جاۋىنگەرلەرگە جورىق جىرلارىن نەگە وقىتپايمىز؟
اسكەري مەكەمەلەر مەن وقۋ ورىندارىندا ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىككە يە بولىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. «وتان - وتتان دا ىستىق» دەپ، تۋعان ەلى ءۇشىن جانىن بەرۋى ءتيىس ەر-ازاماتتاردىڭ قازاقشا ءتىل سىندىرۋعا قينالاتىنى وكىنىشتى-اق. بۇل - اسكەري مەكەمەلەردە ۇلتتىق تاربيەنىڭ، وتانشىلدىق سەزىمنىڭ ءالى دە بولسا اقساپ تۇرعاندىعىنىڭ ايعاعى. جاۋىنگەرلىك رۋحتى سىڭىرەتىن كۇلتەگىن، تونىكوك جىرلارىنان باستاپ ەرەن ەرلىكتى كوكسەيتىن باتىرلار جىرىنا دەيىن وقىتۋ بولاشاق اسكەريلەر مەن وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋشىلەرگە ارنايى ءپان رەتىندە جۇرگىزىلمەي، وسى تاراپتاعى قوردالانعان ماسەلەنىڭ بەتى بەرى قاراي قويماسى بەلگىلى.
اسكەري مەكەمەلەر مەن وقۋ ورىندارىندا ورىس ءتىلىنىڭ ۇستەمدىككە يە بولىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. «وتان - وتتان دا ىستىق» دەپ، تۋعان ەلى ءۇشىن جانىن بەرۋى ءتيىس ەر-ازاماتتاردىڭ قازاقشا ءتىل سىندىرۋعا قينالاتىنى وكىنىشتى-اق. بۇل - اسكەري مەكەمەلەردە ۇلتتىق تاربيەنىڭ، وتانشىلدىق سەزىمنىڭ ءالى دە بولسا اقساپ تۇرعاندىعىنىڭ ايعاعى. جاۋىنگەرلىك رۋحتى سىڭىرەتىن كۇلتەگىن، تونىكوك جىرلارىنان باستاپ ەرەن ەرلىكتى كوكسەيتىن باتىرلار جىرىنا دەيىن وقىتۋ بولاشاق اسكەريلەر مەن وتان الدىنداعى بورىشىن وتەۋشىلەرگە ارنايى ءپان رەتىندە جۇرگىزىلمەي، وسى تاراپتاعى قوردالانعان ماسەلەنىڭ بەتى بەرى قاراي قويماسى بەلگىلى.
كەز كەلگەن سالاداعى ۇلتتىق يدەولوگيا جۇمىسى بىزدە ءبىر ىزگە تۇسپەي وتىرعانى - سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىق جايت. اسىرەسە سونىڭ ىشىندە اسكەري سالادا دا قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىگى مەن ۇلگى-ونەگەلەرىن ناسيحاتتاۋدا كەمشىلىك بارى جاسىرىن ەمەس. قول باستاعان باتىرلاردىڭ سوعىس جۇرگىزۋ ايلا-تاسىلدەرى دە اۋىز ادەبيەتى مەن جىر-داستانداردا تۇنىپ تۇر. قازاق جىرلارىندا كەزدەسەتىن اسكەري شەن-شەكپەندەر مەن قارۋ-جاراق اتاۋلارىن، تاريحي ۇعىم-تۇسىنىكتەردى قايتا جاڭعىرتىپ، بۇگىنگى ومىرگە قايتا ورالتۋ - باستى ماسەلە. شەتەلدىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورگەنشە ءوز ءتول ءسوز تىركەستەرىمىز بەن تاريحي اتاۋلارىمىزدى ءتىرىلتۋ ءۇشىن ەندىگى كەزەكتە جۇيەلى وقۋلىقتار جازىلىپ، ارنايى ءپان باعدارلاماعا ەنگىزىلۋى كەرەك. قازىرگى جاس بۋىننىڭ قابىلداۋىنا جەڭىل بولۋ ءۇشىن اۋديو-ۆيدەو، سۋرەتتىك سلايد-شوۋ، سۇراق-جاۋاپ جانە تاعى باسقا وقىتۋ مەحانيزمدەرى پايدالانىلعانى ابزال. ۇلتتىق تانىم-ءتۇسىنىگى قالىپتاسقان بىلىكتى دە ءبىلىمدى وقىتۋشىلارعا بارىنشا جاعداي جاساي وتىرىپ، ساپالى ماماندار قاتارىن ارتتىرۋ جولىندا سۇبەلى جۇمىس جاسالعانى ءجون.
تاريحشى، ەتنوگراف، اسكەري-تاريحي تاقىرىپتا قالام تەربەيتىن جازۋشى، جىرشى-جىراۋلارمەن كەزدەسۋ ارقىلى دا ۇلتتىق سانا-سەزىمدى وياتۋعا، جىر-داستانداردىڭ ماعىناسىن اشۋعا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە مۇمكىندىك بار. دامىعان ەلدەر وزدەرىنىڭ ۇلت قورعاندارىنا ارناپ كوركەم جانە دەرەكتى فيلمدەردىڭ نەشە اتاسىن ءتۇسىرىپ تاستاعان. قازاق باتىرلارى مەن جىر-داستان كەيىپكەرلەرىنىڭ اڭىز بەن اقيقاتىن ايىراتىن دەرەكتى فيلمدەرگە تاپسىرىس بەرىلىپ، ونى اتالعان ارنايى پاندە كورسەتسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. وسى ءپاننىڭ اياسىندا رۋحتى كوتەرەتىن كۇيلەر مەن اندەر دە تىڭدالىپ، ولاردىڭ شىعۋ تاريحى ايتىلعانى ءجون سياقتى.
بايانعالي ءالىمجانوۆ، جىرشى-جىراۋ:
- ارعى تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، اتا-بابالارىمىز باتىرلار جىرىنا، اۋىز ادەبيەتىنە قاتتى ءمان بەرگەن. وسى جىرلاردان حالىقتىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحى، سوعىس جۇرگىزۋ، قارۋ-جاراقتى قولدانۋ ءادىس-تاسىلدەرى، باتىردىڭ استىنداعى اتىنىڭ سيپاتىنا دەيىن كەزدەستىرۋگە بولادى. مۇندا سوعىس تاجىريبەسى جيناقتالعان. جىرلار ارقىلى جاس بالانىڭ ساناسىنا «نە ءۇشىن سوعىسامىن؟» دەگەن ۇعىمداردىڭ جاۋابىن سىڭىرەتىن بولعان. اتا-بابالارىمىز بىرەۋدىڭ جەرىن تارتىپ الماعان، جاۋلاماعان. ونداي سوعىستار ءساتسىز اياقتالىپ وتىرعان. شاپقىنشىلاردان ءوز جەرىن ازات ەتۋگە كەلگەندە باتىرلارىمىز ەرلىكتىڭ شىڭىنا شىققان. ءوزىنىڭ جانىن دا ايامايتىن باتىرلىقتىڭ ارقاسىندا جاۋىن جەڭىپ وتىرعان. وسىنىڭ ءبارى باتىرلار جىرىندا، جورىق جىرلارىندا كورىنىس تابادى. جىرلارىمىز ارقىلى ەل قورعايتىن ءجۇرەكتى باتىرلار تاربيەلەنگەن. اسكەريلەرىمىز تەرميناتوردى ەمەس، قوبىلاندىنى، الپامىستى، قاراكەرەي قابانبايدى، قانجىعالى بوگەنبايدى، اقجولتاي اعىبايدى، ولجاباي باتىردى ۇلگى ەتۋى كەرەك. قان مايدان كەزىندە كەرەي ەر جانىبەك باتىر ابىلاي حانعا استىنداعى اتىن ءتۇسىپ بەرگەن. ابىلاي حان: «جولداسىن جاۋعا تاستاعان حان اتانبايمىن، سەنى تاستاپ كەتپەيمىن» دەگەندە، جانىبەك: «مەن ولسەم، ءبىر قاتىننان تاعى باتىر ۇل تۋار، حالىققا قيىندىقتا جول تاباتىن حان كەرەك»، - دەپتى. حاننان پايدا تابايىن دەپ ەمەس، حان حالىققا كەرەك ەكەنىن سەزىنىپ، باسىن بايگەگە تىككەن. احيللەستىڭ وكشەسىنەن وق وتەدى، الپامىستىڭ وق وتەتىن بىردە-ءبىر جەرى جوق. وتقا سالسا - جانبايدى، سۋعا سالسا - باتپايدى. قوبىلاندى باتىر قارامانعا ەرىپ، كوبەكتىڭ جىلقىسىن الامىن دەپ بارعاندا جەڭىلىس تاپتى. ادىلەتسىزدىكتەن كۇش بەرىپ تۇرعان ارۋاعى اينىپ كەتكەن. ءوز ەلىن قورعاعان كەزدە كۇشى قايتىپ كەلەدى. جىرلارىمىزدا وسىنداي ۇلى ويلار، ءىرى وبرازدار، كەسەك مىنەزدەر تۇنىپ تۇر.
مۇحامەدجان ابدىبەكوۆ، قۇرلىق اسكەرلەرى اسكەري ينستيتۋتىنىڭ ءبىلىم ساپاسىن باعالۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى:
- قازىرگى بالالار ايتقاندى تىڭدامايدى، كورگەندى قايتالايدى. باتىر بابالارىمىزدىڭ ەرلىگىن ناسيحاتتاۋ قاجەت. نەگىزى، تاربيەلىك جۇمىستار مىسقىلداپ بولسىن جاسالىپ جاتىر. تاربيە يدەولوگيالىق، پاتريوتتىق، ەتيكالىق-ەستەتيكالىق، قۇقىقتىق، سانا-سەزىمدىك، ەڭبەك جانە اسكەري بولىپ بىرنەشە باعىتتارعا بولىنەدى. وقۋ باعدارلاماسىنا جىر-داستاندار مەن جورىق جىرلارىن قايتىپ ارنايى ءپان رەتىندە كىرگىزۋگە بولادى؟ ويتكەنى بىزدە وقۋلىق قۇرالدارى جوق. ساباقتى جۇرگىزۋ ءادىس-تاسىلدەرى قالىپتاسپاعان. «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا ورىن العان تاريحي تۇلعالار بارىنشا ايتىلىپ، ناسيحاتتالۋدا. جاس ساربازداردى ۇلتتىق تاربيەگە بەيىمدەيتىن كورنەكى قۇرالدار جازىلسا، قۇبا-قۇپ بولار ەدى.
ارمان اۋباكىر
«الاش ايناسى» گازەتى
