ەدى.

مۇنايدار بالمولدا

2012 جىل، مامىر ايى

"اباي-اقپارات"