نۇرعالي ءجۇسىپباي. ءۇزىلۋ
1771 جىل.
...قالىڭ قازاق تۇركىستاندا ابىلايدى حان كوتەردى.
***
وتكىر كوزى، ويلى كوزى جينالعان ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى مەن جايساندارىنا سەنىممەن قاراپ تۇر. ۇمىتپەن دە. باستاعان مۇباراك عازاۋاتىن باتىر-نوياندار دا، حالىق تا قوشتار دەپ.
كوكجال رۋحى كوزى كورىپ، ءسوزى ءوتىپ تۇرعان حالىقتىڭ قالىڭ نوپىرىنەن دە قات-قابات باسىم جينالعان شەيىتتەردىڭ رۋحىن دا سەزىنىپ تۇر. شەيىتتەر ولمەك ەمەس، تىرىلەردىڭ جورىعىنان دا قالماق ەمەس.
تۇگەل كەۋدەسىن جاڭعىرتىپ تۇرعان نار قوبىزدىڭ كۇڭىرەنگەن سارىنى ەش باسىلار ەمەس. عاجابى سول، وزىنەن باسقاعا ەستىلمەيدى، سەزىلمەيدى. جوق، الدە بۇل، شەيىتتەر رۋحىنىڭ ءۇنى مە؟ قايتپاعان كەكتىڭ، ىزانىڭ زارى ما؟ عازاۋاتتىڭ تىلسىم كۇشى مە؟ الدە... الدە، وسىلاردىڭ بارلىعىنىڭ جۇرەگىندەگى جاڭعىرىعى ما؟
تۇركىستانعا جيىلعان ەكى دۇنيەنىڭ قازاقتارى حاننان دا، تابارىك قانتالاپايىنان دا ءۇمىتتى.
تىم اۋىر ءۇمىت، تىم اۋىر سالماق، اۋىر جۇك.
مۇنى اق كيىزدىڭ استىنداعىلار دا سەزىنىپ تۇر.
ءوز باسىن ءوزى اۋىرسىنا بۇرىپ، تاعى دا ياساۋي باباسىنا قارادى. كەسەنە دە تۇر كۇڭىرەنىپ وزىندەي. ۇمىتپەنەن تەلمىرىپ تۇر بيىكتەن.
بۇل دا ءۇمىتتى. عازاۋاتتا شەيىت بولسا، وسىندا جەرلەنبەككە. جەرلەنگەن سوڭ، وزىنەن كەيىنگى قازاق حاندارىنىڭ تەگىس بارلىعىنىڭ دا وسى جەردەن حان كوتەرىلەرىنە. عازاۋاتتى ۇزىلگەن جەردەن قايتا جالعارىنا.
قوبىز سارىنى وزىنە عانا سەزىلەدى... كەۋدەسىن تۇگەل جاڭعىرتىپ.
***
1771 جىل.
...قالىڭ قازاق تۇركىستاندا ابىلايدى حان كوتەردى.
***
وتكىر كوزى، ويلى كوزى جينالعان ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارى مەن جايساندارىنا سەنىممەن قاراپ تۇر. ۇمىتپەن دە. باستاعان مۇباراك عازاۋاتىن باتىر-نوياندار دا، حالىق تا قوشتار دەپ.
كوكجال رۋحى كوزى كورىپ، ءسوزى ءوتىپ تۇرعان حالىقتىڭ قالىڭ نوپىرىنەن دە قات-قابات باسىم جينالعان شەيىتتەردىڭ رۋحىن دا سەزىنىپ تۇر. شەيىتتەر ولمەك ەمەس، تىرىلەردىڭ جورىعىنان دا قالماق ەمەس.
تۇگەل كەۋدەسىن جاڭعىرتىپ تۇرعان نار قوبىزدىڭ كۇڭىرەنگەن سارىنى ەش باسىلار ەمەس. عاجابى سول، وزىنەن باسقاعا ەستىلمەيدى، سەزىلمەيدى. جوق، الدە بۇل، شەيىتتەر رۋحىنىڭ ءۇنى مە؟ قايتپاعان كەكتىڭ، ىزانىڭ زارى ما؟ عازاۋاتتىڭ تىلسىم كۇشى مە؟ الدە... الدە، وسىلاردىڭ بارلىعىنىڭ جۇرەگىندەگى جاڭعىرىعى ما؟
تۇركىستانعا جيىلعان ەكى دۇنيەنىڭ قازاقتارى حاننان دا، تابارىك قانتالاپايىنان دا ءۇمىتتى.
تىم اۋىر ءۇمىت، تىم اۋىر سالماق، اۋىر جۇك.
مۇنى اق كيىزدىڭ استىنداعىلار دا سەزىنىپ تۇر.
ءوز باسىن ءوزى اۋىرسىنا بۇرىپ، تاعى دا ياساۋي باباسىنا قارادى. كەسەنە دە تۇر كۇڭىرەنىپ وزىندەي. ۇمىتپەنەن تەلمىرىپ تۇر بيىكتەن.
بۇل دا ءۇمىتتى. عازاۋاتتا شەيىت بولسا، وسىندا جەرلەنبەككە. جەرلەنگەن سوڭ، وزىنەن كەيىنگى قازاق حاندارىنىڭ تەگىس بارلىعىنىڭ دا وسى جەردەن حان كوتەرىلەرىنە. عازاۋاتتى ۇزىلگەن جەردەن قايتا جالعارىنا.
قوبىز سارىنى وزىنە عانا سەزىلەدى... كەۋدەسىن تۇگەل جاڭعىرتىپ.
***
قازىرگى كەز.
بابا رۋحى اق كيىزبەن كوتەرىلگەن ساتىندە دە ءدال وسىلاي تەبىرەندى مە؟
ۇمىتتەندى مە ءدال وسىلاي كۇڭىرەنىپ؟
ارينە، قولىمىزدا ءدال مۇنداي دەرەك جوق.
بىراق.
بىراق، ياساۋي بابانىڭ كەسەنەسىندە جاتقان جيىرما ءبىر حاننىڭ (حانداردى قوسقاندا، ءجۇز ەلۋ توعىز بابا سۇيەگى وسىندا قويىلعان. ولار: داتقالار، باتىرلار، بيلەر، ناقىپتار، ابىزدار، سۇلتاندار ت.ب. ) سۇيەكتەرى مەن قۇلىپتاستارى وسىنداي ويعا جەتەلەيدى. ارۋاقتاردىڭ ۇنىندەي: عازاۋات مۇباراك-ءدۇر!
كۇڭىرەنگەن قوبىز سارىنى ءالى ەستىلەدى كوكىرەك تۇستان جاڭىرىپ...
***
1841 جىل.
قالىڭ قازاق، اتا جولىمەن، كەنەنى حان كوتەردى.
قۇددى حان اتاسىنداي تەلمىرگەن ويلى كوزىنەن رۋحىنىڭ تەبىرەنىسى سەزىلەدى: «عازيز جۇرتىم، قالىڭ ەلىم، جولىڭدا باسىم قۇربان»!
مۇباراك عازاۋات - جولبارىستاي قايراتتى حاندار جولى. قاندى جول. اۋىر جول.
تىم اۋىر سالماق. بۇل جولى سارى كاۋىر، قالماقتان دا اۋىر بولماق. كوكجال بابا العان بەتتەن، حاندار جولىنان قايتپاق ەمەس. ولىسپەك بار دا، بەرىسپەك جوق.
عاجاپ. تىلسىمدى سارىن جۇرەك تۇسىنان سەزىلەدى، قىم-قۇپيا. وزىنە عانا...
***
قازىرگى كەز.
ارينە، ناق وسى ساتتە، بابا رۋحى ءدال وسىلاي تولعاندى دەگەن دەرەك جانە جوق.
بىراق...
بىراق، شابىلعان باسپەن بىرگە ءۇزىلىپ قالعان عازاۋات، 1847 جىلدان بەرى كاۋىردەن قايتپاعان كەك پەن ىزانىڭ زارى مەن سالدارى وسىنداي ويعا جەتەلەيدى. ارۋاقتىڭ ۇنىندەي. قوبىزدىڭ سارىنىمەن ۇندەسكەن جوقتاۋداي.
كاۋىر ورىس ايىر قالپاقتى اعايىننىڭ قولىمەن، ءوز باۋىرىمنىڭ ساتقىندىعىمەن حان كەنەمنىڭ باسىن الدى.
بىراق جانىن ەمەس. رۋحىن ەمەس. ويتكەنى، عازاۋات بىتپەك ەمەس.
سوڭعى حان، بۇتىندەي بوپ، بابالارىنىڭ قاسىنا جاتپاققا ءۇمىتتى ءالى دە. الدىڭعى بابا حانداردىڭ جولىن جالعاعان سوڭ، كەيىنگى حان-سۇلتاننىڭ قوشتارىنان دا ءۇمىتتى.
ارينە، كەگى قايتپاعان سوڭعى حاننىڭ ارۋاعى ءدال وسىلاي تەبىرەنگەنىن ەستىگەن قۇلاق، تاعى دا جوق.
بىراق.
بىراق، عازاۋات رۋحى كامىل ىنسانعا وسى ءۇمىتتى سەزدىردى دە تۇرادى. كوكىرەك تۇستان. ارۋاقتىڭ ۇنىندەي. قوبىزدىڭ سارىنىنداي.
***
پرەزيدەنتتىك يناۋگۋراتسيا ءساتى. قازىرگى كەز.
حان-سۇلتاننىڭ جۇزىنەن تاكاپپار قۋانىش ەسىپ تۇر. باسىماراق سەزىلىپ تۇرعانى وسى. (اداميزاتتىڭ كامىلدەنە باستاعان ءجامىل وكىلىنىڭ ءبىرى، كەيىننەن، وسى سەزىلىپ تۇرعاندى «ەنەرگەتيكاڭىز» دەپ مويىنداماق)
وسى-اق.
***
تۇركىستان حاندار تۇعىرى. حاندار - كوكجال رۋحتىڭ تاۋەلسىزدىگى.
جيىرما بەس جىل بۇرىنعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى، كوكجال رۋحتىڭ ءوز حانىن قايتا ىزدەگەن تۋلاۋى. قاننىڭ قۇدىرەتى. عازاۋاتتىڭ تۇرلەنە ءتىرىلۋى.
ولاي بولسا، «جيرىما(-اق) جىلدان بەرى تاۋەلسىزبىز» دەگەندى رەسمي تۇردە قويۋ كەرەك. وي قاپاسىن جويۋ كەرەك. كۇن وتكەن سايىن شىرە قىسىپ بارادى سور ماڭدايدى.
ءبىزدى قويشى، ءبىز، ءوزىمىز ايتقان وتىرىككە ءوزىمىز ماسپىز. ەت ۇيرەنگەن. بەت قالىڭداعان. قان شىقپاس.
باسقانى دا قويا سال. ولارعا دا وسى وتىرىك كەرەك. ءتاتتى وتىرىك، ءساتتى وتىرىك. ءبىتتى.
بىراق، وسى وتىرىكتى مويىنداۋ تونىكوك پەن بىلگە قاعاننان باستاۋ العان، كەرەي مەن جانىبەكپەن جالعاسقان، حان كەنەدە جاڭعىرعان ۇلى رۋحتى، قانداعى قۇدىرەتتى، ياعني، تاريحتى مويىنداماۋ سەكىلدى. كوكجال رۋحىمىزدان تىم ۇيات.
ابزالى، رەسمي تۇردە: «قازاق ەلىنىڭ قايتا جاڭعىرعان تاۋەلسىزدىگى» دەپ بەكىتكەنىمىز دۇرىس بولار.
شىندىق تا شەيىت بولىپ كەتكەندەي. «ەكى دۇنيە ەسىگى بولعان تۇركىستان» ۇعىمى دا. بىراق، عازي كەسەنە قاسقايىپ ءالى تۇر. عازيز بوساعاسىندا ۇزىلمەي وقىلاتىن قۇران قوبىزدىڭ سارىنىنداي ەستىلەدى. كەۋدەنى جاڭعىرتىپ. جۇرەكتى دە.
***
نە ىستەمەك كەرەك؟ تىلسىمدى قوبىز زارى اق ورداعا نەگە جەتپەيدى دەپ كۇيزەلەسىڭ. قاتەلەسكىڭ كەلەدى... ەكى دۇنيەدەگى حان-سۇلتانداردىڭ اراسىندا مىزعىماس بايلانىس بولسا دەپ، تاعى دا سول قوبىزدىڭ سارىنىمەن شايقالىپ، كۇڭىرەنەسىڭ.
كۇڭىرەنەسىڭ دە، «كۇلدىر كۇلدىر كىسىنەتىپ كۇرەڭدى مىنەر مە ەكەنبىز» دەپ، جانە ۇمىتتەنەسىڭ.
بىراق، كوكجال ويدىڭ تالانىپ جاتقانىن تاعى كورىپ، باياعىعا مويىن بۇرىپ، تەلمىرەسىڭ ءۇزىلىپ.
ۇزەلەسىڭ دە، «كەش» دەيسىڭ حاندار رۋحىنا، حان رۋحىنا.
كەش!
كەشە الساڭ، كەش ءبىزدى، سوڭعى حان!
ءدال قازىر، عازاۋاتتىڭ ۇزىلگەن شاعى.
ۇشقىر ويدىڭ كۇزەلگەن شاعى.
وتكىر ءتىلدىڭ كەسىلگەن شاعى.
كەۋدەنىڭ قۇر قاڭقاسى قالىپ، كەڭ جاۋىردىڭ مۇجىلگەن شاعى.
كوك دۋلىعانىڭ تەسىلگەن شاعى.
ءبورىنىڭ تالانعان شاعى.
ءبىتتى.
«اباي-اقپارات»
