قالىڭ وقىرمان «سىرىم باتىردىڭ ارۋاعىنا تيىسپەڭدەر!» اتتى ماقالامىزبەن جاقسى تانىس دەپ ويلايمىن. وتكەن ازىردە اباي سايتىنا جانە گازەتتەرگە جاريالانعان بولاتىن. وندا باتىس قازاقستان وبلىسىن التى جىلداي باسقارعان، كومپارتيانىڭ وبلىستاعى توراعاسى بولعان قارت كوممۋنيست ناجىمەدەن ەسقاليەۆتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى سىرىم داتۇلىنىڭ ارۋاعىنا ءتيىسىپ، ونىڭ ورالدا تۇرعان ەسكەرتكىشىنىڭ تۇرۋىنا قارسى ەكەنىن، اقىرى تاۋەلسىزدىگىمىزگە قىرىن قارايتىنىن، حالقىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن جوققا شىعارىپ، قازاقتى قازاق قىلعان لەنين دەپ لاققانىن جازعانبىز، بىزدەن سوڭ وبلىستىق «ورال ءوڭىرى» مەن «پريۋرالە» گازەتتەرى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ابىلسەيىت مۇحتار، مۇرات سىدىقوۆ، اقىن اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا، ادەبيەتشى-جۋرناليست تيحون الىپقالي مەن ءبىزدىڭ دە ماقالامىزدى قازاقشا ءارى ورىسشا باسىپ، ناجىمەدەن قاريانىڭ قاتتى قاتەلەسىپ، حالىقتىڭ ار-نامىسىنا ءتيىپ وتىرعانىن مادەنيەتتى تۇردە ەسكەرتىپ، بەتىن تويتارعانداي بولعانبىز. ۇلكەن كىسى عوي، جاسى بولسا جەتپىستەن اسىپ بارادى سوزگە توقتار دەگەنبىز، ونىمىز ايدالاعا اتقان وقتاي بولىپتى، اقساقال دەۋگە ەندى اۋزىم بارمايدى بۇل كىسى ناعىز اقىلىنان الجاسقان، كەرى كەتكەن قازمىر شالعا اينالىپتى. بۇرىننان بۇل كىسىگە سىنمەن، سەنىمسىزدىكپەن قارايتىن ەدىم، ونىم بۇگىن تۋرا ايعاعىن تاپتى. ونى ەسقاليەۆتىڭ ءوزى ورىسشا شىعاتىن گازەت تىلشىلەرىنە بەرگەن سۇقباتتارى ارقىلى اشكەرەلەپ وتىر.

قالىڭ وقىرمان «سىرىم باتىردىڭ ارۋاعىنا تيىسپەڭدەر!» اتتى ماقالامىزبەن جاقسى تانىس دەپ ويلايمىن. وتكەن ازىردە اباي سايتىنا جانە گازەتتەرگە جاريالانعان بولاتىن. وندا باتىس قازاقستان وبلىسىن التى جىلداي باسقارعان، كومپارتيانىڭ وبلىستاعى توراعاسى بولعان قارت كوممۋنيست ناجىمەدەن ەسقاليەۆتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى سىرىم داتۇلىنىڭ ارۋاعىنا ءتيىسىپ، ونىڭ ورالدا تۇرعان ەسكەرتكىشىنىڭ تۇرۋىنا قارسى ەكەنىن، اقىرى تاۋەلسىزدىگىمىزگە قىرىن قارايتىنىن، حالقىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن جوققا شىعارىپ، قازاقتى قازاق قىلعان لەنين دەپ لاققانىن جازعانبىز، بىزدەن سوڭ وبلىستىق «ورال ءوڭىرى» مەن «پريۋرالە» گازەتتەرى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ابىلسەيىت مۇحتار، مۇرات سىدىقوۆ، اقىن اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا، ادەبيەتشى-جۋرناليست تيحون الىپقالي مەن ءبىزدىڭ دە ماقالامىزدى قازاقشا ءارى ورىسشا باسىپ، ناجىمەدەن قاريانىڭ قاتتى قاتەلەسىپ، حالىقتىڭ ار-نامىسىنا ءتيىپ وتىرعانىن مادەنيەتتى تۇردە ەسكەرتىپ، بەتىن تويتارعانداي بولعانبىز. ۇلكەن كىسى عوي، جاسى بولسا جەتپىستەن اسىپ بارادى سوزگە توقتار دەگەنبىز، ونىمىز ايدالاعا اتقان وقتاي بولىپتى، اقساقال دەۋگە ەندى اۋزىم بارمايدى بۇل كىسى ناعىز اقىلىنان الجاسقان، كەرى كەتكەن قازمىر شالعا اينالىپتى. بۇرىننان بۇل كىسىگە سىنمەن، سەنىمسىزدىكپەن قارايتىن ەدىم، ونىم بۇگىن تۋرا ايعاعىن تاپتى. ونى ەسقاليەۆتىڭ ءوزى ورىسشا شىعاتىن گازەت تىلشىلەرىنە بەرگەن سۇقباتتارى ارقىلى اشكەرەلەپ وتىر.

«موي گورود» دەيتىن ورالدىڭ قوعامدىق-ساياسي اپتالىعىنا (№18. 3 مامىر كۇنگى سانى) تاعى سۇقبات بەرىپ تاستاپتى. گازەتتىڭ ءتىلشىسىنىڭ كىم ەكەنى بەيمالىم، ءوزىن كورسەتپەي تەك سۇراعىن قىستىرعان دا وتىرعان، تاقىرىپتى: «نەانگاجيروۆاننايا يستوريا» دەپ ايشىقتاپتى. اتى-ءجونسىز ءتىلشى «ءسىزدىڭ «پۋلس گورودا» گازەتىنە بەرگەن سۇقباتىڭىز كوپتەگەن وقىرماننىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزدى، سىرىم داتوۆقا بايلانىستى ءوزىڭىز دە 90-شى جىلدارى تويىن اتاپ وتۋگە ارالاستىڭىز...» دەپ جىلدىرمالاتسا، وعان ناجىمەدەن ەسقاليەۆ دەن ءسياوپيننىڭ: «يا - چەلوۆەك ستارىي، پلوحو سو سلۋحوم. يز توگو، چتو زدەس گوۆوريلي، يا نە سلىشال ني ودنوگو سلوۆا» دەگەن ءسوزىن كەلتىرىپ، «مەن جاسىم ۇلعايعان اداممىن، باسقالاردىڭ پىكىرىندە نەم بار، مەندەي كىسىگە جوعارى مادەنيەتتىلىك لايىق» دەيدى. ءسياوپيننىڭ ءسوزىن بۇل اراعا سىنا عىپ قاعۋ ورىنسىز، شال وزىنشە اتىنا ايتىلعان قارسى پىكىرلەردى وقىپ-ءبىلىپ السا دا ادەيى ەرەگەسىپ، سازارىپ وتىرعانىن جاسىرعان، ءسويتىپ ودان سايىن حالقىمىزعا، ونىڭ ارۋاقتى باتىرلارىنا وشتەسكەن سىقپىتى. مۇندايدا ۇلى سىرىم بابامىزدىڭ: « ءتۇزۋ سوزگە توقتاماي وزىنىكىن سوعا بەرگەن جاماننان كۇندە جەڭىلەمىن...» دەگەنى ەسكە تۇسەدى، ناجىمەدەن شال زيالى قاۋىم ايتقان سوزگە دە قايىرىلماي وزىنىكىن سوعىپ وتىر. وتكەندە سىرىم باتىردى حالىق قۋىپ جىبەردى دەپ كوكىگەن، ەندى سول پىكىرىن ساباقتاپ: «ون بىل ستارشينوي رودا بايباكتى، پرەدۆوديتەلەم انتيحانسكوگو دۆيجەنيا ملادشەگو جۋزا ۆ كونتسە 18 ۆەكا، ۆ بوربە زا ۆلاست ناد كازاحامي يزگنال حانا نۋرالى، ۋبيل حانا ەسيما. س گورستكوي سوراتنيكوۆ ۆىنۋجدەن بىل بەجات ۆ حيۆينسكوە حانستۆو، گدە ەگو توجە نيكتو نە جدال. تاك ي سگينۋل ۆ بەزۆەستنوستي»، دەپ باتىردىڭ ارۋاعىندا ءوشى بارداي اۋىر-اۋىر ءسوز ايتادى.

ءتىلشى: «كاك پرويسحوديلو ۆاشە يزۋچەنيە ليچنوستي سرىما داتوۆا، ناسكولكو دوستوۆەرنى پولۋچەننىە سۆەدەنيا س ناۋچنوي توچكي زرەنيا؟» دەسە ناجىمەدەن: « ۆ تاشكەنتە گرۋپپا كازاحوۆ-يستوريكوۆ پرەدستاۆيلا ۆ موە راسپورياجەنيە نەمالو ماتەريالوۆ پود اۆتورستۆوم م. ۆياتكينا، ا. ريازانوۆا، ا. لەۆشينا، يز كوتورىح منە ستالو ياسنو، چتو ۆ دەيستۆيتەلنوستي سرىم داتوۆ بىل ماريونەتكوي ۆ رۋكاح گەنەرال-گۋبەرناتورا و. يگەلستورما، سترەميۆشەگوسيا ك ليكۆەداتسي حانسكوي ۆلاستي ۆ ستەپي» دەپ شىندىققا جاناسپايتىن، ءوزىنىڭ قويىرتپاعىن قوتارادى. ول ول ما، ناجىمەدەن شال عۇن پاتشاسى ەدىل (اتيللا) مەن شىڭعىس حانعا، كەلەسى ءبىر سوزىندە ابىلاي حانعا، يساتاي تايمانوۆقا ءتىل تيگىزەدى. «عىلىم ابىلاي حاننىڭ ەڭبەگى سىڭبەگەن اتاققا لايىق ەمەستىگىن انىقتاپ، دۇرىس شەشىمگە كەلە باستادى، وعان دالەل 300 جىلدىعى جاي عانا اتالىپ وتكەنى» دەيدى. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمدەرى سىرىم مەن يساتايدى ورىستىڭ ستەپان رازين، ەمەليان پۋگاچەۆ سىقىلدى بۇلىكشىلەرىمەن قاتار قويىپ: «بورتسى س تساريامي، حانامي ي ۆسياكيمي ەكسپلۋاتاتورامي» دەپ كەكەتىپ، قازاقتىڭ ارعى تاريحىن شورت كەسىپ، ءوزىنىڭ لەنينشىل كوممۋنيستىك كوزقاراسىن تاڭعىسى كەلەدى. جانە 1992 جىلى سىرىم داتوۆتىڭ تويىن اتاپ وتۋگە سول كەزدىڭ جاعدايى ماجبۇرلەدى دەپ مايموڭكەلەيدى، « ...سەگودنيا مويا سوۆەست چيستا» دەپ قويادى.

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ابىلسەيىت مۇحتار: «سىرىم باتىردى تۋعان جەرىنەن ەشكىم دە قۋىپ جىبەرگەن جوق جانە ارحيۆتە سىرىمنىڭ ءوز پىكىرى ساقتالعان. وندا ول اشىق ايتادى، ەسىم حاننىڭ ءولىمىن گۋبەرناتور يگەلسترومنىڭ ءوزى ۇيىمداستىردى دەيدى. 1802 جىلى سىرىم ۇرگەنىشكە بارادى. ساپارىنىڭ ماقساتى ەل الدىندا تۇرعان كۇردەلى ماسەلەنى شەشۋ بولاتىن. سىرىم ول جاقتا ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان. حيۋا حاندارى ونى وزدەرىمەن تەڭ كورگەن، سىيلاپ، قۇرمەتتەگەن».

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇرات سىلىقوۆ: « ن. ەسقاليەۆ سىرىمدى حالىق قۋىپ جىبەرگەن دەپ، پاتشا شەنەۋىنىكتەرىنىڭ تاريحسىماق جازبالارىن قۋاتتايدى. ەسقاليەۆ ايتقانداي نۇرالى حاندى سىرىم قۋىپ جىبەرمەگەن، ول ءوز حالقىنان قورقىپ، قاشۋعا ءماجبۇر بولعان. ەسىم حاننىڭ ءولىمى سول كەزدەگى ساياسي جاعدايدىڭ قانشالىقتى كۇردەلى بولعانىن كورسەتەدى. ەسقاليەۆ «حاننىڭ باسىن حان، الادى، قاردىڭ باسىن قار الادى» دەگەن ماقالعا سۇيەنەدى، شىن تاريح جالاڭ ماقال-ماتەلمەن جازىلمايدى، تەك حاندار ەمەس، كورولدەر مەن يمپەراتورلار قارا حالىقتىڭ سوققىسىنا شىداماي باستارىن جوعالتقان».

اقىن اقۇشاتپ باقتىگەرەەۆا: «ن. ەسقاليەۆتىڭ «توڭكەرىسكە دەيىن قازاق دەگەن ۇلت بولعان جوق» دەگەنى قاي ساسقانى؟ جۇبان اعامىزدان باستاپ «مەن قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» دەگەن جوق پا ەدى؟ شاماسى، سۇقبات بەرۋشى ءوز ۇلتىنىڭ جاسامپاز تاريحىن تولىق بىلمەيدى، رەسەي جەرىندە تۋىپ-وسكەندىگىنىڭ دە سالقىنى تيگەن شىعار».

جۋرناليست تيحون الىپقالي: «ەسقاليەۆ قازاققا ىزگىلىك، جاقسىلىق اتاۋلىنى ءتىپتى قيمايتىن سياقتى. سونداي ىشتارلىق، قىزعانىش قاراشىعاناققا قاتىستى پايىمداۋلارىنان دا كوزگە ۇرىپ تۇر. كەنىشتىڭ بايلىعىن يگەرۋگە قازاقستاندىقتاردىڭ قاتىسۋىن بارىنشا جوققا شىعارىپ باققان. ونىڭ پايىمداۋىنشا قاراشىعاناقتىڭ تاعدىرىن تاپ-تۇيناقتاي شەشىپ تىندىرعان ۆ. چەرنومىردين عانا».

ءبىر الجىعان شالدىڭ، ياعني، «ءبىر قارىن مايدى شىرىتەر ەسقاليەۆ دەيتىن  قۇمالاقتىڭ» كەسىرىنەن قۇلاش-قۇلاش ماقالا جازاتىن بولدىق-اۋ.

بۇل ەسقاليەۆ رەسەيدە وسكەندىگىنەن عانا ەمەس، سول بولشەۆيكتىك وتارشىل ساياساتتىڭ ىقپالىنان ءالى شىقپاعان، قاتىپ قالعان قاساڭ وي-ساناسىمەن ءوز ۇلتىنا، قازاقستانعا، حالقىنا قيانات جاساپ، قۇدايالدى، تاۋەلسىزدىك پەن جاسامپاز تاريحىمىز الدىندا ساتقىندىق جاساپ وتىر. ءوزىن سۇتتەن اق، سۋدان تازامىن دەپ ويلاۋى ءتۇيىر دە تۇيسىگى جوقتىعىن، تاريحتان مۇلدەم حابارسىزدىعىن اشكەرەلەپ-اق تۇر. جالپى بۇل كىسىنىڭ كىم ەكەنى جالپىعا ابدەن تۇسىنىكتى بولعان شىعار دەپ ويلايمىن، دەسەكتە وسىعان قوسىمشا ونىڭ ءوز ۇلتىنىڭ جاستارى تۋرالى قانداي ويدا بولعانىن ارحيۆتەن بىلە تۇسەسىز. سونى كەلتىرسەك. ول وسى ويىن ءالى وزگەرتپەگەنىنە مەن كامىل سەنىمدىمىن.

وبلىستى باسقارىپ تۇرعاندا ن.ەسقاليەۆتىڭ «جەلتوقساندىقتارعا» قاتىستى ايتقان حIح كاسىپوداقتار كونفەرەنتسياسىندا سويلەگەن سوزىنەن ءۇزىندى كەلتىرسەك. بۇل باياندامادا ن. ەسقاليەۆ گ.كولبيننىڭ سايلانۋىن وبلىستىڭ بارلىق ەڭبەكشىلەرى ءبىراۋىزدان قولدايتىنىن ايتا كەلىپ: «...الماتىنىڭ ءبىر توپ وقۋشى جاستارىنىڭ ۇلتشىل ەلەمەنتتەردىڭ ايداپ سالۋىمەن تارتىپسىزدىك پەن بۇزاقىلىق جاساعانىن باتىل ايىپتادى...» دەپ ۇلتىن ويلايتىن ازاماتتارعا «ەلەمەنت» ايدارىن تاعىپ ۇلگەرىپتى. (ماتەريال ساقتالعان). «جەلتوقساندى» تاعى قانداي باعالاۋى بار ەكەن دەگەندە كوزىمىز تۇسكەنى «ورال ءوڭىرى» گازەتىنىڭ 26.12.86ج. №247 سانى بولدى. وندا قالالىق پارتيا شارۋاشىلىق اكتيۆىنىڭ جينالىسىنداعى ەسقاليەۆتىڭ ءسوزى كەلتىرىلگەن: «17-18 دەكابردە الماتى قالاسىندا ورىن العان بەلگىلى وقيعالارعا توقتالا كەلىپ، ن.ي.ەسقاليەۆ جولداس بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: ۇلتتار اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ ايقىنداۋشى ءپرينتسيپى بولىپ تابىلاتىن حالىقتار دوستىعى يدەياسىن ورنىقتىرۋ، وكىنىشكە قاراي، جەكەلەگەن ادامداردىڭ سانا سەزىمىندە ۇلتتىق سارقىنشاقتاردى تۇگەل جويىپ جىبەرە الماۋدا...» دەپتى. (ماتەريال ساقتالعان). ءسويتىپ، قازاق ازاماتتارىنىڭ ۇلتتىق سەزىمىنىڭ سارقىنشاقتارىنىڭ دا ساقتالۋىنا دەگەن ۇلكەن وكىنىش، زور كۇيىنىشىن باياندايدى.

ن.ەسقاليەۆتىڭ باسقا دا ءىس-ارەكەتى تۋرالى جازىلعان بىرنەشە ماقالا-دەرەكتەر بار. («كومپرومات نا ديپلوماتا»، «ك مەرۋ پرينيمايۋتسيا مەرى» ت.ب.) ول 1991 جىلعى قىركۇيەك وقيعاسىن قولدان جاساپ، حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتا جازداپ، اقىرى پرەزيدەنت جارلىعىمەن ورالدان كەتىپ، كوكشەتاۋعا اكىم بوپ تاعايىندالعان تۇستا ەشولون-ەشولون جانارمايدى زاڭسىز وزبەكستانعا جونەلتىپ، مول تابىس كوزىن اشىپتى. اقىرى ول بىلىعى اشكەرەلەنىپ، سوڭىنا زاڭ ساقشىلارى، پروكۋرورلار تۇسە باستاعاندا سول الاتاقيالى ەلگە ەلشى بولىپ قاشىپ، قۇتىلادى. پارتيا مەكتەبىنەن تانىس يسلام كارىموۆ ەسكى دوسىنا قولۇشىن بەرىپتى. «قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى» دەگەن، ءبىزدىڭ جاقتان دا شەتتەن دە جارىلقاۋشى تاۋىپ، جولى بولىپ وتىرعان. ەندى مىنە، كورمەيسىز بە، جەتپىسىنە تولىپ، بىلتىر باتىس قازاقستاندى باسقارعان اكىم باقتىقوجا ىزمۇحامبەتوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، يىعىنا شاپان جاۋىپ، «قايراتكەر» اتانعان، تەلەارنادا «تۇلعا» اتتى دوكەي كەيىپكەرى بولعان ەسقاليەۆ ءۇش مىڭ جىلدىق اتا تاريحىمىزعا تۇكىرگەنىم بار دەپ، ارۋاقتى اتا-بابالارىمىزدى جامانداپ، سۇيەكتەن وتەر اۋىر-اۋىر ءسوز ايتىپ، ونىسىن ءباسىن كوتەرىپ پايدا تاۋىپ قالماقشى. اراعا وت سالعىش ورىس ءتىلدى باسىلىمدار ارقىلى وقتىن-وقتىن جاريالاتىپ وتىر. قۇداي توبەڭنەن ۇرسىن سەنى، مەنىڭ حالقىمنىڭ كوسەمدەرىنە كۇيە جاعىپ، ارۋاققا ءتىل تيگىزگەن اۋمەسەر، اقىلدان الجىعان شال ناجىمەدەن ەسقاليەۆ!

اللانىڭ قاھارى، حالىقتىڭ قارعىسى، ارۋاقتىڭ كيەسى اتىپ، كوردە وكىرەمىن-اۋ دەگەن ۇرەيدەن جۇرداي بولعان الجىعاننىڭ ايتقانىن جاۋاپسىز قالدىرسا دا بولار ما ەدى، بىراق ولاي ەتسەك ونىمىزدى باسقاشا ۇعىپ، تاعى ءبىر بالەلەرىن شىعاراتىندار تابىلادى. ولار قازىر الدارىنا جاسى ۇلكەن تيتۋلدى اقىماقتى سالىپ، ءوز كۇشتەرىن سونىڭ ارتىنا جاسىرىپ وتىر. ەگەر بىزدەن تويتارىس سوققى بولماسا، وندا ولارعا دا جان ءبىتىپ، ازاتتىعىمىزعا شابۋىل ءورشي بەرمەك. ءارى-بەرىدەن سوڭ قازاق پەن قازاقتى قىرقىستىرىپ، قىزىعىنا باتپاق ارام پيعىلدارى دا بولۋى كادىك.

الجىعان شال ەسقاليەۆ ايتپاستى ايتقىزدى، حالقىم مەنى ۇلكەنگە قارسى وسىلاي ايتتىڭ دەپ جازعىرما، جازعىرساڭ قايتەيىن، باسقا امالىم قالمادى، ءبورى باسىمدى يتكە ءيىپ، قيسىق اۋزدان شىققان قىرىق وتىرىگىنە جول بەرىپ، ارۋاقتى اتا-بابامدى قورلاتىپ قويار جايىم جوق. قازاق بولساڭ ماعان قوسىل، نە ۇندەمەي  اق نانىڭدى جەپ ۇيىڭدە تىنىش جاتا بەرگىن.

سوناۋ 1991 جىلدىڭ ناۋرىزى، وندىردەي جاسپىز، بىراق ساياسي ساۋاتتى، ءبىلىمدى، رۋحتى، ازات ويلى ۇل-قىزبىز. قىركۇيەك وقيعاسىنان ەرتەلەۋ. سول تۇستا-اق ءبىز وبلىستى باسقارىپ وتىرعان ناجىمەدەن ەسقاليەۆتىڭ كىم ەكەنىن ءبىلىپ، ناق سول وتىراتىن اكىمشىلىك الدىندا «ەاقاليەۆ ساتقىن!» دەگەن پلاكات ۇستاپ، جۇرتتى وياتپاققا ارەكەتتەنگەنبىز. ەش جەردە جاريالانباعان سول ءساتتىڭ سۋرەتىن بۇگىن، ەسقاليەۆتىڭ مىستان بەينەسىن قوعام تانىعان قازىرگى تۇستا كوپكە كورسەتۋگە جول شىعىپ تۇر ەكەن. ول دا ءوز ءساتىن كۇتىپتى.

ورال قالاسى

«اباي-اقپارات»