قازاقتارداعى ارىق اقساقالى
قازاقتارداعى ارىق اقساقالى، مۇراپ جانە توعانشى ۇعىمدارىنىڭ ءمانى مەن قىزمەتى
كەڭەستىك تاريحنامادا قازاق قوعامىنىڭ «كوشپەلى عۇمىرى» كەڭىنەن قاراستىرىلىپ، قازاق دالاسىنداعى وتىرىقشى مادەنيەت ەكىنشى دەڭگەيدەگى تاقىرىپتار قاتارىنا ىعىستىرىلدى. ەلىمىزدەگى 1991 جىلدان كەيىن تاريح، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا سالالارىندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان تەرريتورياسىندا وتىرىقشى مادەنيەتتىڭ ىزدەرى كەڭىنەن قاراستىرىلدى. بۇل زەرتتەۋلەر، ءوز كەزەگىندە، قازاق دالاسىندا كوشپەلىلەر قوعامىمەن قاتار، وتىرىقشى مادەنيەتتىڭ قارقىندى دامىعاندىعىن كورسەتتى. ال، وتىرىقشى قوعامنىڭ نەگىزگى شارۋاشىلىق دىڭگەگى بولىپ تابىلاتىن ەگىنشىلىك – قازاق دالاسىنىڭ ءىرى وزەندەرى ارەالىندا دامىدى. اتاپ ايتقاندا، ەرتىس، سىرداريا، ىلە، تالاس، شۋ سىندى ت.ب. وزەندەردىڭ بويىندا ەگىنشىلىكتىڭ العىشارتتارى ەرتە تەمىر داۋىرىندە قالىپتاسقان. كەيىننەن ءتۇرلى ساياسي، شارۋاشىلىق-ەكونوميكالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى كەي وڭىرلەردە ەگىنشىلىك ءوز ماڭىزىن جويدى. بىراق، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرىندە كەي ۋاقىتتاردا توقىراۋعا ۇشىراعانىمەن، ەگىن شارۋاشىلىعى جويىلعان جوق.
جالپى قازاقتاردا ەگىنشىلىكتىڭ سۋالمالى (ليماندىق / ءتالىمى) جانە سۋارمالى ءتۇرلى بولدى. الايدا، نەگىزىنەن وزەندەردەن، كولدەردەن ارىق تارتۋعا نەگىزدەلگەن سۋارمالى ەگىنشىلىككە باسىمدىق بەرىلدى. ويتكەنى، قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرى تابيعاتى جاڭبىر از تۇسەتىن قۇرعاق كونتينەتكە جاتادى. ال، ەگىنشىلىك ارنايى سۋارىلعاندا عانا جاقسى ناتيجە بەرەتىندىگى داۋسىز. ەگىندى سۋمەن باس ارىق، ارىق، كىشى ارىق، جاپ، سالما سىندى ت.ب. ءتۇرلى كولەمدەگى ءبىرتۇتاس سۋلاندىرۋ جۇيەسى قامتاماسىز ەتتى. سونداي-اق، اتالمىش ارىق تۇرلەرىنە سالىناتىن شىعىر، قارابۋرا، تۇكىرتكى، تارناۋ سىندى يرريگاتسيالىق قۇرىلعىلار سۋلاندىرۋ جۇيەسىنىڭ فۋنكتسياسى كۇردەلى بولعاندىعىن كورسەتەدى. وسىنداي كۇردەلى سۋلاندىرۋ جۇيەسىن ءاردايىم دۇرىس قالپىندا ۇستاۋ جانە ەگىنشىلەرگە سۋدى شىعىنسىز ءھام ۋاقىتىلى قامتاماسىز ەتۋ مەن سۋدى ءبولۋدىڭ ءتارتىپ رەتتىلىگىن قاداعالاۋدىڭ وزىندىك قيىندىعى بولدى. ۇزاق جىلدارداعى حالىقتىق تاجىريبە نەگىزىندە وسى باعىتتاعى كۇردەلى جۇمىستى ۇيلەستىرىپ وتىراتىن جانە باسقاراتىن ارنايى مامانداردىڭ قىزمەتى قالىپتاستى. بۇل رەتتە، قازاقتاردا ارىق قازۋ، سۋدى ءبولىپ پايدالانۋ، قازۋ-تازالاۋ جۇمىستارىن جۇيەلەپ ۇيىمداستىراتىن ارىق اقساقالى مەن مۇراپ سىندى حالىقتىق باسقارۋ قىزمەتىن اتاپ وتۋگە بولادى. ءداستۇرلى ورتادا ينستيتۋتسيونالدىق ءمانى بار اتالمىش سۋدى پايدالانۋدىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى وتىرىقشى قوعامنىڭ ۇجىمداسا ەڭبەك ەتۋىن قامتاماسىز ەتتى. ءحىح ع. 60-جىلدارىنان باستاپ تۇركىستان ولكەسىندە پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى ءوزىنىڭ اسكەري-ساياسي بيلىگىن مىقتاپ ورناتقاننان كەيىن جەرگىلىكتى بيلىككە ىقپال ەتۋ تەتىكتەرىن ارتتىرىپ، ونىڭ ىشىندە ءوڭىردىڭ سۋلاندىرۋ جۇيەسىن باسقارۋ ءىسىن دە نازاردان تىس قالدىرعان جوق.
شارۋاشىلىق جۇيەسى ەگىنشىلىككە نەگىزدەلگەن وتىرىقشى قوعامدا باس ارىق، ارىق، بوگەت، توعان، جاپ ءتارىزدى ءتۇرلى سۋلاندىرۋ جۇيەلەرىنىڭ تەحنيكالىق جاي-كۇيىن جانە سۋدى ءبولۋدى ۇيلەستىرەتىن ارىق اقساقالى، مۇراپ، توعانشى، شىبىقشى ت.ب. سىندى فۋنكتسيونالدىق ۇعىمدار بولدى. اتالمىش ۇعىمداردىڭ ىشىندەگى ەڭ كونەسى، ءارى وتىرىقشى حالىقتاردا كەڭ تارالعان اتاۋ مۇراپ جونىندە ن.د. وڭداسىنوۆتىڭ «پارسىشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىگىندە»: «مير+اب جەر، ەگىن سۋاراتىن، سۋدىڭ دۇرىس پايدالانۋىن باقىلايتىن كىسى (سۋ باستىعى، سۋ اقساقالى)» (وڭداسىنوۆ، 1958: 258), – دەپ بەرىلگەن. سونىمەن قاتار، كەيبىر ەڭبەكتەردە مۇراپ ءسوزى اراب تىلىنەن شىققان دەگەن دە پىكىر بار.
ل.مەيەردىڭ ەڭبەگىندە اراب تىلىندە «مير» – پاتشا، «وب» – سۋ دەگەن سوزدەردىڭ بىرىگۋىنەن تۋىنداعان ءسوز دەپ كەلتىرىلگەن (مەيەر ل. ماتەريالى دليا گەوگرافي ي ستاتيستيكي روسسي، سوبراننىە وفيتسەرامي گەنەرالنوگو شتابا. كيرگيزسكايا ستەپ ورەنبۋرگسكوگو ۆەدومستۆا. سپب.: تيپ. ۆەيمارا ي پەرسونا، 1865. س. 103.). ءدال وسىنداي وي ە.سميرنوۆتىڭ ەڭبەگىندە دە كەزدەسەدى (سميرنوۆ ە. سىر-دارينسكايا وبلاست. وپيسانيە، سوستاۆلەننوە پو وفيتسيالنىم يستوچنيكام. سپب.: تيپ. م.م. ستاسيۋلەۆيچا، 1887. س. 104). مۇنداعى ەكى اۆتور تاراپىنان دا بىردەي كەلتىرىلگەن پىكىر تىلدىك تۇرعىدان دا، تاريحي ۇدەرىستەر تۇرعىسىنان دا ەشقانداي قيسىنعا كەلمەيدى. ويتكەنى، اراب تىلىندە سۋ ءسوزى «وب» ەمەس، شىن مانىندە «ما'» دەپ قولدانىلادى (بارانوۆ، 1994: 735). وسىنىڭ ءوزى-اق مۇراپ ارابتىڭ ءسوزى ەمەستىگىن بىلدىرەدى. شىندىعىندا، «وب» ءسوزى پارسى تىلىندە سۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى (رۋبينچيك، 1-توم، 1970: 31). ال، «ميروب» ءسوزىنىڭ العاشقى بۋىنى «مير» پاتشا ماعىناسىن بەرەتىن «äمير» ءسوزىنىڭ قىسقارعان ءتۇرى. ياعني، «مير» جانە «وب» سوزدەرىنىڭ بىرىگۋىنەن پارسى تىلىندەگى «ميروب» ءسوزى تۋىنداعان (رۋبينچيك، 2-توم، 1970: 588). مۇنى ەجەلگى يران جەرىندە سۋدى ءبولۋشى ادامنىڭ «ميروب» دەپ اتالعاندىعى ناقتىلاي تۇسەدى. پارسىلارداعى (يراندىقتار) اتالمىش مۇراپ قىزمەتى فۋنكتسيونالدىق تۇرعىدان ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان كەزەڭدەگى ء(حىح ع. اياعى – حح ع. باسى) ورتا ازيا حالىقتارىنداعى مۇراپتارمەن بىردەي بولعانىمەن، ينستيتۋتسيونالدىق تۇرعىدا مۇلدەم كەرەعار بولدى. ويتكەنى، پارسىلارداعى مۇراپتاردى قاۋىم مۇشەلەرى تاڭداۋىمەن ەمەس، ارنايى پاتشا تاراپىنان تاعايىندالعان. مۇنداي مۇراپتىق قىزمەت اتادان بالاعا مۇراگەرلىك جولمەن بەرىلگەن. سوندىقتان، ولار بيلەۋشى تاپتىڭ وكىلى رەتىندە ءىرى جەر يەلەرىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاعان. بۇل ءوز كەزەگىندە شاعىن جەرگە يە قاراپايىم شارۋالاردىڭ ەگىندەرىنىڭ قۇلدىراۋىنا (اسىرەسە، سۋى از قۇرعاق ولكەلەردە) اكەلىپ وتىرعان (فاميلي، 1967: 131). سونىمەن قاتار، پارسىلاردىڭ اتامەكەنى قوسوزەن ارالىعى ەجەلدەن ەگىنشىلىكتىڭ وتانى بولعاندىعى دا «مۇراپ» ءسوزىنىڭ ورتا ازيا ەلدەرىنە پارسى تىلىنەن ەنگەنىنە كۇمان تۋدىرماسى انىق.
سۋلاندىرۋ جۇيەسىندەگى كەلەسى ءبىر ۇعىم «توعانشى» اتاۋى جەرگىلىكتى سىر بويى قازاقتارىنىڭ قولدانىسىنداعى توعان سوزىنەن كەلىپ شىققان. دەگەنمەن، و. ناقىسبەكوۆ 1955–1963 جج. ارالىعىندا ەل ىشىنەن جيناقتاعان ماتەريالدارى نەگىزىندە جازىلعان «جەرگىلىكتى حالىق تىلىندەگى ارىق-اتىز تۇرلەرىنە بايلانىستى قولدانىلىپ جۇرگەن سوزدەر جايىندا» اتتى ماقالاسىندا توعان ءسوزىنىڭ ەكى ءتۇرلى ماعىنادا قولدانىلاتىندىعىنا توقتالادى. ناقتىراق ايتقاندا، جەرگىلىكتى تۇرعىندار الماتى، جامبىل جانە شىمكەنت (قازىرگى تۇركىستان وبلىسى) وبلىستارىنىڭ تۇرعىندارى كەڭدىگى ەكى-ءۇش مەتردەي بولاتىن ۇلكەن ارىق، ال قىزىلوردا وبلىسىنىڭ حالقى سۋعا سالىنعان بوگەت ماعىناسىندا قولدانادى (ناقىسبەكوۆ، 1965: 169-170). دەمەك، قاراستىرىپ وتىرعان سىر بويى قازاقتارىندا توعانشى دەپ باس ارىقتاردىڭ باستاۋىن سىرداريادان الاتىن تۇسقا قويىلاتىن سۋدىڭ كولەمىن رەتتەۋشى بوگەتتەردىڭ قىزمەتىن باقىلاۋشى ادامدى اتايدى. بۇل پىكىرىمىزدى، ە.سميرنوۆتىڭ تومەندەگى سيپاتتاماسى ناقتىلاي تۇسەدى: «كەيبىر ۇلكەن كانالداردىڭ سۋقابىلداعىش نەمەسە سۋ تاراتقىش تۇسىنداعى بوگەتتەردى سالۋ كەزىندە تاس، قامىس، شىبىق جانە توپىراقتى قولدانعاندىقتان ۇنەمى باقىلاۋدى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان وسىنداي بوگەتتەردى بۇزىلۋدان ساقتاۋمەن قاتار، ارىق اقساقالىنىڭ باعىتى بويىنشا سۋدى رەتتەپ وتىراتىن توعانشى قىزمەتى دە ەسكەرىلگەن. ياعني، توعانشى بوگەتتىڭ بيىكتىگىن كوتەرۋ، ەنىن ۇزارتۋ، كانالدىڭ باسىن بوگەۋ نەمەسە سۋدى اعىزۋ سىندى جۇمىستاردى جۇرگىزۋ ارقىلى سۋدى رەتتەپ وتىردى (تۇپنۇسقادان اۋدارعان – ن.د.)» (سميرنوۆ، 1887: 108). سونىمەن قاتار، توعانشىنى ارىق اقساقالىنىڭ ءوزى تاڭداي الادى (شاحنازاروۆ، 1908: 92). بۇل، ارينە، ارىق اقساقالىنىڭ سۋلاندىرۋ جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن تولىققاندى قاداعالاۋعا بەرىلگەن «تەتىك» دەۋگە بولادى.
سۋلاندىرۋ جۇيەسىن رەتتەۋ فۋنكتسياسىن اتقارۋشى تۇلعالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جوعارعى ساتىسىنداعى قىزمەت ءتۇرى ارىق اقساقالى بولىپ تابىلادى. سۋىن بىرنەشە اۋىل پايدالاناتىنداي ۇلكەن كانالعا بىرنەشە مۇراپ تاڭدالىپ، ال ولاردىڭ بىرلەسە جۇمىس ىستەۋىن دۇرىس ۇيلەستىرۋ ءۇشىن مۇراپباسى نەمەسە ارىق اقساقالى تاعايىندالادى. وعان بۇكىل مۇراپتاردىڭ باسشىسى رەتىندە جوعارى باسقارۋ مەن ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشۋ مىندەتى جۇكتەلەدى (سميرنوۆ، 1887: 108). ارىق اقساقالى نەگىزىنەن سۋلاندىرۋ جۇيەسىنىڭ تەحنيكالىق جاي-كۇيىن باقىلاۋعا الادى. باس ارىقتار مەن وزگە دە سۋلاندىرۋ جۇيەسى تۇرلەرىنىڭ اقاۋلارىن قالپىنا كەلتىرۋ، ولاردى تازالاۋ سىندى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى، حالىقتى ۇيىمداستىرۋدى تالاپ ەتەتىن كۇردەلى جۇمىستار ارىق اقساقالدارىنىڭ مىندەتىنە كىرەدى (الەكساندروۆ، 1919: 21).
سۋلاندىرۋ جۇيەسىن ۇيىمداستىرۋشى تۇلعالار قىزمەتىنىڭ فۋنكتسيالىق ەرەكشەلىكتەرى مەن ەڭبەك ءبولىنىسى جونىندە ل. مەيەر تومەندەگىدەي ماعلۇمات كەلتىرەدى: «مۇراپتار ەگىنشىلەرگە ارىقتاعى سۋدى بولۋمەن، شىبىقشى بولسا ارىق قازۋ، تازارتۋ سىندى جۇمىستاردى قاداعالاۋمەن اينالىستى. ال، اقساقال بۇكىل ارىقتاردىڭ جۇيەلى تۇردە حالىققا قىزمەت ەتۋىنە باسشىلىق ەتكەندىكتەن، قاراماعىنداعى ارىقتار مەن بوگەتتەر ونىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن بولعان (تۇپنۇسقادان اۋدارعان – ن.د.)» (مەيەر، 1965: 103).
جەرگىلىكتى حالىق ارىق اقساقالىن ءۇش جىلعا سايلاعاننان كەيىن، سايلاۋ ناتيجەسى رەتىندە ونى اسكەري گۋبەرناتور ارنايى بەكىتكەن. ال، مۇراپتاردى ارىق اقساقالى تاعايىنداعان. مۇراپتار ارىق قازۋ كەزىندە نەگىزىنەن ومىرلىك نەمەسە اتادان بالاعا مۇرا بولعان تاجىريبەگە سۇيەنىپ وتىرعان. ارنايى تەحنيكالىق ءبىلىمى بولماعانىمەن دۇرىس ويلاۋ، زەرەكتىك جانە كوز مولشەرىمەن جۇمىس ىستەۋدى مەڭگەرگەن (دينگەلشتەدت، 1893: 200).
سۋعا قاتىستى داۋلى ماسەلەلەر كوبىنە تەز ارادا جانە ءادىل شەشىم قابىلداۋدى تالاپ ەتكەندىكتەن، مۇراپتاردىڭ ارالاسۋىمەن لەزدە شەشىلگەن. مۇنداي ماسەلەلەر كوبىنەسە سۋ ءبولۋ كەزىندە تۋىندايدى. ال، ەگىن سۋارۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە بولعاندىقتان، كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايتىن ەدى. ويتكەنى، ۋاقىتىندا سۋارىلماعان ەگىننىڭ شىعىمى دا از بولاتىنى داۋسىز. ال، جەرگىلىكتى وڭىردە شەشىمىن تاپپاعان ۇلكەن داۋلى ماسەلەلەر مەن تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر كەيدە ۋەزدىك اكىمشىلىككە دەيىن جەتىپ وتىرعان (دينگەلشتەدت، 1893: 376-377).
ەگەر، ءبىر ارىقپەن سۋعارىپ وتىراتىن بەس ەگىنشى ءوز جەرلەرىن سۋلاندىرۋ ءۇشىن كىم ءبىرىنشى سۋارادى دەپ ءوزارا باستەسەدى، وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ مۇرابىنا جۇگىنىپ وتىرادى. كەزەكتەگى سوڭعى ەگىنشى داۋلى جەردىڭ ماسەلەسىنىڭ شەشىمىن ۇنەمى سۇراپ وتىرعان. ناقتى نەگىز بولماعاندىقتان، بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمى تابىلماي، جەرەبە تاستاۋعا ءماجبۇر بولاتىن ەدى. باستەسكەندەردىڭ ءاربىرى ۇزىندىعى 1/2 ۆەرشوكتى (ورىستىڭ كونە ۇزىندىق ولشەم بىرلىگى. 1 ۆەرشوك شامامەن 4,4 سم-گە تەڭ) قۇرايتىن تاياقشانى الىپ، ونى كەرتەدى. تاياقشاداعى كەرتىكتەردىڭ سانى بىردەن بەسكە دەيىن بولعان. سودان كەيىن تاياقشالاردىڭ بارلىعىن مۇراپقا بەرگەن. ال، مۇراپ بولسا تاياقشالاردى قۇمعا نەمەسە جەرگە قويعان. سودان كەيىن ولاردى جاقىن ماڭداعى اۋىلعا شاقىرىپ، شامامەن 10 جاستاعى بالاعا الگى جەردەگى نەمەسە قۇمداعى تاياقشالاردى ءبىر-بىردەن الىپ، مۇراپقا ۇسىنۋ كەرەكتىگىن تۇسىندىرگەن. ەگەر، بالا ءبىرىنشى ءۇش كەرتىگى بار اعاشتى السا، وندا الگى تاياقتىڭ ەگەسى ءبىرىنشى كەزەككە يە بولسا، سودان كەيىنگى الىنعان ءبىر كەرتىگى بار ەكىنشى تاياقشا ەكىنشى كەزەكتى ءبىلدىرىپ وتىرعان. وسىلايشا، كەزەك ماسەلەسىن شەشە العان (دينگەلشتەدت، 1893: 333).
سىر بويى جانە تۇركىستان ءوڭىرى حالىقتارىنا ورتاق ادەتتىك قۇقىق جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن سۋدى پايدالانۋ بويىنشا قاۋىم مۇشەلەرى ۇستاناتىن تومەندەگىدەي ەرەجەلەر قالىپتاسقان:
– ەگىنىن سۋارعىسى كەلەتىن ءاربىر قاۋىم مۇشەسى ارىقتى سۋمەن قامتۋ جانە سۋلاندىرۋ جۇيەسىن ءتيىستى تارتىپتە ۇستاۋ جونىندەگى بارلىق جۇمىستارعا قاتىسۋى كەرەك;
– بارلىق داقىلداردى سۋارۋعا سۋ جەتىسپەسە، سۋ بىردەي ءبولىنۋى قاجەت;
– جەرەبە بويىنشا ءاربىر قاۋىم مۇشەسىنە كەزەك بەلگىلەنۋى ءتيىس;
– سۋ تاپشىلىعى كەزىندە، ەڭ الدىمەن، سۋدى ارىقتىڭ تومەنگى جاعىنداعى جەر يەلەرى، سودان كەيىن جوعارى تۇسىنداعىلار سۋارۋعا مىندەتتى;
– سۋدى كەزەكسىز پايدالانۋ نەمەسە ارتىعىمەن سۋارۋ قۇپتالمايتىن ءىس بولىپ تابىلادى جانە ايىپ سالىنادى (شاحنازاروۆ، 1908: 91-92).
تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ جوباسى بولعان «ارىق اقساقالى» مەن «مۇراپ» قىزمەتتىك بەلگىلەرى اسكەري ءمينيستردىڭ ۇسىنىسىمەن 1896 جىلعى 2 جەلتوقسانداعى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ ارنايى جارلىعىمەن بەكىتىلدى. اتالمىش بەلگىلەر 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن سوعىلىپ، ارىق اقساقالدارى مەن مۇراپتارعا بەرىلىپ كەلدى (مەلنيك، موجەيكو، 1993: 116).
جيىرما جىلدان اسا قىسقا ۋاقىتتىق قولدانىستا بولسا دا اتالمىش قىزمەتتىك بەلگىلەر وزگەرىسكە ۇشىرادى. العاشىندا دوڭگەلەك جانە بادامگۇل پىشىندەگى بەلگىلەردىڭ بەتكى جاعىنا (اۆەرس) تۇركىستان ءوڭىرىنىڭ گەربى سوعىلدى (سۋرەت). بەلگىنىڭ يەسى نە قىزمەت اتقاراتىنىن (ارىق اقساقالى نەمەسە مۇراپ), كىمگە جانە وعان كىم باعىناتىن ءتۇسىنۋى ءۇشىن قىزمەتتىك اتاۋ ورىس جانە اراب تىلدەرىندە جازىلدى. ارتقى جاعىنا (رەۆەرس) سوعىلعان جىلى ءىى نيكولايدىڭ ۆەنزەلى4 ءتۇسىرىلدى. كەيىننەن بۇل بەلگىلەر بۇرىنعىدان دا جەڭىلدەتىلىپ، تۇركىستان ولكەسىنىڭ ەلتاڭباسىنىڭ ورنىنا لاۋازىم اتىمەن الدىڭعى جاعىندا: «جەتىسۋ ءوڭىرى» دەگەن جازۋ پايدا بولدى، ال ارتقى جاعىندا – جازۋى جوق ايماقتىڭ ەلتاڭباسى بار. مۇراپ پەن ارىق اقساقالى قىزمەتتىك بەلگىلەرى اق مەتالعا سوعىلعان العاشقى «اۋىلدىق» بەلگىلەر بولعانىن اتاپ وتكەن ءجون (مەلنيك، موجەيكو، 1993: 116).
مۇراپتارعا بەرىلگەن مەدال جونىندە ءا.ج. احانتاەۆا ءوزىنىڭ ديسسەرتاتسيالىق زەرتتەۋىندە وتە قۇندى مالىمەت كەلتىرەدى. اۆتوردىڭ مالىمەتىنشە، سىر بويى قازاقتارىنىڭ اراسىندا بەدەلى جوعارى بولعان مۇراپ نۇرتازا قوسپامبەتۇلى تەمىر جول قۇرىلىسى كەزىندە دارياعا قويىلاتىن كوپىردىڭ ورنىن انىقتاپ كورسەتكەنى ءۇشىن نيكولاي ءىى-ءنىڭ قولىنان «ميراب» دەگەن مەدال الىپ، شەكپەن كيگەن ەكەن (احانتاەۆا، 2008: 65). بىراق، بۇل ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى اسىرەلەۋدىڭ ناتيجەسى دەۋگە بولادى. ويتكەنى، پاتشالىق كەزەڭدە «ميراب» دەگەن مەدالدىڭ ءتۇرى بولماعان. ال، شىن مانىندە نۇرتازا قوسپامبەتۇلىنا بەرىلگەن مەدال ەمەس، «ميراب» قىزمەتتىك بەلگىسى بولۋى بەك مۇمكىن.
سۋرەت. تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنداعى مۇراپتىڭ قىزمەتتىك بەلگىسى.
سۋلاندىرۋ جۇيەسىن باسقارۋ جانە ۇيىمداستىرۋ بارىسىندا ەڭ ءبىرىنشى رەتتە ەگىستىككە سۋ ءبولۋ مەن ونىڭ رەتتىك كەزەگىن ساقتاۋ ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تابىلادى. ياعني، ارىقتىڭ بويىنداعى ەگىنشىلەرگە سۋدى ءوز كەزەگىمەن ۋاقىتىندا ءبولىپ بەرۋ. بۇل ماسەلە نەگىزىنەن مۇراپتاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە جۇكتەلگەن. ءوز كەزەگىندە ارىقتىڭ باسىنا جاقىن ورنالاسقان ەگىنشىلەر ءبىرىنشى كەزەكتە سۋ الاتىندىعى قيسىندى، ءارى داۋسىز. وسى ورايدا «اكەڭ مۇراپ بولسا دا سۋ باسىنان ورىن ال»، «حاننىڭ قاسىندا بولعانشا، سۋدىڭ باسىندا بول» دەگەن حالىقتىق تامسىلدەردىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىن بايقاۋعا بولادى.
ەگىنشىلەر قاۋىمىنداعى ەكىنشى ماسەلە – ەگىن ماۋسىمى اياقتالعاننان كەيىن، ارىقتاردى تازارتۋ جۇمىستارى بولدى. بۇل ىسكە ارىق اقساقالى مەن قاتار مۇراپتار دا اتسالىسىپ وتىرعان. مۇنداي جۇمىستاردا اتالمىش جانداردىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق قىرى كورىنىس تابادى. مۇراپتار مەن ارىق اقساقالىنىڭ تالابى بويىنشا، وزدەرى تۇتىناتىن ارىقتى تازارتۋ جۇمىستارىنا ءار شاڭىراق جۇمىسقا ەڭبەك كۇشىن شىعارۋعا مىندەتتەلىپ وتىرعان. جۇمىسقا تارتىلعان ءاربىر جان وزىمەن بىرگە كەتپەن الا كەلەتىن بولعان. بۇل سول كەزەڭدەگى ارىق تازارتۋ جۇمىسىنا تارتىلاتىن شامامەن 100-دەن 1000-عا دەيىنگى ادامنىڭ بارلىعىن ەڭبەك قۇرالىمەن قامتاماسىز ەتۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان تۋىنداعان جاعداي ەدى. كەي ۋاقىتتاردا ارىققا كۇردەلى جۇمىستاردى جۇرگىزۋ كەزىندە بۇدان 2-3 ەسە كوپ ەڭبەك كۇشى قاجەت بولعان.
ەڭ كۇردەلى ءارى جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن ءۇشىنشى مىندەت – ول جاڭادان ارىق قازۋ نەمەسە ۇزارتۋ، توعان بەكىتۋ، قارابۋرا، سيپاي سىندى گيدروتەحنيكالىق قۇرىلعىلار ورناتۋ. وسىنداي ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن جۇمىستار ارىق اقساقالىنىڭ تىكەلەي جاۋاپكەرشىلىگىنە جۇكتەلگەن. الدىن الا جۇمىس بارىسى، جۇمىس كۇشىنىڭ سانى، ولارعا تولەنەتىن اقىسى ەسەپتەلىپ جوعارى باسشىلىقتان رۇقسات الىناتىن. ارىق قازۋ بارىسىندا حالىقتىق تاجىريبە نەگىزگى ءرول اتقاردى. ياعني، ارىق اقساقالى ارىق ارناسىنىڭ باعىتىن كوز مولشەرىمەن باعامداپ انىقتايدى. جاڭادان تارتىلعان ارىق نەگىزىنەن ۇيىمداستىرۋشى ادامنىڭ، قارجىلاي قولداۋ بىلدىرگەن تۇلعانىڭ ەسىمىمەن نەمەسە قازۋعا قاتىسقان رۋدىڭ اتاۋىمەن اتالعان. ارىق تازارتۋ جۇمىستارى جىل سايىن جۇرگىزىلىپ وتىرعان. سەبەبى، ەكى-ءۇش جىل تازارتىلماعان ارىقتىڭ ارناسى بەكىتىلىپ، سۋ كولەمى ازايىپ، قولدانىستان شىعىپ وتىرعان. ال، ارىقتىڭ بىتەلۋى وتىرىقشى قوعامنىڭ تىرشىلىك كوزى – ەگىننىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلەتىن ەدى. سوندىقتان، سۋلاندىرۋ جۇيەسىن باسقاراتىن ارىق اقساقالى مەن مۇراپتار ەگىنشىلەر قاۋىمىندا جوعارى قۇرمەتكە يە بولدى.
سۋلاندىرۋ جۇيەسىن باسقارۋ جانە ۇيلەستىرۋ بويىنشا اتقاراتىن جانداردى ارىق اقساقالى، توعانشى، شىبىقشى، سىرىقشى سىندى اتاۋلار بولعانىمەن، ەڭ كونەسى جانە بارلىعىن بىرىكتىرۋشى ۇعىم مۇراپ بولدى. سۋلاندىرۋ جۇيەسىن باسقارۋ ينستيتۋتى وتىرىقشى قوعامدا ەگىنشىلىكتىڭ دامۋىنا ىقپال ەتۋشى قوعامدىق قىزمەتتىڭ ءتۇرى بولدى. ويتكەنى، ەگىندى سۋارۋ ۇدەرىسى مول ءونىم الۋدىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. ال، وسى ەگىندى سۋارۋ بارىسىندا ارىقتان سۋدىڭ دۇرىس ءبولىنۋىن قامتاماسىز ەتۋ مۇراپتاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىنە جۇكتەلدى. وسىنىڭ ءوزى-اق شارۋاشىلىق جۇيەسى ەگىنشىلىككە نەگىزدەلگەن وتىرىقشى قوعامدا مۇراپتاردىڭ بەدەلى جوعارى بولعاندىعىن كورسەتەدى. وسىنداي جان-جاقتى جۇيەلەنگەن باقىلاۋدىڭ ارقاسىندا ارىقتاردىڭ ارناسى بەكىتىلمەيتىن. ەگىنشىلەرگە سۋ جەتپەي قالاتىن جاعدايلار سيرەك ورىن الاتىن. بۇل مۇراپتار مەن ارىق اقساقالىنىڭ سۋلاندىرۋ جۇيەسىنىڭ دۇرىس جۇمىس جاساۋىن ءجىتى قاداعالاپ وتىرعاندىعىنىڭ ناتيجەسى ەدى. ارىقتاردىڭ قانداي دا ءبىر جەرىن سۋ جىرىپ كەتكەن جاعدايدا دەر كەزىندە حالىقتى جيناپ قالپىنا كەلتىرەتىن. قازاق اۋىز ادەبيەتىندە «سۋ پاتشاسى مۇراپ، ءتۇن پاتشاسى شىراق»، «جاقسى مۇراپتىڭ سوڭىنان سۋ ەرەدى، جامان مۇراپتىڭ سوڭىنان شۋ ەرەدى» سىندى ماقالداردىڭ قالىپتاسۋىنان حالىق اراسىندا مۇراپتاردىڭ الەۋمەتتىك-شارۋاشىلىق ورنىنىڭ جوعارى بولعاندىعىنىڭ كورىنىسى رەتىندە باعامداۋعا بولادى.
ادەبيەتتەر:
الەكساندروۆ ن.ن. زەملەدەليە ۆ سىر-دارينسكوي وبلاستي. وپيسانيە پريەموۆ زەملەدەليا پرەيمۋششەستۆەننو تاشكەنتسكوگو حلوپكوۆوگو ي سۋحوزەملەدەلچەسكوگو رايونا // تۋركەستانسكوە سەلسكوە حوزيايستۆو زا 1916–1918 گگ. چ. 1. وبششيە پريەمى زەملەدەليا. تاشكەنت. 1919. س. 1–247.
احانتاەۆا ءا.ج. سىر ءوڭىرى قازاقتارىنىڭ ءداستۇرلى جەر شارۋاشىلىعى: تاريحي-ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ ء(حىح ع. ورتاسى مەن حح ع. باسىنداعى دەرەكتەر بويىنشا). تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دəرەجەسىن الۋ ءۇشىن ۇسىنىلعان ديسسەرتاتسياسىنىڭ قولجازباسى. عىلىمي جەتەكشىلەرى س.ە. اجىعالي، ا.ۋ. توقتاباي. الماتى، 2008. 164 ب.
بارانوۆ ح.ك. ارابسكو-رۋسسكي سلوۆار. تاشكەنت: كامالاك، 1994. 912 س.
دينگەلشتەدت ن.ا. وپىت يزۋچەنيا يرريگاتسي تۋركەستانسكوگو كرايا. سىر-دارينسكايا وبلاست. سپب. : تيپ. مينيستەرستۆا پۋتەي سووبششەنيا، 1893. 366 س.
قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگى. ون بەس تومدىق. 14-توم / قۇراست.: م.مالباقوۆ، ق. ەسەنوۆا، ب.حينايات جانە ت.ب. الماتى: «ارىس» باسپاسى، 2014. ت–ۇ. 800 ب.
قازاق ماقال-ماتەلدەرى / قۇراست. م. اققوزين. الماتى: قازاقستان، 1990. 288 ب. (قازاق، ورىس تىلدەرىندە).
قارتاەۆا ت.ە. سىر ءوڭىرى قازاقتارى: تاريحي-ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ ء(حىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى – حح عاسىردىڭ باسى). ەكى تومدىق. 2-توم. الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2014. 325 ب.
قر وما. 124 قور. 1 تىزبە. 20 ءىس. 72 پ.
قر وما. 124 قور. 1 تىزبە. 20 ءىس. 72-80 پپ.
قر وما. 232 قور. 1 تىزبە. 29-ۆ ءىس. 345 پ.
قر وما. 232 قور. 1 تىزبە. 29-ۆ ءىس. 79 پ.
م-ۆ ن. يرريگاتسيوننىە رابوتى ۆ كازالينسكوم ۋەزدە // تۋركەستانسكي سبورنيك. 1880. ت. 247. س. 145-148.
مەيەر ل. ماتەريالى دليا گەوگرافي ي ستاتيستيكي روسسي، سوبراننىە وفيتسەرامي گەنەرالنوگو شتابا. كيرگيزسكايا ستەپ ورەنبۋرگسكوگو ۆەدومستۆا. سپب.: تيپ. ۆەيمارا ي پەرسونا، 1865. 288 س.
مەلنيك گ.ك.، موجەيكو ي.ۆ. دولجنوستنىە زناكي روسسيسكوي يمپەري. م.: «حرونوس»، 1993. 288 س.
ناقىسبەكوۆ و. جەرگىلىكتى حالىق تىلىندەگى ارىق-اتىز تۇرلەرىنە بايلانىستى قولدانىلىپ جۇرگەن سوزدەر جايىندا // قازاق ديالەكتولوگياسى. 1-شىعۋى. الماتى، 1965. 160–179-بب.
وبزور سىر-دارينسكوي وبلاستي زا 1908 گ. يزدانيە سىر-دارينسكوگو وبلاستنوگو ستاتيستيچەسكوگو كوميتەتا. تاشكەنت: تيپو-ليتوگرافيا ۆ.م. يلينا، 1909. 69 س. + پريلوجەنيە ءى-ححح.
وڭداسىنوۆ ن.د. پارسىشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىك. الماتى: قازاقستان، 1974. 384 ب.
رۋبينچيك يۋ.ا. پەرسيدسكو-رۋسسكي سلوۆار. 1-توم. م.: رۋسسكي يازىك، 1970. 783 س.
رۋبينچيك يۋ.ا. پەرسيدسكو-رۋسسكي سلوۆار. 2-توم. م.: رۋسسكي يازىك، 1970. 790 س.
سميرنوۆ ە. سىر-دارينسكايا وبلاست. وپيسانيە، سوستاۆلەننوە پو وفيتسيالنىم يستوچنيكام. سپب.: تيپ. م.م. ستاسيۋلەۆيچا، 1887. 343 س.
فاميلي ا.ا. يرريگاتسيوننوە سترويتەلستۆو ۆ يرانە // ۆودنىە رەسۋرسى ي ۆودوحوزيايستۆەننىە پروبلەمى ستران ازي. م.: ناۋكا، 1967. س. 129–141.
شاحنازاروۆ ا.ي. سەلسكوە حوزيايستۆو تۋركەستانسكوگو كرايا. سپب.، 1908. 512 س.
نۇرلىبەك ايداربەكۇلى دوسىمبەتوۆ،
ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
Abai.kz
