موتيۆ – ونەر مەن ادەبيەتكە ءتان ۇعىم. ونەر دۇنيەسىنىڭ ىشىندە مۋزىكالىق شىعارمالارعا ءتان بولىپ كەلەدى. سەبەبى ادەبيەت پەن مۋزىكا اۋەنگە نەگىزدەلەدى. ا.بايتۇرسىنوۆ «ادەبيەت تانىتقىش» ەڭبەگىندە كورنەك ونەرىن بەسكە بولگەندە مۋزىكانى اۋەز ونەرى دەپ اتايدى.

ال ءسوز ونەرىنىڭ ىشىندە شىعارمانىڭ ءبىر ءتۇرىن «اۋەزە» دەپ الادى. وسى ارادا قازاق ۇعىمىندا كوركەم شىعارمانى مۋزىكا ونەرىمەن تىعىز بايلانىستا تۇسىنگەنىن ايقىن اڭعارامىز. ورىس ادەبيەتىندە دە م.باحتين دوستوەۆسكي شىعارمالارىن زەرتتەۋ بارىسىندا مۋزىكاعا ءتان پوليفونيا تەرمينىن ادەبيەتكە ەنگىزدى. پوليفونيا ءبىر شىعارمانىڭ ىشىندە ءارتۇرلى اۋەندىك جەلىلەردىڭ (داۋىستاردىڭ) ءبىر ۋاقىتتا ۇيلەسىپ، دامۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. ال م.باحتين دوستوەۆسكي شىعارمالارىنداعى كەيىپكەرلەر مەن بايانداۋشىنىڭ، اۆتوردىڭ اراسىنداعى كوپ ۇندىلىك، داۋ-داماي، كوپ داۋىستىلىقتى جانە شىعارما ماتىندەرىندەگى ديالوگيزمدى، ياعني ءبىر شىعارما مازمۇنىنداعى بىرنەشە ءماتىننىڭ جارىسىپ قولدانىلىپ، ءارتۇرلى ءۇن قاتۋىن پوليفونيزم دەپ اتادى. دەمەك ادەبيەت پەن مۋزىكا ۇنگە، دىبىسقا نەگىزدەلەدى. ەندەشە ەكەۋىنە دە موتيۆ ءتان. مۋزىكاداعى ءموتيۆتىڭ بەلگىلى ءبىر ەكسپرەسسيۆتى ماعىناسى بار جانە ول پايدا بولعان كەزدە بەلگىلى ءبىر اۋەننىڭ سارىنى تانىلادى. موتيۆتە ادەتتە ءبىر ەكپىن بولادى (سوزدەگى ءبىر ەكپىن سياقتى), سوندىقتان ءموتيۆتىڭ ەڭ كوپ كەزدەسەتىن كولەمى-ءبىر ولشەم. مۋزىكاتانۋداعى تىرەكتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن بۇل ۇعىم ادەبيەتتانۋدا دا بەلگىلى ءبىر جاۋاپتى رول اتقارادى. ورىس ادەبيەتىندە ءموتيۆتى ادەبيەتتانۋشى عالىمدار بارىنشا زەرتتەدى.

ءموتيۆتى ادەبي ۇعىم رەتىندە تۇڭعىش رەت ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا ا.ن.ۆەسەلوۆسكي 1906 جىلى "سيۋجەتتەردىڭ پوەتيكاسى" اتتى ەڭبەگىندە ەنگىزدى. ۆەسەلوۆسكي موتيۆتەردىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگىن «بىركەلكى بەينەلى سحەماتيزم» رەتىندە ۇسىنادى. «ءموتيۆتىڭ بەلگىسى – ونىڭ بەينەلى بىرمۇشەلىك سحەماتيزمىندە; بۇل قارابايىر ميفولوگيا مەن ەرتەگىلەردىڭ اجىرامايتىن ەلەمەنتتەرى: (كۇننىڭ تۇتىلۋى) بىرەۋ كۇندى ۇرلاپ كەتەدى نەمەسە نايزاعاي-قۇس اسپاننان وت شىعارادى» [1. 494]. «موتيۆ دەپ مەن قارابايىر اقىل-ويدىڭ نەمەسە كۇندەلىكتى باقىلاۋدىڭ ءارتۇرلى سۇرانىستارىنا بەينەلى تۇردە جاۋاپ بەرەتىن ەڭ قاراپايىم بايانداۋ بىرلىگىن ايتامىن» [1. 494]. دەمەك  عالىم موتيۆ ۇعىمىن كۇندەلىكتى ومىردە ادامدار اراسىنداعى اڭگىمەدە بەلگىلى ءبىر ويلاردى بەينەلى سوزبەن جەتكىزۋدىڭ ەڭ قاراپايىم بايانداۋ بىرلىگى دەپ  انىقتادى. كورىپ وتىرعانىمىزداي  ا.ن.ۆەسەلوۆسكي بەينەلەۋدى، بىركەلكىلىكتى، سحەمالىقتى ءموتيۆتىڭ بەلگىلەرى دەپ سانادى [1]. ن.ۆەسەلوۆسكي ءموتيۆتى الدىمەن سيۋجەتتىڭ نەگىزىن قۇرايتىن - «ميفتەر مەن ەرتەگىلەر، كەيىنىرەك - ادەبي شىعارمالاردىڭ نەگىزىن قالايتىن «ەڭ قاراپايىم بايانداۋ بىرلىگى» دەپ اتادى. ۆەسەلوۆسكيدىڭ پىكىرى بويىنشا ءار پوەتيكالىق ءداۋىر «ەجەلگى زاماننان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان پوەتيكالىق بەينەلەردىڭ» جاڭا كومبيناتسيالارىن جاسايدى جانە ولاردى جازۋشىلار «ءومىر تۋرالى جاڭا تۇسىنىكپەن» تولىقتىرادى. موتيۆتەر، ۆەسەلوۆسكيدىڭ پىكىرىنشە، شەكسىز قايتالاناتىن تاريحي تۇراقتى ۇعىم. ب.ن.پۋتيلوۆ موتيۆ تەورياسىن جالعاستىرا وتىرىپ، «موتيۆ سيۋجەت جاساۋشى ەلەمەنت رەتىندە» دەگەن ەڭبەگىندە ءموتيۆتى «ەپيكالىق سيۋجەتتىڭ كومپونەنتتەرىنىڭ ءبىرى، ەپيكالىق سيۋجەتتىك جۇيەنىڭ ەلەمەنتى» دەپ انىقتايدى. «موتيۆ، - دەپ جازادى عالىم، - سيۋجەتتىڭ بولىگى رەتىندە قىزمەت ەتەدى، مۇندا ونىڭ ناقتى مازمۇنى تولىق اشىلدى. كەز-كەلگەن بەلگىلى ءبىر موتيۆ ناقتى ايتقاندا شىعارما سيۋجەتىمەن تۇتاستىقتا جانە سونىمەن بىرگە باسقا موتيۆتەرمەن، ياعني بولىكتەرىمەن بايلانىستى.[2] ادەبيەتتانۋشىلار ي.م.پوپوۆا مەن ل.ە. حۆوروۆالار «موتيۆ وبەكتىلىك-تاقىرىپتىق اقپاراتتى تاسىمالداي الادى نەمەسە ول قانداي دا ءبىر بەلگىنىڭ نەمەسە ارەكەتتىڭ مانىنە يە بولۋى مۇمكىن»[3] دەپ تۇسىندىرە كەلە مىنانداي وي ايتادى: «سوڭعى ونجىلدىقتار ىشىندە موتيۆتەردى جەكە شىعارماشىلىق تاجىريبەمەن بەلسەندى بايلانىستا جانە جەكە جازۋشىلار مەن جەكەلەگەن شىعارمالارعا تيەسىلى ماسەلە رەتىندە قاراستىرىلدى. "موتيۆ" تەرمينى باسقا ماعىنادا قولدانىلاتىنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. سونىمەن، موتيۆتەر كوبىنەسە جازۋشىنىڭ تاقىرىپتارى مەن پروبلەمالارى دەپ اتالادى (مىسالى، كوركەم شىعارماداعى تارتىس، ياعني ادامداردىڭ ماقسات مۇددەسىنىڭ، ويلارىنىڭ قاراما-قارسىلىعى، تارتىس، كۇرەس) »[3].

ب.ي.يارحو 1930 جىلدارى جازىلعان «ادەبيەتتانۋدىڭ ناقتى ءادىسناماسىندا» ءموتيۆتى «ءىس-ارەكەت كەزىندەگى بەينە (نەمەسە وقيعا كەزىندەگى بەينەنىڭ كۇي-جاعدايى)» [4] دەپ انىقتايدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي موتيۆ ا.ن.ۆەسەلوۆسكيدىڭ پىكىرىنشە «ەجەلگى زاماننان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان پوەتيكالىق بەينەلەر»، ياعني پوەتيكالىق وبرازدار عاسىردان عاسىرلارعا جازۋشىلار شىعارماسىندا زامان وزگەرىسىنە قاراي جاڭاشا ماعىنادا كورىنىس تابادى. نەمەسە بەلگىلى ءبىر سيۋجەتتەر ءار داۋىردەن كوشىپ، كەلەسى داۋىرلەردىڭ شىعارماسىنان ورىن الادى دەپ تۇسىندەردى. سونداي-اق باسقا زەرتتەۋشىلەردىڭ دە پىكىرىنشە موتيۆ «سيۋجەت جاساۋشى ەلەمەنت» رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. زەرتتەۋشى و.م.فرەيدەنبەرگ: «موتيۆ – بۇل سيۋجەتتىك سحەمانى بەينەلى ءتۇسىندىرۋ» [5.115-119]  دەگەن بولاتىن. دەمەك موتيۆ تە ارحەتيپ وبرازداردىڭ ءبىر ءتۇرى سياقتى. ادام ساناسىنداعى بەلگىلى ءبىر وقيعانىڭ نەمەسە وبرازدىڭ جاندانۋى، جاڭعىرۋى، بەلگىلى ءبىر باسقا وبرازعا اينالۋى نەمەسە ءبىر شىعارمانىڭ سيۋجەتىنە وزەك بولۋى. بۇل اسىرەسە مەتاماتىندە نەمەسە ارحايكالىق ماتىندە انىق كورىنىس تابادى. بۇل جەردە موتيۆ ءبىر شىعارمانىڭ تۇتاس سيۋجەتىنە اينالۋى مۇمكىن نەمەسە ءبىر شىعارمانىڭ ءبىر ءبولىمى عانا بولۋى مۇمكىن. مىسالى ش.قۇدايبەرديەۆتىڭ «ءلايلى-ءماجنۇن» پوەماسىن الساق، بۇل شىعارمانىڭ العاش سيۋجەتىن ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، پوەماعا اينالدىرعان ءازىربايجان اقىنى گانجاۋي نيزامي، كەيىن دەحلەۆي، ءجامي، ناۋاي، فيزۋلي. ءبىر سيۋجەت بىرنەشە اقىننىڭ شىعارماسىندا كورىنىس تاپتى. دەمەك اتالعان اقىندار شىعارماسىنىڭ وزەگى ءبىر موتيۆتەن باستاۋ الادى. سونداي-اق ەرتەدەن ادام ساناسىندا كەلە جاتقان ارحەتيپتەر اقىن-جازۋشىلار شىعارماسىندا بەلگىلى ءبىر بەينە، وبراز ارقىلى تانىلادى. ادەبيەتتە جاڭعىرىق، ايقاي ۇعىمى بار. بۇل ۇعىم دا الەمدەگى ءاربىر حالىقتىڭ ونەرىندە،  كوركەم ادەبيەتىندە كەزدەسەدى.

ايقاي – ادامنىڭ بار داۋىسىمەن قاتتى ءۇن شىعارۋى. اشۋى مەن ىزاسىن نەمەسە ايتايىن دەگەن ويىن بار داۋىسىمەن قاتتى جەتكىزۋى. دەمەك ايقاي ادامنىڭ پسيحولوگيالىق كوڭىل-كۇيىنەن حابار بەرەدى. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە: «ايقاي قىزىعۋ، وكىنۋ مانىندە ايتىلاتىن كوڭىل-كۇي وداعايى» [6.25] دەگەن انىقتاما بەرگەن. ال ايعايمەن ءومىر سۇرەتىن ادامدى «ايقايشىل داۋرىقپا، بوسپە، داڭعازا» دەپ تۇسىندىرەدى. ەندەشە، ايعاي ادام مىنەزىن جانە ادام ءومىرىنىڭ ءمانىن ايقىندايتىن موتيۆ بولىپ تابىلادى. دەمەك ادام بالاسىنىڭ جان-دۇنيەسىنەن، كوڭىل-كۇيىنەن حابار بەرەتىن بەينەلى ۇعىم. جوعارىدا ا.ن.ۆەسەلوۆسكي، و.م.فرەيدەنبەرگ سياقتى ءموتيۆتى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ دالەلدەۋى بويىنشا ءبىر نارسەنى بەينەلى ءتۇسىندىرۋ. ياعني ادامنىڭ ءىس-ارەكەتى مەن مىنەز-قۇلقىن «سيۋجەت جاسايتىن ەلەمەنت» رەتىندە بەينەلى ۇعىممەن جەتكىزۋ. پسيحولوگيا: ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىكتە: «ايقاي – ادام ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتى مەن قىلىعىنا يەلىك ەتە الماي، ايقايلاپ ءتىل قاتۋى، داۋىس كوتەرىپ سويلەۋى. ايقاي ادەتتەگى سويلەۋ مولشەرىنەن قاتتى شىققان داۋىستى نەمەسە ءۇندى بىلدىرەدى. «ايقاي مەنىڭ ءوز ءۇيىم، كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم» دەگەن قازاقتىڭ ءسوزى كوڭىل كۇيدىڭ ريزاشىلىعىن قاتتى شىعارعان ءۇنى ارقىلى ءبىلدىرۋى. ايقايدىڭ اۋىسپالى ءتۇرى ۇران سالۋ ماعىناسىندا قولدانىلادى. («ايقايلاپ جاۋعا تيگەندە، اعاتاي – بەرىش ۇرانىم!» ماحامبەت) ايقاي ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتىندەگى سەزىم كۇيلەرىن بىلدىرەدى. پسيحولوگيالىق تۇرعىدان العاندا، ايقايشىلدىق ادامنىڭ جاعىمسىز قاسيەتى [7.19]. دەمەك ا.ن.ۆەسەلوۆسكي كورسەتكەندەي ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىكتە دە جالپى قازاققا ءتان كوڭىل كۇيدىڭ ريزاشىلىعىن «ايقاي مەنىڭ ءوز ءۇيىم، كەڭ سارايداي بوز ءۇيىم» دەگەن بولشەكتەۋگە بولمايتىن تۇراقتى تىركەستەردەن جاسالعان بايانداۋ بىرلىگىن اڭعارامىز. ماحامبەت اقىننىڭ ولەڭىندە دە جاۋدىڭ بەتىن قايتارۋ ءۇشىن سوعىستا كۇللى اسكەردىڭ جاۋعا قارسى رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن «ايقايلاپ جاۋعا تيگەندە، اعاتاي – بەرىش ۇرانىم!» دەپ بولشەكتەۋگە بولمايتىن تىلدىك بىرلىكتەن قۇرالعان بەينەلى ۇعىم ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. بۇل بەينەلى موتيۆ كوركەم شىعارمانىڭ سيۋجەتىندە وزىندىك رول اتقارارى ءسوزسىز.

سونىمەن قاتار كوركەم شىعارمالاردا ايقايمەن بىرگە جاڭعىرىق ۇعىمى بار. ونى دا موتيۆ رەتىندە قاراستىرامىز. جاڭعىرىق ۇعىمى اقىن-جازۋشىلار شىعارماسىندا كەيىپكەردىڭ ءومىرى مەن مىنەزىن سۋرەتتەيتىن بەينەلى وي مەن ءىس-ارەكەتتى جەتكىزەدى. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە: «داۋىستىڭ، دىبىستىڭ ەكىنشى جەردە كۇمبىرلەپ، قايتالاپ ەستىلۋى» [6.268]  دەگەن انىقتاما بەرگەن. ادام تاۋدىڭ ۇستىندە نەمەسە بيىك، ءزاۋلىم، كەڭ سارايدىڭ ىشىندە بار داۋىسىمەن ايقايلاپ ءۇن شىعاراعان كەزدە، داۋىستىڭ كۇمبىرلەپ وزىنە ەستىلۋى. دەمەك ايقايدىڭ ادامعا كەرى قايتىپ، قايتالاپ ەستىلۋى.

اباي شىعارماسىنداعى ايقاي، جاڭعىرىق ءموتيۆى دە اقىننىڭ كوڭىلىنىڭ كۇيىنەن، اينالاسىنداعى بولىپ جاتقان وقيعالاردان، قازاقتىڭ ومىرىنەن، تىرشىلىگىنەن حابار بەرەدى. سونداي-اق اباي زامانىنداعى قوعام مەن قالىپتاسقان ادام مىنەزىن تۇتاستىقتا بەينەلەپ جەتكىزەدى. «جاستىقتىڭ وتى قايداسىڭ؟» ولەڭىندە:

مال باقپاقتىق شارۋا بوپ،

ادال تاۋىپ اسىقپاي.

قۇر ايعايمەن اۋرە بوپ،

ونەردىڭ جايىن باسا ۇقپاي.

ەندى نەنى ىستەيمىز،

بارىنەن دە بوس قالدىق؟

«اۋىزعا كەلىپ ءتۇس» دەيمىز،

قىلىپ ءجۇرىپ قۇر سالدىق! -

-دەگەن ولەڭ جولدارىندا «ايقاي» ءبىر ادامنىڭ ەمەس، كۇللى ەلدىڭ ءومىرىن بەينەلەپ تۇرعان سيۋجەتتىك ەلەمەنت. بۇل ولەڭ جولدارىنداعى ايقايدىڭ ءمانى زور. قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان اتا كاسىبى مال باعۋدان دا ناتيجە شىعارماي، جەڭىل ومىرگە اۋەستەنگەن اباي زامانىنداعى ادامداردىڭ داۋرىققان، بوس داۋ-دامايمەن وتكىزىپ جاتقان ءومىرى انىق بايقالدى. سوندىقتان ولەڭنىڭ سيۋجەتىنە وزەك بولىپ تۇرعان ايقاي ءموتيۆى دەپ باتىل ايتۋعا بولادى.  سەبەبى اباي ايتىپ وتىرعان ايقاي سول كەزدەگى ادام تىرشىلىگىنەن، اقىننىڭ اينالاسىنداعى ادامداردىڭ مازاسىز ومىرىنەن جانە ابايدىڭ ءوز زامانىنداعى ناتيجەسىز ىستەردى ەلەپ-ەكشەگەن اقىل-ويىنان حابار بەرەدى. سونداي-اق مۇنداعى ايقاي موتيۆىنەن اباي زامانىنداعى ادامداردىڭ ومىرىنەن، قۇر ايعاي، بوس ماقتان، داۋرىقپا، داۋ-دامايمەن ءومىردى وتكىزۋدىڭ ەش ءمانى جوقتىعىنان ساباق الۋعا تۋرا كەلەدى. ەكىنشىدەن، ايقايشىلدىق، داۋرىقپالىق، بوسپەلىكتىڭ ادامعا تيگىزەتىن زيانى جانە مۇنداي مىنەزدىڭ ادامدا پايدا بولۋىنىڭ نەگىزى تۋرالى ويعا جەتەلەيدى. ۇشىنشىدەن، ايقايشىلدىق ءبىر ادامعا ءتان ەمەس، كوپتىڭ ساناسىنا ءتان ەكەنىن انىق كورەمىز. ەندەشە، ايقاي، ايقايشىلدىق بۇل ولەڭدە كوپكە ءتان ۇجىمدىق بەيسانالىق. ولەڭدە قازاق ساناسىنداعى كوپكە ءتان ۇجىمدىق بەيسانالىقتىڭ مانىنە ۇڭىلگەن اقىن بەينەسى دە تانىلادى. داۋرىعىپ، قۇر ايعايمەن جۇرگەن ەل ومىرىنە كوڭىلى تولماي، نالىعان، شاراسىز كوڭىل-كۇيىن دە بەينەلەيدى. مۇنداي ۇجىمدىق بەيسانالىقتى جويۋ، بولدىرماۋ جولى تۋرالى:

جاستىقتىڭ وتى قايداسىڭ؟

جۇرەكتى ءتۇرتىپ قوزعاماي؟

عىلىمنىڭ ءبىلىپ پايداسىن،

دۇنيەنىڭ كوركىن بولجاماي؟

-دەپ، جاستىق شاعىڭدا دۇنيەنىڭ كوركى قىزىق قۋىپ، سالدىق قۇرۋ ەمەس، عىلىمنىڭ پايداسىن ءبىلۋ دەگەن ءۋاج ايتادى.

ايقاي ءموتيۆى ابايدىڭ بىرنەشە ولەڭىنە ءتان. ايگىلى «سەگىزاياق» ولەڭىندە:

ءبىر كىسى مىڭعا،

ءجون كىسى سۇمعا

ءالى جەتەر زامان جوق.

-دەپ ءجون بىلگەن كىسىنىڭ قۋ-سۇمعا ءالى كەلمەيتىن دارمەنسىز زامانعا تاپ كەلگەنىن، ياعني ءجونى ءتۇزۋ، اقىلدىلاردىڭ ەمەس، سۇمداردىڭ ءامىرى ءجۇرىپ تۇرعان ادىلەتسىز قوعامدى مەڭزەي وتىرىپ ءارى قاراي اقىن:

قادىرلى باسىم،

قايراتتى جاسىم

ايعايمەن كەتتى امال جوق.

بولماسقا بولىپ قارا تەر،

قورلىقپەن وتكەن قۋ ءومىر.

-دەگەن ولەڭ جولدارىنان جوعارىداعى «جاستىقتىڭ وتى قايداسىڭ؟» ولەڭىندەگى ايعاي ءموتيۆىنىڭ جالعاسىن كورەمىز. بۇل ولەڭ جولدارىندا «قايراتتى جاستىق شاعىنداعى» العا تالپىنعان، ادامشىلىق ىستەرگە ءوزىن دە وزگەنى دە سۇيرەگەن ىستەرىنەن ناتيجە شىقپاي، ءوزىنىڭ جانە سول كەزدەگى ەلىنىڭ «قورلىقپەن»، «قاراتەر» بولىپ وتكەن قۋ ومىرىنە كۇڭىرەنگەن اقىن بەينەسىن كورەمىز. «ايعايمەن كەتتى امال جوق» دەگەندەگى ايعاي ءموتيۆى اقىننىڭ ادىلدىك ىزدەپ، شارق ۇرعان ءومىرىنىڭ بوسقا كەتكەنىنە كۇڭىرەنگەن وبرازىن انىق العا شىعاردى. سونداي-اق قانشا ايعايلاسا دا ۇقپايتىن، قۇلاعىنا ىلمەيتىن كىمدەر دەگەن ويعا ەرىكسىز جەتەلەيدى. ولەڭدە اقىن ولاردىڭ كىمدەر ەكەنىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ بەرەدى:

ءسوزۋار بىلگىش،

زاكۇنشىك، كورگىش،

اتانباق – ماقسۇت، ماقتانباق.

جاسقانىپ، قورقىپ،

جورعالاپ، جورتىپ،

يمەنسە، ەلىڭ باپتانباق.

ولەڭدە ابايدىڭ ايعايىنىڭ ءمانى تەرەڭدەي تۇسەدى. ەلدىڭ رۋحىن تاپتاپ، جىگەرىن جاسىتىپ، مەيىلىنشە قورقىتۋ ءادىسىن ۇستانعان «ءسوزۋار، بىلگىشتەر» مەن «زاكۇنشىك» بيلىك يەلەرىنىڭ ايار پسيحولوگياسىن ايقىنداپ بەردى. جاۋعا قارسى قايمىقپاي قارسى تۇرعان، ەلدىك پەن ەرلىكتى جوعارى قويعان بۇرىنعى قازاقتى اباي زامانىندا ەل بيلەۋشىلەردىڭ «جاسقانىپ، قورقىپ، جورعالاپ، جورتىپ، يمەنىپ» تۇرۋىنا بارىنشا كۇش-جىگەرىن جۇمساعان سۇم كەيپىن اڭعارامىز. ولەڭدە اقىن:

قارعاعانىن جەر قىلماق،

القاعانىن زور قىلماق.

- دەپ قوعامدى ءبۇلدىرىپ، ەلدى الالاعان بيلەۋشىلەردىڭ ايعاي مەن داۋ-دامايدى وزدەرى قوزدىرىپ، قول استىنا قاراعان ەلدى قورقىتىپ، ۇركىتكەن قيتۇرقى ىستەرىنە نارازىلىعىن:

حوش، قورىقتى ەلىڭ،

قورقىتقان سەنىڭ

ونەرىڭ قايسى، ايتىپ بەر.

ەل اڭدىپ سەنى.

سەن اڭدىپ ونى،

قىلت ەتكىزبەي باعىپ كور.

دەپ ەل بيلەۋشىلەر مەن حالىق اراسىنداعى جاۋلاسۋدىڭ ءتۇپ توركىنىنە ءمان بەرەدى. ونىڭ ارعى ءتۇبى ەل بيلەۋشىلەردىڭ قاراپايىم ەل الدىندا «اتانباق – ماقسۇت، ماقتانباق» ەكەنىنە وي جىبەرەدى. بىراق ودان ەشنارسە شىقپايتىنىن، داۋ-دامايمەن، قورقىتىپ ەل باسقارۋدىڭ ەش جاقسىلىققا جەتكىزبەيتىنىن، كەرىسىنشە قوعامدا بيلىك پەن حالىق اراسىندا الشاقتىق، ءبىرىن-ءبىرى اڭدۋ ەتەك الىپ، ءوز حالقىن وزىنە دۇشپان ەتۋ قاۋپىن ەسكەرتەدى. وسىنداي ءبىر-ءبىرىن اڭدىپ، جاۋلاسقان بيلىك پەن حالىقتىڭ ورتاسىنداعى ءوزىنىڭ كۇيىن:

كومەكسىز كوزىڭ،

ءبىر جالعىز ءوزىڭ

باعا الماي باسىڭ ساندالار،

باۋىرىڭا تارتقان،

سىرىڭدى ايتقان،

سىرلاسىڭ سىرت اينالار.

دەپ قالىڭ ەلدىڭ ىشىندەگى جان-دۇنيەسىنىڭ جالعىزدىعىنا، ەل ادامدارىنداعى سەنىمسىزدىك، ءبىرىن-ءبىرى ساتۋ، ءبىرىن-ءبىرى دوس كورمەۋ سياقتى دۇشپاندىق مىنەز سەبەپكەر ەكەنىن اڭعارتادى. ابايدىڭ بۇل ويلارى قالىڭ ەلدىڭ پسيحولوگياسىنا تۇسكەن سىزاتتى، ۇلت بولمىسىنىڭ بۇزىلۋىن كورسەتەدى دەگەن ويعا تابان تىرەيمىز. وعان  اينالاسىنداعى «جاقسىمىن» دەگەننىڭ:

ول قانى بۇزىق ۇرى-قار،

قاپىسىن تاۋىپ سەنى الار.

-دەپ كەمشىلىگىن بەتىنە باسىپ كورسەتكەن بيلىكتىڭ كىم ەكەنىن جانە وزىنە تۇبىندە وپا بەرمەيتىنىن انىق ايتادى. وسى ولەڭدە ايقاي مەن جاڭعىرىق ءموتيۆى ا.ن.ۆەسەلوۆسكي، و.م.فرەيدەنبەرگ سياقتى عالىمدار ايقىنداعان سيۋجەتتىك نەگىز، بەينەلى وي ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز.

قانشا ايعايلاسا دا اقىن ءۇنىن ەستىمەگەن مەڭىرەۋ قوعامى، ءبىرىن-ءبىرى اڭدىعان اينالاسى تۋرالى:

جارتاسقا باردىم،

كۇندە ايعاي سالدىم،

ونان دا شىقتى جاڭعىرىق.

-دەپ جارتاس بەينەسىمەن اسسوتسياتسيالاپ جەتكىزەدى. اقىن ساناسىنداعى ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامى جارتاسپەن تەڭ. ونىڭ عىلىم، ءبىلىم، ادامشىلىقتىڭ ءمانى، ادام بولمىسى تۋرالى كۇندە ايتىپ، جازىپ، ەل ىشىنە جايىپ جاتقان ويلارى جارتاسقا ايعايلاعان جاڭعىرىق بولىپ وزىنە كەرى ورالادى.

ەستىسەم ءۇنىن،

بىلسەم دەپ ءجونىن،

كوپ ىزدەندىم قاڭعىرىپ

باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس،

قاڭق ەتەر، تۇكتى بايقاماس.

حالىق تۇسىنىگىندە ەجەلدەن كەلە جاتقان «قارا جارتاس»، ياعني الىپ تاستاردان عانا تۇراتىن تاۋدىڭ ۇلكەن بولىگى عاسىرلار وزسا دا، ادامدار وزگەرىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ ورنىنا كەلسە دە وزگەرمەيتىن ميفتىك وبراز. دەمەك ا.ن.ۆەسەلوۆسكيدىڭ ءار پوەتيكالىق ءداۋىر «ەجەلگى زاماننان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان پوەتيكالىق بەينەلەردىڭ» جاڭا كومبيناتسيالارىن جاسايدى جانە ولاردى جازۋشىلار «ءومىر تۋرالى جاڭا تۇسىنىكپەن» تولىقتىرادى دەپ تۇسىندىرگەنىندەي اباي دا حالىق تۇسىنىگىندەگى جارتاس وبرازىن جاڭا موتيۆپەن تولىقتىردى. ءوز زامانىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ءموتيۆىن ايقاي، جاڭعىرىق ۇعىمدارىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، «قاڭق ەتىپ دىبىس شىعاراتىن جارتاسقا» جاڭا ءمان، سونى ماعىنا بەردى. ءوز داۋىرىندەگى بيلىك پەن قالىڭ ەلدىڭ، قوعامنىڭ پسيحولوگياسى مەن بولمىسىن جارتاستان شىققان جاڭعىرىق وبرازىندا جاڭعىرتتى.

الەم ادەبيەتىندە دا ايقاي، جاڭعىرىق ءموتيۆى وزەك بولعان شىعارمالار از ەمەس. ۋ.شەكسپيردىڭ «منوگو شۋما يز نيچەگو» («جوق جەردەن شۋ شىعارۋ») دراماسى، ا.پۋشكيننىڭ «ەحو»، (ريفما) «ەحو، بەسسوننايا نيمفا، سكيتالاس پو برەگۋ پەنەيا…» ولەڭدەرى، ا. ا. بلوكتىڭ «تيحو ۆەچەرنيە تەني...», «دۋشا مولچيت. ۆ حولودنوم نەبە...» شىعارمالارىنداعى ايعاي-شۋ، جان ايقايى ادامنىڭ جان دۇنيەسىندەگى تىلسىم سىردى ۇقتىرۋ ءتاسىلى رەتىندە بەينەلەنگەن. قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى ءىلياس جانسۇگىروۆ ا.س.پۋشكيننىڭ «ەحو» ولەڭىن اۋدارعان بولاتىن. وسى ولەڭدەگى جاڭعىرىق ءموتيۆى ابايدىڭ ويىمەن ۇندەس ەكەنىن بايقاۋعا بولادى.

ا. س. پۋشكيننەن اۋدارما[8.].:
        اڭ ورماندا ۇلي ما،
دابىل قاققان سىرناي ما،
شاتىرلاي ما نايزاعاي،
ساي جاقتا قىز جىرلاي ما —
مەيلى قانداي ءۇن.
ءۇنىڭدى ەركىن اۋادا
قوسۋعا سەن دايىن.

ولەڭدە داۋىس كوپ. جاي داۋىس ەمەس. بار داۋىسىمەن جاڭعىرىپ شىققان كوپ ءۇن. ولاردىڭ جاڭعىرىعى دا سان ءتۇرلى. ورمانداعى اڭ بىتكەننىڭ ۇلىعان داۋىسى، دابىل قاققان سىرناي ءۇنى، شاتىرلاعان نايزاعاي مەن تاۋ جاقتاعى قىزدىڭ جىرى. بارلىعى نەلىكتەن بار داۋىسىمەن ايعايلاپ ءۇن قاتۋدا؟ بىلاي قاراعاندا اقىن تابيعات قۇبىلىسى مەن اڭداردىڭ،  ادامداردىڭ ۇنىندەگى ەرەكشەلىكتى جىرلايدى. بىراق انىقتاپ، ولەڭ جولدارىنداعى سونشا كوپ داۋىستار مەن ولاردىڭ ۇنىنە ءمان بەرەتىن بولساق، پۋشكين ءوز زامانىنداعى ءار ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار مەن ادامداردىڭ جان ايقايىن جىرلايتىن سياقتى. ولاردىڭ ۇنىنە ءۇن قاتاتىن ەشكىم جوق. ولاردىڭ داۋىسىن دا ەشكىم ەستىمەيدى.
كوك كۇرسىنتسە نايزاعاي،
داۋىل، تولقىن داۋىسىنا;
تاۋدا مالشى سالسا ايعاي —
جاۋابىن الاتىن;

ۇنىڭە ءۇن جوق...
ءدال سونداي سەن دە، اقىن!

ولاردىڭ ايعايىنا ەشكىم جاۋاپ بەرمەگەن سياقتى، ءوزىنىڭ دە جان ايقايىنا، جازعان ولەڭدەرىندەگى جان داۋىسىنا

ماڭايىنان ءار ءتۇرلى داۋىستار شىعىپ جاتسا دا ءوزىنىڭ ۇنىنە قۇلاق اساتىن ەشكىم جوق. سەبەبى ول اقىن. ابايدا ايعاي، جاڭعىرىق ءموتيۆىن جارتاس وبرازى تولىقتىرسا، ا.س.پۋشكيندە ماڭايىنان شىققان ءار ءتۇرلى ۇنگە نايزاعاي، داۋىل وبرازى ەرەكشە ماعىنا ۇستەيدى. ەكى اقىننىڭ شىعارماسىندا دا جاڭعىرىق اينالاسىنداعى ەل ومىرىنەن حابار بەرەدى.  سونداي-اق اقىنداردىڭ جان-دۇنيەسىندەگى داۋىل كۇيىن، جان ايقايىن اڭعارتادى.

پايدالانعان ادەبيەتتەر:

1. ۆەسەلوۆسكي ا. ن. پوەتيكا سيۋجەتوۆ. ۆۆەدەنيە ي گل. I. // ۆەسەلوۆسكي ا. ن. يستوريچەسكايا پوەتيكا. ل.، 1940.
2. پۋتيلوۆ ب. ن. موتيۆ كاك سيۋجەتووبرازۋيۋششي ەلەمەنت // تيپولوگيچەسكيە يسسلەدوۆانيا پو فولكلورۋ: سب. ست. ۆ پاميات ۆ. يا. پروپپا. م.، 1975
3. پوپوۆا ي. م.، حۆوروۆا ل. ە. پروبلەمى سوۆرەمەننوي ليتەراتۋرى. تامبوۆ، 2004
4. يارحو ب. ي. مەتودولوگيا توچنوگو ليتەراتۋروۆەدەنيا (نابروسوك پلانا) // كونتەكست. م.، 1983
5. فرەيدەنبەرگ و.م. اكتۋالنىە پروبلەمى سەميوتيكي كۋلتۋرى. ترۋدى پو زناكوۆىم سيستەمام. ۆىپ.20. تارتۋ، 1987.
6. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى./ جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان ت.جانۇزاقوۆ -الماتى: دايك-پرەسس، 2008. -968 ب.
7. پسيحولوگيا: ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىك./ باس رەد. ب.ءو. جاقىپ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2011. – 624 ب.
8. ءى. جانسۇگىروۆ //https://bilim-all.kz/olen/6278-ZHangyryq

AP08855981 «اباي شىعارمالارىنداعى الەمدىك جانە ۇلتتىق مادەني ارحەتيپتەر» تاقىرىبىنداعى عىلىمي جوبا 2020 جىلدىڭ 19 قاراشاسىنداعى №321 كەلىسىمشارت نەگىزىندە ورىندالعان.

ماقپال ورازبەك،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
پروفەسسورى

Abai.kz