قالتا تەلەفونىمدا تىنىم جوق. جۋرناليستەر. راديو، تەلەديدار تىلشىلەرى، ءوزىمىزدىڭ گازەتتەگى ارىپتەستەرىمىز. بارىنە ەرەكشە ءبىر ەلەڭ ەتەر جاڭالىق كەرەك، ادام شوشىرلىق تسيفر-ساندار، دەنە تىتىركەندىرەر فاكت-دەرەكتەر كەرەك.

ءيا، 31 مامىردى بارشامىز توسامىز،  شيرەك عاسىرلىق اتالىپ ءوتۋ تاريحى بار بۇل ايتۋلى كۇن قوعامدىق ساناعا ابدەن ءسىڭىستى بولدى، اسىرەسە باق وكىلدەرى وسى كۇنى ايرىقشا بەلسەندىلىك كورسەتەدى. جىل سايىن وسى ازالى كۇندەردە قوعام مۇشەلەرىنىڭ جۇرەگىن سەلت ەتكىزەر، سانالىنى ۇيقىسىنان شوشىتاتىن، تۇسىنە ەنەر نەبىر قورقىنىشتى دەرەك-دايەكتەر مەن تاريحي فاكتىلەر جاريالانادى. اسىرەسە الاپات اشارشىلىقتىڭ تسيفر-ساندارى ءتىپتى سۇمدىق: بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەردىڭ قورىتىندى تۇجىرىمدارىندا ءبىر ءۇزىم نان-تالشىققا زار بولعانداردىڭ، قارا توپىراق جەپ قىناداي قىرىلعانداردىڭ سانى 1,5 ملن قازاق توڭىرەگىندە توقايلاسسا، بۇگىندە 2,5, تىپتەن 3,5-4,0 ميلليون بەيباقتاردىڭ ءبىر ساتتە گەنوتسيدكە ۇشىراعانى ايتىلۋدا. بۇلاي بولۋ سەبەبى: بۇرىن ۇلتتىق اپاتتى جىلداردا حالقىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرى، كەي-كەيدە تەڭ جارتىسىنا جۋىعى اشتان ءولدى، ۇركىنشىلىككە ۇشىرادى دەلىنسە، بۇگىنگى تاڭدا بارشا زەرتتەۋشىلەر بوسقىنداردى قوسقاندا (شەت ەل اۋىپ، سول جاقتا تۇراقتاعانداردىڭ، نەمەسە قايتا ورالعانداردىڭ) پايىزدىق مولشەرىن 70 پايىزعا جەتەقابىل دەپ مولشەرلەپ وتىر. بۇل ۇلى دالا ءتوسى، اسىرەسە قازاقتىڭ سارىارقاسى قاڭىراپ بوس قالعاندىعىنان حاباردار ەتەدى، بولاشاق سىناق الاڭدارىنا – پوليگونعا، كوسمودرومعا، تىڭ يگەرۋگە – ۇلان-عايىر جەر بوساتىلعانىن، سول كەز بيلىگىنىڭ ودان ءارى ويىنا كەلگەنىن ەمىن-ەركىن جۇزەگە اسىرۋىنا ەرەكشە مۇمكىندىك تۋعاندىعىن بىلدىرەدى. ءتورت مىڭ جىل ات جالىندا، تۇيە قومىندا كوشىپ-قونعان ءداستۇرلى مالشى قاۋىمنىڭ اياقاستى كۇشتەپ وتىرىقشىلىق تىرلىككە اۋىستىرىلۋى، ايدىن كۇننىڭ امانىندا بارىنان ايىرىلۋى مەن جاڭانى يگەرە الماۋى، تەك ماتەريالدىق ەمەس، رۋحاني، مادەني رەپرەسسياعا ۇشىراۋى – بۇل حح عاسىرداعى ايتۋعا ءسوز جەتپەيتىن الەمدىك وركەنيەتتەگى سۇمدىق اپات، حالقىمىزدىڭ باسىنا تونگەن اقىرزامان بولاتىن. ونى ۇمىتۋ، ەسكە الماۋ مۇمكىن بە؟!.

ءبىز بيىلعى 31 مامىردى ەرەكشە ءبىر جاعدايدا قارسىلاپ وتىرعانىمىزدى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ءبىر جاعىنان ەلىمىز بەن ەلاعالارىمىز جەر-جاھاندى دۇرلىكتىرگەن پاندەميامەن الىسىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە سانا سىلكىنىسى، رۋحاني جاڭعىرۋ جاڭا دەڭگەيدە قولعا الىندى. ەل باسشىسىنىڭ ارنايى جارلىعى (№456, 20.11.2020 ج.) جاريالاندى، مەملەكەتتىك جانە باسقا دا كوميسسيالار قۇرىلدى، اۋقىمدى ءىس-شارالار قولعا الىندى. ەس جيىپ، ەتەك جاپقان تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىعىندا ۇلتتىق اپاتتىڭ ۇلىع زارداپتارىن، قانى سورعالاعان اششى شىندىقتاردى اشىق ايتۋىمىزعا، كىنا-كۇنالارىمىزدى مويىنداپ، جۋىپ-شايۋىمىزعا تۋرا كەلىپ وتىر. مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ شەكارالار سوگىلىپ، ايشىلىق جەردەن اۋىزدى اشىپ-جۇمعانشا حابار الىپ، الەمدى الاقانعا ورناتقانداي اقپاراتتى جاڭا زاماندا ۇلى كوشتەن قالىپ قويماۋ ءۇشىن دە وسىنداي كۇردەلى، كۇرمەۋى قيىن شەشىم قابىلداندى.

ءيا، «ەشتەن كەش جاقسى». قازاقستاندا بۇنداي شەشۋشى شەشىمدى بۇدان 30 جىل بۇرىن دا قابىلداۋعا بولاتىن ەدى. ءسىز ەسكە سالىپ وتىرعان، 1993 جىلعى زاڭدى كەزىندە قابىلداعانىمىزعا شۇكىر دەدىك. كوممۋنيستىك ەزگىدەن قۇتىلىپ، ءسوتسياليزمنىڭ شاپانىنان شىققان ەلدە قانشا بوستان بولدىق دەگەنىمىزبەن ءبىر كەزدەردەگى ەلدەگى 46 ملن باس مال-بايلىقتان بىرەر جىلدا تىپ-تيپىل بولىپ 4-اق ملن قالعانىن، ولاردى كىم تارتىپ العانىن، كىمنەن تارتىپ الىنعانىن اشىق ايتا المادىق. جيعان-تەرگەنىنەن ايىرىلعان الاش بالاسىنىڭ كەبىن كيىپ وققا قارسى شاپقانى، جان ايقايمەن جاپپاي جان تاپسىرعانى، «بانديت» اتانعانى ايتىلمادى. تىپتەن تاۋلىگىنە 24 ساعات، 365 كۇن اۋىز جاپپاستان جار سالىنعان ۇلى جەڭىس جىلدارىندا قارۋسىز قانشا قازاقتىڭ قانقاساپقا تۇسكەنى، تانك پەن پۋلەمەتكە جالاڭ قىلىشپەن سەس كورسەتكەن قانشا بوزداقتىڭ اجال قۇشقانى، فاشيستىك لاگەرلەردە ازاپ شەككەنى، سۋ ىشەرلىگى بارلارىنىڭ قايتىپ كەلىپ ستالين تۇرمەسىندە ءشىرىپ ولگەنى ايتىلمادى. مىنە، وسى ۇلتتىق تراگەديانىڭ بار بەت-بەينەسىن اشۋ، شاھيدتەردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋ، قۇران باعىشتاۋ – ءبىزدىڭ بورىشىمىز.

زۇلىمدىعى جاۋىز گيتلەردەن ارتىپ كەتپەسە، ءبىر كەمى جوق ستالين ولگەن سوڭ دا، ياكي بۇدان 60 جىل بۇرىن دا بىزگە تاريح كوزىنە تۋرا قاراپ، بەيشارا تىرلىگىمىزدى مويىنداپ، جازىقسىز جاپا شەككەن مىسكىندەردىڭ ارۋاعىن ارداقتاۋىمىزعا بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي، «جىلىمىق» جىلدارىندا اشىلا باستاعان قازاننىڭ قاقپاعىن قايتا جاۋىپ قويدىق. تاپ تارتىسىن قوزداتىپ، كوممۋنيزم قۇرماق بولعانداردى «اقتادىق» تا، ال ولاردىڭ وي-پىكىرىمەن كەلىسپەگەندەردى ۇمىتتىرىپ، «ارحيۆ قويناۋىنا» جىبەردىك.

وسى ورايدا ۇنەمى ءبىر شىندىق ايتىلماي، كوزتاسا بولىپ كەلەدى. ماسكەۋدىڭ زورلىق-پارمەنىن، چك–وگپۋ–نكۆد–كگب سياقتى قاندىقول ارنايى قىزمەتتەرىنىڭ سالعان لاڭىن ارينە ەشكىم جوققا شىعارا المايدى، ايتسە دە وسى جازىقسىز توگىلگەن ميلليونداردىڭ قان قۇنىندا عانا ەمەس، الاش ارىستارىنىڭ، باسقا دا دارىندى تۇلعالاردىڭ «اقتالماي»، اتى-جوندەرى اشىققا شىقپاي، تاريح تۇڭعيىعىنا ودان ءارى تۇنشىقتىرىلا تۇسۋىنە قازاق بيلىگىنىڭ، جەر باسىپ جۇرگەن قازاق زيالىلارىنىڭ دا قوسقان «ۇلەسى» از ەمەس. قوعامدىق سانامىزدى جاڭالاپ، رۋحاني جاڭعىرىپ جاتقان تۇستا، وسى «ۇيدەي پالەنى» نە ىستەيمىز، ءالى دە جارتىكەش شىندىقتى مالدانىپ جۇرە بەرەمىز بە دەگەن پالساپالىق سۇراق الدىمىزدا كولەڭدەيدى دە تۇرادى. جاسىراتىنى جوق، مەن ايتىپ وتىرعان العاشقى 30 جىلدا دا، كەيىنگى 30 جىلدا دا وسى تاريح الدىنداعى ۇلكەن سۇراقتان قاشقاقتاپ، جالتارىپ كەلگەن بولاتىنبىز. بىلگىشتەر ايتادى، ەشقاشان شىندىق تولىمدى، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەلدەنگەن تاريح  بولماق ەمەس، ۋاقىت-كەزەڭىمەن زامانا جاراسى دا جازىلادى دەيدى. مەملەكەت مۇددەسى، حالىق بىرلىگى ءۇشىن بۇعان وبەكتيۆتى سەبەپتەرمەن تۇسىنىستىكپەن قاراۋ قاجەت دەيدى. ءيا، تاريح – تورەشى، تاريح – ەمشى. تەك ادام عۇمىرىنىڭ قىسقالىعىن، تاريحي جادتىڭ دا ءوشۋى مەن ءوسۋى بارلىعىن ۇمىتپاساق بولعانى. اسىرەسە، ءوز تاريحىمىزدى ءوزىمىز جازار، ءوز تىرلىگىمىزدى ءوزىمىز تۇزەر كۇن تۋعان شاقتا ارتىق كەتىپ اربانى سىندىرۋعا دا، اتتىڭ تىزگىنىن تارتىپ شابانداۋعا دا بولمايدى. ءتۇن تۇنەگىن تۇرگىسى كەلمەسە دە، كۇن شىقپاي قويماسى انىق. شىرىلداعان شىندىق بوزتورعاي دا ءساتى كەلگەندە اشىلارى ءسوزسىز.

جيىرمانشى عاسىر ناۋبەت-زۇلماتتارىن زەرتتەۋشىلەر اراسىندا تاعى ءبىر شەشىمىن تاپپاعان پىكىر تالاسى بار. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ۇزاققا سوزىلعان قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق تاقىرىبىن اجىراتىپ، بولەك-بولەك قاراستىرۋدى ۇسىنادى. ءبىز ولاردى شەرلى تاريحىمىزدىڭ قۇراۋ-قۇراۋ بەتتەرى رەتىندە ءبىرتۇتاس تاريحي قۇبىلىس دەپ باعالاۋ جاعىندا بولساق تا، شىنىن ايتۋ كەرەك، اشارشىلىق اپاتى قۋعىن-سۇرگىن تاقىرىبىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ كەلە جاتقانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. تاريحي تۇلعالاردىڭ اتى اتالىپ، شىندىق شىمىلدىعى تۇرىلەتىن رەپرەسسيا كىم-كىمنىڭ دە قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرادى. قازىرگى اتالمىش كوميسسيا جۇمىستارى دا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان تۇلعالاردى «اقتاۋ»، سولاردىڭ سوت ماتەريالدارىن «قۇپياسىزداندىرۋ» باعىتىندا ءجۇرىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز، «ۋاقىت – تورەشى» دەگەنىمىزدەي، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى بۇگىن اقتالسىن، بولماسا قۇپياسى ەرتەڭگى كۇنى جارىققا شىقسىن، ايتەۋىر ءبىر ءساتى تۋعان تۇستا شىندىق ايتىلادى. ەڭ باستىسى ءبىزدىڭ ءالى كۇنگە «جابىق» ارحيۆتەرىمىزدە ولارعا قاتىستى سوت ماتەريالدارى بارشىلىق، ياعني قۇربانداردىڭ اتى-ءجونى، دەرەكتەرى حاتتاۋلى تۇر. ول «ىستەرمەن» تانىسقان قۇقىق ماماندارى، زەرتتەۋشىلەر ءوز باعالارىن بەرە جاتپاق. وسىعان دەيىن «قۇپيا» سانالىپ كەلگەن، كوزتاسادا بولعان ىستەر تولىق اشىلعان كەزدە عانا ءبىز ەلىمىزدە جۇرگىزىلگەن ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن زامانىنىڭ بارلىق قوياسىن اقتارىپ، اتىلعان، جەر اۋدارىلعان جانە سوتتالعان ادامداردىڭ تولىق سانىن بىلەتىن بولامىز.

ال بۇدان عاسىر بولىپ وتكەن اشارشىلىق داۋىلى، 1932-33 جىلدارداعى ۇلتتىق اپات تۋرالى بۇلاي دەي الماس ەدىك. ارينە، قۇجاتسىز، دەرەكسىز تاريح جەتىم، «قۇپيا» ارحيۆتەردىڭ قوينىنا ءالى تالاي سان-تسيفرلاردى بۇركەپ جاتىر. ءسوز جوق، ولار دا ايتىلادى، اشىلادى. بىراق سول ءبىر الاساپىران زامانداردا ارماندا كەتكەندەردىڭ اتى-جوندەرىن باس-باسىمەن اتاۋ، ەسىم-سويلارىن ەلەپ-ەسكەرۋ قيىندىق تۋدىرىپ وتىر. ءبىر ۋىس بيداي مەن تابا نانعا ساتىلعان بالا-شاعا، «دەتدوم» تۇلەكتەرى،  ارتىندا ۇرپاعى قالماعاندار قانشاما؟!. ءار قازاق – مەنىڭ جالعىزىم دەسەك، ۇلتىمىزدىڭ 70 پايىزى وسى اپاتقا شارپىلدى دەسەك، 3,5–4,0 ملن قۇنى سۇراۋسىز الاش بالاسىنىڭ اتى-سويىن قالاي انىقتاماقپىز؟ بىزدىڭشە، بۇگىنگى تاڭدا ماسەلەنىڭ ماسەلەسى وسىندا.

جۇرتىمىز اشتىقتى دا كوردى، توقتىقتى دا كوردى. زامان اۋىستى، قۇلىق-نيەت وزگەردى. باستان كەشكەن اشارشىلىقتى، ۇلتتىق اپاتتى ەسكە المايتىن بولدىق. قانشاما جىلداردان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق ازا كۇنى بىزدە تۇتىلمايدى. مەملەكەتتىك تۋىمىز ءتۇسىرىلىپ، ارۋاقتارعا قۇران وقىلمايدى. بولاشاعىن ويلامايتىن ادام جوق، دەسەك تە وتكەنگە ۇڭىلۋگە، اتا-بابا شەجىرەسىن تۇگەندەۋگە سالعىرتپىز. مۇسىلمان-حريستيان سوعىسى، ورىس-ۋكراين قاقتىعىسى، تاجىك-وزبەك داۋى، اۋعانستان تىريەگى، ءبارى-ءبارى ءبىزدى ەرىكسىز الاڭداتادى. بىراق تا اناۋ ءبىر ناۋبەتتى جىلداردا ءزاۋزاتىمىزدا قانشا وشاقتىڭ وتى ءوشتى، اۋلەتىمىزدە قانشا شاڭىراق قيراپ، سانىمىز قانشاعا ازايدى؟ وركەنىمىز قيىلىپ، قانشاما ەت جاقىن تۋعان-تۋىستان ايىرىلدىق؟..

وسىنداي سامساعان سان سۇراققا جاۋاپ بەرەر كۇن تۋدى اعايىن! جاقىندا ارنايى «جوقتاۋ.كز» پورتالى ىسكە قوسىلماق. مۇمكىن بولسا وسى اقپاراتتىق پلاتفورمادا جوعالتقانىمىزدى ءبىر تۇگەندەپ كورەلىكشى، اعايىن. اركىم وتكەنىنە ءۇڭىلىپ، اتا-بابا شەجىرەسىنەن ءجىبى ءۇزىلىپ، تاسى شاشىراپ كەتكەن تاسبيىقتاي تۋعان-تۋىستارىن اتاپ، تۇستەپ، سانامالاپ بەرسە ... ءبىز مۇمكىن وتكەن عاسىردا قانشا ادامدىق رەسۋرسىمىزدى جوعالتقانىمىزدى باعالار ەدىك. شەيىت كەتكەن قۇربانداردىڭ ەسىمىن جاڭعىرتىپ، ارۋاعىن ەسىركەر ەدىك. وزعان ەل تاريحىن تاسقا جازادى، توزعان ەل جاسپەن جۋادى دەپ جاتامىز. توزباعاندىعىمىزدىڭ بەلگىسىندەي بولىپ، وزعاندىعىمىزدى كورسەتەلىك تە، قانەكي.

وسى جولداردى قاعازعا ءتۇسىرىپ، ويعا شومىپ وتىرعانىمدا قالتا تەلەفونىمدا تىنىم جوق. جۋرناليستەر. راديو، تەلەديدار تىلشىلەرى، ءوزىمىزدىڭ گازەتتەگى ارىپتەستەرىمىز. بارىنە ەرەكشە ءبىر ەلەڭ ەتەر جاڭالىق كەرەك، ادام شوشىرلىق تسيفر-ساندار، دەنە تىتىركەندىرەر فاكت-دەرەكتەر كەرەك. ۇلتىمىزدىڭ ساناسى سىلكىنىپ، رۋحاني جاڭعىرۋىمىز ءۇشىن، ارينە، بۇل ءسوزسىز كەرەك-اق. ەلدىكتىڭ بەلگىسى عوي بۇل. ەڭسەنى باسقان اۋىر ويلار قيىردى شارلاپ، ۇلكەندەردەن ەستىگەن اڭگىمە-ەستەلىكتەرگە بىرتە-بىرتە باتىپ بارامىن. ءوزىمنىڭ كامپەسكەگە ۇشىراعان، تۋعان ەلىنە جەتە الماي سۇيەكتەرى جات ەلدە (ستاۆروپول ولكەسى، جوعارى جانە تومەنگى باسقۇنشاق قالالارىندا) قالعان اتالارىمدى، ساندىققا كومگەن اسىل مۇرا، ءدىني كىتاپتارى قۇمعا اينالعان قالپە اتامدى، سوعىستا نەمىس پەن سوۆەتكە بىردەي تۇتقىن بولىپ، ەلمەن ارالاسا الماي، ءومىرى قۇسادا وتكەن جاما اعايىنىمدى، جۇرەگىنە شەمەن بايلانعان، اتالاس، تۋىس، جەرلەس باۋىرلارىمدى ەسكە الىپ وتىرمىن... 

پروف. عاريفوللا انەس

Abai.kz