«بودان ەلگە اسكەر ۇستاتپاۋ جانە قالام-قاعاز بەرمەۋ كۇن تارتىبىندە ۇنەمى تۇرۋى ءتيىس».

يمپەراتور شان كاي شي

بۇل ءسوزدى نەگە ايتتى ەكەن؟ اسكەر ۇستاتسا، كوتەرىلىس جاساۋى مۇمكىن، قالام-قاعاز بەرسەڭ، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ، ساناسىن وسىرەسىڭ ءارى ءتىلىن، ادەپ-عۇرپىن جوعالتپايدى. ءسويتىپ، حالىق رەتىندە ساقتالىپ قالۋى مۇمكىن. ال ۇستەم حالىققا ولاردىڭ ەسەك سەكىلدى قۇلاعى سالپيىپ جۇمىس ىستەگەنى كەرەك. تەك قانا جۇمىس ىستەگەنى!

وسى ورايدا ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىك. بۇل وسىدان بىرنەشە عاسىر بۇرىن بولعان وقيعا ەدى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ بيلىگىن اكەدەن بالاعا، بالادان نەمەرەگە اۋىسىپ، ءۇش عاسىر ۇستاعان رومانوۆتار تۇقىمى وسى وقيعاعا بايلانىستى ۇلكەن توي جاسايدى. بۇل ۇلان-اسىر تويعا دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن مەملەكەت باسشىلارى شاقىرىلىپ، مەرەكەنىڭ ءسانىن كەلتىرگەن. سونداي ءبىر شاقىرىلعان قوناق، پرۋسسيا مەن گەرمانيانى كەزىندە بىرىكتىرگەن تەمىردەي بيسمارك ەكەن. بىرەر كۇن باسقالارمەن بىرگە كوڭىل كوتەرىپ، شارشاڭقىراعان كانتسلەر قاسىنا وزىمەن بىرگە كەلگەن دوس-جاراندارىن الىپ، يمپەراتوردىڭ بىرنەشە گەكتارعا سوزىلعان باۋ-باعىن اتقا وتىرىپ ارالاپ كەتەدى.
باقتا قانشاما اعاشتىڭ ءتۇرى، ءتۇرلى ءشوپتىڭ حوش ءيىسى ادامعا سەزىم بەرىپ، سەرگىتكەندەي بولادى.

ورماندى ارالاپ كەلە جاتقان بيسمارك ءبىر جەردەن كۇزەتتە تۇرعان ەكى اسكەردى بايقايدى. قاستارىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، ورمان ورتاسىندا نەنى كۇزەتىپ تۇرعاندارىن سۇرايدى.

ولار نەنى كۇزەتەتىنىن بىلمەيتىن بولىپ شىعادى. تەك كۇندە كۇزەت اۋىسىپ تۇراتىنىن ايتادى. بۇعان قايران قالعان كانتسلەر، سەرۋەننەن قايتىپ كەلگەن سوڭ، 2-ءشى نيكولايدان ورمان اراسىنداعى كۇزەتتىڭ نە ءۇشىن قويىلعانىن سۇرايدى. ول دا ەشتەڭە بىلمەيتىن بولىپ شىعادى. اقىرى، سارايداعىلار سۇراستىرا كەلىپ، جاۋابىن تاپقانداي بولادى.

وسىدان ءۇش عاسىر بۇرىن 2-ءشى ەكاتەرينا كوكتەم كۇنى باقتى ارالاپ ءجۇرىپ، ءبىر جەردەن جاۋقازىنداردىڭ ءوسىپ، گۇل جارىپ تۇرعانىن بايقايدى. سارايداعى دۆوريانداردىڭ بالالارى ءۇزىپ تاستاماس ءۇشىن كۇزەت الدىرىپ، باقىلاتىپ قويعان بولىپ شىعادى. سودان كەيىن ول قويدىرعان كۇزەتىن ۇمىتىپ كەتكەن عوي! 3 جىل، 5 جىل، 10 جىل، 100 جىل، 300 جىل! قانشاما بۋىن ءوتتى. كۇندەلىكتى بۇل جەرگە كەلەتىن كۇزەت نەنى كۇزەتەتىنىن دە ۇمىتقان. ايتەۋىر، وسى اراعا كۇزەت تۇرۋى ءتيىس. ماسقارا بولعاندا، ەگەر بيسمارك بولماعاندا بۇل جالعاسا بەرەر مە ەدى؟!

ءبىز قازاق حالقى تاۋەلسىز ەلمىز، مەملەكەتىمىز تاۋەلسىز. دەگەنمەن، قازاق دالاسى بۇرىنعى اتا-بابامىزدىڭ جەرىندەي وزگە سوزدەن، اتاۋدان تازا ما؟ قازىرگى قازاق مەملەكەتىنىڭ اۋىل، مەكتەپ، كوشە، كاسىپورىن، اۋدان، قالا، وبلىس ورتالىقتارى جينالىپ، 70 پايىزعا جۋىعى ورىس تىلىندە اتالادى ەكەن. سوندا بىزدە ونوماستيكا مۇلدە جۇمىس ىستەمەيدى دەسەك، ارتىق بولماس!

وزبەكستانداعى گاگارين قالاسىنىڭ اتى الىنىپ تاستالعانىنا دا قانشاما ۋاقىت ءوتتى. وسى ەلدە ورىس تىلىندە سويلەۋگە، تەلەارنالار اشۋعا، مەكتەپ، بالاباقشادا جۇمىس ىستەۋگە تىيىم سالىنعانى قاشان! تۇركىمەنستاننىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى نيازوۆ ءبىر جارىم ميلليون ورىستى ءوز ەلىنەن الداپ-سۋلاپ شىعارىپ جىبەردى. تاجىكستان جەر اتاۋلارىن تۇگەلدەي تاجىكشەلەدى.
ال ەندى بىزگە كەلەيىك، ەشكىمگە ەشتەڭە دەگەنىمىز جوق. دوس، باۋىر كورىپ، بىرلىككە شاقىردىق. قاسىمىزداعى كورشىلەردەي تۇراقتىلىق، ءوندىرىس ورىندارىن دامىتۋ، ۇلى جىبەك جولىن جانداندىرۋ، مەكتەپ، اۋرۋحانا، بالاباقشا سالۋ دۇرىس جولعا قويىلدى. ينۆەستيتسيانى كوپتەپ تارتىپ جاتىرمىز. وزبەكستان، ءازىربايجان، تۇركىمەنستاننان دا ينۆەستورلارعا جول اشىپ قويعان ەكەن. ەۆوليۋتسيالىق جولمەن ولار دا وركەندەپ كەلەدى. بىزدەن سونشالىقتى ارتتا قالىپ قويعان جوق. ال نەگە ءبىز تاۋەلسىز حالىق بولعان سوڭ، كەسىرتكەنىڭ جورعالاۋىنداي-اق بولسىن، دالامىزداعى اۋىل، اۋدانداردى، قالالاردى جىلىنا 5-6-دان بولسا دا ەپتەپ اۋىستىرىپ وتىرمايمىز. بۇل كوپ ەمەس قوي. قازاق ەلى بولعاندىقتان، ءارى باۋىرىنا تارتىپ وتىرعان سوڭ، وسىنداعى ەتنوستار ەشتەڭە دەمەيدى، ءارى ولار ەشتەڭە دەۋگە ءتيىستى ەمەس. تەك ءوزىمىزدىڭ جالتاقتىعىمىز عوي باياعى.

الماتىداعى الاتاۋ اۋدانىن (كۇندە كورىپ ءجۇرىپ، الاتاۋ اتىن كىم ۇمىتادى؟ قارپات ەلدەرىندە كارپات اتاۋىمەن اتالاتىن ەشتەڭە جوق) «التىن وردا» اۋدانى دەپ اتاساق، بىرەۋ بىردەڭە دەي مە؟ قايتا ۇلى تاريحىمىزدى اسپەتتەگەنىمىز ەمەس پە! قىتايلار كەزىندە وزدەرىن شاپقان، بودان قىلىپ ۇستاعان شىڭعىس حان مەن قۇبىلاي حانعا الەمدىك كينو شىعارىپ جاتقاندا، بىزدىكى نە ۇرەي وسى؟!

ءارى جالقاۋمىز، ءارى قورقامىز! قازىنادان بولىنگەن ميللياردتاعان اقشانى دا يگەرە المايمىز. اكىمدەردىڭ كوبى بۇرىنعى زووتەحنيك، مال دارىگەرى، اگرونومدار. بۇلاردىڭ ورنىنا مىقتى، جان-جاقتى ءبىلىمى بار پەداگوگتار، شىڭدالعان جۋرناليستەر، ساياساتكەرلەر كەرەك شىعار. ەلىمىزدەگى وزگە اتاۋلاردى وزگەرتسە، وسىلار وزگەرتەر. تاعى ءبىر ەسكەرەر نارسە - كورشى ەلدەردەگى قانداس اعايىنداردى قالايدا ەلگە قايتارۋ. بىزدەگى قازاقتار ەندى كوپ وسە المايدى. ەڭ قاۋىپتىسى وسى. حالىقتى توزدىرىپ ءارى ازايتىپ تا المايىق. مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى كوتەرىپ، ءتول ءدىنىمىزدى نىق ۇستايىق.
ياعني ءامىر تەمىردىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «الىستاعى جاۋىڭدى كۇش جانە شەبەرلىگىڭمەن جەڭۋگە بولار، قاسىڭداعى قاسكۇنەمنىڭ تىزگىنىن مىقتاپ ۇستاپ، تىزەرلەتىپ قوي، ودان ارتىق بويىن كوتەرۋگە ەرىك بەرمە!» — دەگەن ەكەن. مۇمكىن، وسىنى ەسكەرەرمىز، ءا؟ ءسىز قالاي ويلايسىز؟

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz