بيىل، تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ حالقىمىزعا بەرگەن باستى يگىلىكتەرىنىڭ ءبىرى – الىس جانە جاقىن شەتەلدەردەن  قازاقتاردىڭ وتانعا ورالۋىنا جول اشىلعانىنا دا 30 جىل تولماقشى. ەلىمىز ءوز ەركىندىگىنە قول جەتكىزەردىڭ الدىندا، 1991 جىلعى 18 قاراشادا قازاق كسر مينيسترلەر كابينەتى «باسقا رەسپۋبليكالاردان جانە شەتەلدەردەن سەلولىق جەرلەردە جۇمىس ىستەۋگە تىلەك ءبىلدىرۋشى بايىرعى ۇلت ادامدارىن قازاقستاندا قونىستاندىرۋدىڭ ءتارتىبى مەن شارتتارى تۋرالى» ارنايى قاۋلى قابىلداعان بولاتىن.

جىل تۇيىندەلەر كۇنى – 31 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ شەتەلدەردەگى قازاقتارعا راديو ارقىلى ءسوز ارنادى. ءيا، نازارباەۆتىڭ مەملەكەت باسشىسى رەتىندەگى جالپى جۇرتشىلىققا باعىشتالعان العاشقى ءسوزى شەتەلدەگى قازاقتارعا ارنالعان ەدى. قالاي دەيسىز عوي؟ مىنە، قاراڭىز. ەل تاۋەلسىزدىگى جىل سوڭىندا – 16 جەلتوقساندا جاريالاندى. 17 جەلتوقساندا الماتىنىڭ ورتالىق الاڭىندا تاۋەلسىزدىك ميتينگىسى وتكىزىلدى. سول كۇنى اقش-تىڭ مەملەكەتتىك حاتشىسى دجەيمس بەيكەر قازاقستانعا كەلدى. تاۋەلسىزدىككە بايعازى بەرۋگە كەلگەن جوق، بىزدەگى يادرولىق قارۋدىڭ ەندىگى جاعدايىن بىلۋگە كەلدى. قات-قابات جۇمىس قىزىپ الا جونەلدى: بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا كىرگەن ون ءبىر تاۋەلسىز مەملەكەت باسشىلارىنىڭ الماتىدا باسى قوسىلىپ، تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعىن قۇرۋى، پالەستينا ليدەرى ياسير ارافاتتىڭ ساپارى، پرەزيدەنتتىڭ پارلامەنتتە ءسوز سويلەۋى، تمد باسشىلارىنىڭ مينسكىدەگى كەڭەسىنە قاتىسۋ... وسىنداي قاربالاسپەن وتكەن العاشقى ونشاقتى كۇننىڭ وزىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ الىستان ويلاعان ماقساتىنا كىرىسۋگە – ەل تاۋەلسىزدىگىنە بورىكتى اسپانعا اتا قۋانىپ، قۇلاعىن قازاقستانعا توسىپ وتىرعان شەتەلدىك اعايىنعا ارنايتىن ءسوزىن دايىنداۋعا ۋاقىت تاپتى. نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ 31 جەلتوقساندا راديو ارقىلى ايتقان «اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشى اعايىندارعا جول اشىق. اتا-بابا ارۋاعى الدارىڭىزدان جارىلقاسىن!» دەگەن سوزىنەن كەيىن شەتەلدەردەگى قانداستارىمىزدىڭ اتامەكەنگە ات باسىن تۇزەگەن ۇلى كوشى باستالدى. ول كوش شىنىندا دا ۇلى كوش ەدى: 1991 جىلدان بەرى ەلگە كەلگەن ەتنوستىق رەپاتريانتتاردىڭ سانى 1 ميلليون ادامنان استى. الايدا ءبىزدى بۇگىندە سول كوشتىڭ كەيىنگى كەزدە كىدىرىپ تۇرعانى الاڭداتادى. سولاي بولعاندىقتان دا پارلامەنت ماجىلىسىنە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنان سايلانعان دەپۋتاتتار اتىنان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ا.ۇ.مامينگە ساۋال جولداعان ەدىك. وندا بىلاي دەگەنبىز:

«كەيىنگى جىلداردا، ناقتى ايتقاندا، 2012 جىلدان باستاپ ەلدەن تۇرعىنداردىڭ كوشىپ كەتۋى كۇشەيۋىنىڭ جاعىمسىز ءۇردىسى باستالدى، ول ءۇردىس قازىر كۇشەيە تۇسۋدە. سوڭعى بەس جىلدا (2015-2019 جىلداردا) ەلدەن 189 765 ادام كوشىپ كەتكەن، ال كوشىپ كەلگەن ەتنوستىق قازاقتاردىڭ سانى 70 933 ادام. ايىرماسى – 118 832 ادام. 2017 جىلدان بەرى كوشى-قوننىڭ جىل سايىنعى تەرىس سالدوسى مينۋس 30 مىڭ ادامدىق شەكتەن اسىپ ءتۇستى. 2019 جىلى قازاقستاننان كوشۋشىلەردىڭ سانى 45 225 ادام بولدى. جەكەلەگەن وڭىرلەردە تۇرعىنداردىڭ دەپوپۋلياتسياسى انىق سەزىلۋدە. ەلدى مەكەندەردىڭ بوس قالۋى، ەڭبەك رەسۋرستارىنىڭ جەتىسپەۋى كوزگە ۇرىپ تۇر. سولتۇستىكتەگى وبلىستاردا تۇرعىنداردىڭ ازايۋى، ورتا مەكتەپتەردىڭ جابىلۋى قالىپتى كورىنىسكە اينالىپ بارادى. مىسالى، ءبىر ەلدى مەكەندەگى ءۇش قاباتتى مەكتەپتە نەبارى 12 بالا وقيدى.

قازىرگى تاڭدا ۇكىمەت قاۋلىسىنا سايكەس قانداستارىمىز ورنالاستىرىلاتىن وڭىرلەر رەتىندە اقمولا، اتىراۋ، شىعىس قازاقستان، باتىس قازاقستان، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارى بەكىتىلگەن. وسى جەتى وبلىسقا ەتنوستىق قازاقتاردىڭ كوشىپ كەلۋىنە بولىنگەن كۆوتا 2020 جىلى 1378 ادام بولدى. 2021 جىلعا بولىنگەن كۆوتا سانى 1426. ءوسىم جوققا جۋىق. قانداستارعا ارنالعان كۆوتانىڭ مۇنشاما ازايىپ كەتۋىن ەشتەڭەمەن ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس. ەكونوميكالىق احۋال اناعۇرلىم كۇردەلى بولعان كەزدىڭ وزىندە بۇل كۆوتا جىلىنا 10 مىڭ مەن 20 مىڭنىڭ اراسىندا ەدى، سونىڭ ارقاسىندا جىلىنا مەملەكەتتىڭ كومەگىمەن 40 مىڭنان 80 مىڭعا دەيىن ادام شەتەلدەردەن كوشىپ كەلەتىن.

جۇمىس كۇشى ارتىق وڭىرلەردەن ادامداردى جۇمىس كۇشىن قاجەتسىنىپ تۇرعان وڭىرلەرگە قونىستاندىرۋ جۇمىسى دا ءجوندى جۇرمەي جاتىر. تۇرعىن ءۇي ءبولۋ، جەڭىلدەتىلگەن كرەديتتەر بەرۋ، جايىلىمعا، ەگىندىككە جەر ۋچاسكەلەرىن تاراتۋ، كوشەراقى قاراجاتىن قاراستىرۋ تيىسىنشە ويلاستىرىلماعان. جاڭا وڭىرگە كوشىپ بارۋدىڭ وڭدى تاجىريبەلەرى دۇرىس ناسيحاتتالمايدى. مۇنداي ۇلكەن ىستە بولماي قويمايتىن كەمشىلىكتەردى الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ كورسەتۋ، ءسويتىپ قايتا كوشىپ كەتۋگە بەيىم كوڭىل كۇيدى كۇشەيتۋ، جاڭا جەرگە بارىپ، باعىن سىناۋشىلاردىڭ ساعىن سالعان بەتتەن سىندىرۋ باسىم. تۋعان جەر ۇعىمىنىڭ كەڭدىگىن، بۇكىل قازاق دالاسى ءار قازاقتىڭ تۋعان ەلى ەكەندىگىن جۇرەكتەرگە جەتكىزۋ جاعى كەمشىن.

قانداستاردى بيۋدجەتكە قوسىمشا سالماق تۇسىرەتىن جۇكتەمە رەتىندە قارايتىن تار پيعىلدى تۇزەتپەيىنشە بۇل ىستە، تاۋەلسىزدىكتى تۇعىرلاندىرۋدىڭ تاعدىرشەشتى ىسىندە ناقتى سەرپىلىس جاساي المايمىز. كوشى-قون تۋرالى زاڭناماعا سايكەس قانداستاردى قابىلداۋدىڭ وڭىرلىك كۆوتاسىن وكىلەتتى ورگان جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا بەلگىلەيدى. دەمەك، جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنا بۇل رەتتە قۇقىقتىق تۇرعىدان شەكتەۋ قويىلماعان. جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنا رەپاتريانتتاردى بەيىمدەۋ مەن كىرىكتىرۋ ورتالىقتارىن اشۋ مۇمكىندىگى بەرىلگەنىنە قاراماستان، سولتۇستىك وڭىرلەردەگى بىردە-ءبىر اكىمدىك مۇنى جاساعان ەمەس. قانداستاردىڭ ءتىل بىلمەۋى قۇجاتتاردى رەسىمدەۋدە كوپ قيىندىق كەلتىرۋدە. سولتۇستىك، شىعىس وڭىرلەرىندەگى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر ماماندارىنىڭ دەنى قازاق ءتىلىن ەركىن مەڭگەرمەگەن، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ نەگىزىنەن ورىس تىلىندە اتقارىلاتىندىعى دا ەلىم دەپ، جەرىم دەپ كەلگەن قانداستاردى كەۋدەسىنەن يتەرگەندەي ەتىپ تۇرادى.

كوبەيمەسەك كوسەگەمىز كوگەرمەيتىنىن تاعى ءبىر ەسكە سالا كەلىپ، ءبىزدىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالىمىزعا بايلانىستى ۇكىمەتتىڭ كوشى-قون جانە دەموگرافيالىق پروتسەستەرىن تۇراقتاندىرۋ ماقساتىمەن قانداستارعا بولىنەتىن كۆوتانىڭ كولەمىن كوبەيتۋ، بەيىمدەۋ مەن كىرىكتىرۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ، رەپاتريانتتارعا مەملەكەتتىك قىزمەتتى قازاق تىلىندە كورسەتۋ، جۇمىس كۇشى ارتىق وڭىرلەردەن ادامداردى سولتۇستىكتەگى وڭىرلەرگە قونىستاندىرۋ سياقتى ماسەلەلەردىڭ شەشىلۋ جولدارىن قاراستىرۋدى، زاڭدا بەلگىلەنگەن ءتارتىپ بويىنشا اتقارىلىپ جاتقان، اتقارىلاتىن شارۋادان جان-جاقتى حاباردار ەتۋدى سۇرايمىز».

جاقىندا ساۋالىمىزعا ۇكىمەت باسشىسىنىڭ جاۋابى كەلدى. اسقار ۇزاقبايۇلى ءبىز كوتەرگەن ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن ناقتى ويلاستىرىپتى.

ەڭ نەگىزگى نارسە قانداستارعا ارنالعان كۆوتانىڭ مولشەرىن قايتا قاراۋ ەدى عوي. بۇعان الدىمەن نازار اۋدارىلعانى سۇيسىنتەدى. قانداستاردى قابىلداۋدىڭ وڭىرلىك كۆوتاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنا سايكەس جۇمىسقا ورنالاستىرۋ، تۇرعىن ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ، مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنداعى ورىندار، ورتا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن جانە قولدانىستاعى زاڭناما شەڭبەرىندە مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ باسقا دا شارالارىن ۇسىنۋدى ەسكەرە وتىرىپ، جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارىنىڭ ۇسىنىستارى نەگىزىندە قالىپتاستىرىلاتىنىن قاداپ كورسەتكەن ۇكىمەت باسشىسى: «2025 جىلعا دەيىن 80 مىڭ قانداستىڭ، ونىڭ ىشىندە 2021 جىلى 12 مىڭ قانداستىڭ قايتا ورالۋىنا جاردەمدەسۋ جوسپارلانۋدا. وسىعان بايلانىستى، سونداي-اق شەتەلدەن كەلەتىن قانداستار سانىنىڭ ۇلعايۋىن ەسكەرە وتىرىپ (جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنىڭ وتىنىمدەرىنىڭ نەگىزىندە), قانداستاردى قابىلداۋ كۆوتاسى قايتا قارالاتىن بولادى»، دەيدى. بۇل – ماڭىزدى شەشىم. كۆوتا كوبەيسە قۋات تا كوبەيەدى. كۆوتانىڭ سىرتىندا، مەملەكەتتىڭ قارجىلىق كومەگىنسىز كوشىپ كەلەتىن اعايىن دا ازايماۋعا ءتيىس. كەزىندە اتامەكەنگە جەتىپ العان ميلليون قانداستىڭ ءبارى بىردەي كۆوتامەن كەلمەگەن ەدى.

جاۋاپتا سونداي-اق زاڭناماعا سايكەس قانداستاردى ناتيجەلى جۇمىسپەن قامتۋدىڭ جانە جاپپاي كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدىڭ 2017-2021 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى شەڭبەرىندە «ەڭبەك نارىعى» اۆتوماتتاندىرىلعان اقپاراتتىق جۇيەسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىن ەرىكتى تۇردە قونىس اۋدارۋدى قولداۋ شارالارىن قوسا العاندا، حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ سالاسىنداعى كورسەتىلەتىن قىزمەتتەرمەن قامتاماسىز ەتۋگە قانداستارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىمەن تەڭ مۇمكىندىك بەرىلەتىنى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ 2020 جىلعى 22 قازاندا ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسىنىڭ ءتورتىنشى وتىرىسىندا ايتقان «ەڭبەك» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى شەڭبەرىندە قونىس اۋدارۋشىلارعا جانە قانداستارعا سولتۇستىك وڭىرلەرگە كوشۋگە بەرىلەتىن سۋبسيديالار مولشەرىن 2 ەسە – 35-تەن 70 ايلىق ەسەپتى كورسەتكىشكە دەيىن ۇلعايتۋعا قاتىستى تاپسىرماسىن ىسكە اسىرۋ بويىنشا ۇكىمەت قاۋلىسىنىڭ جوباسى ازىرلەنگەنى ايتىلعان. قاۋلى مەملەكەتتىك ورگانداردا كەلىسىلۋ ۇستىندە ەكەن، بۇيىرتسا، كوپ ۇزاماي قابىلدانىپ قالۋعا ءتيىس. سوندا، مىسالى، التى ادامدىق وتباسىنا بەرىلەتىن سۋبسيديا مولشەرى 1 ميلليون تەڭگەدەن اسپاقشى. اۋىلدىق جەرگە ورنالاساتىن وتباسىنا اجەپتاۋىر كومەك.

تاريحي وتانىنا شەتەلدەن ورالعان قانداستارعا كونسۋلتاتسيالىق جانە اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا الماتى جانە شىمكەنت قالالارىندا، سونداي-اق الماتى، اقمولا، سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستان، قاراعاندى، قوستاناي، پاۆلودار جانە جامبىل وبلىستارىندا «قانداستاردى اقپاراتتىق قولداۋ ورتالىقتارى» (فرونت-وفيستەر) قۇرىلعانىن، «ازاماتتارعا ارنالعان ۇكىمەت» مەملەكەتتىك كورپوراتسياسىمەن بىرلەسىپ، «ءبىر تەرەزە» قاعيداتى بويىنشا قانداستارعا مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتۋ كەزىندە بيزنەس-پروتسەستەردى وڭتايلاندىرۋ جونىندەگى جول كارتاسى ىسكە اسىرىلىپ جاتقانىن، بيىلعى جىلدىڭ II توقسانىندا حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىقتارىندا وڭىرلىك كۆوتاعا ەنگىزۋدى، تۇراقتى تۇرۋعا رۇقسات الۋدى جانە جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قابىلداۋدى كوزدەيتىن قانداستارعا مەملەكەتتىك قىزمەتتى ءبىر مەزگىلدە كورسەتۋ ىسكە قوسىلاتىن بولعانىن دا وقىرمان قاۋىمعا قۋانا حابارلاي الامىز.

ساۋالداعى ناقتى ايتىلعان سىندارعا دا ناقتى جاۋاپ قايتارىلعان. «جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنا رەپاتريانتتاردى بەيىمدەۋ مەن كىرىكتىرۋ ورتالىقتارىن اشۋ مۇمكىندىگى بەرىلگەنىنە قاراماستان، سولتۇستىك وڭىرلەردەگى بىردە-ءبىر اكىمدىك مۇنى جاساعان ەمەس» دەگەن ەدىك. بۇعان بايلانىستى «2021 جىلى سولتۇستىك قازاقستان، پاۆلودار، شىعىس قازاقستان جانە قوستاناي وبلىستارىندا بەيىمدەۋ جانە ىقپالداستىرۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ ماسەلەسى پىسىقتالۋدا» دەگەن جاۋاپ الىپ وتىرمىز. ماسەلە پىسىقتالسا – شەشىلەتىن بولعانى. پرەمەر جاۋابىنداعى ەڭ ءتۇيىندى جاي مىناۋ: «رەسپۋبليكامىزعا كەلەتىن ەتنيكالىق قازاقتار ءۇشىن قولايلى جاعدايلار جاساۋدى، سونداي-اق وڭىرلەردىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ بەلگىلەنگەن كورسەتكىشتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، قونىس اۋدارۋشىلاردى جانە قانداستاردى قابىلداۋدىڭ وڭىرلىك كۆوتالارىن قالىپتاستىرۋدى كوزدەيتىن كوشى-قون ساياساتىنىڭ 2022-2026 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىنىڭ جوباسى ازىرلەنۋدە. ەلدەگى كوشى-قون جانە دەموگرافيالىق پروتسەستەرىن تۇراقتاندىرۋ، سونداي-اق قانداستار قۇقىقتارىن ساقتاۋ ماسەلەلەرى ۇكىمەتتىڭ تۇراقتى باقىلاۋىندا». تىڭ تۇجىرىمداما تىڭ تىنىس اشىپ، قانداستارىمىزدىڭ قاتارىن قالىڭداتارىنا سەنەمىز.

پرەمەر-ءمينيستردىڭ دەپۋتاتتىق ساۋالعا جاۋابى ءبىزدىڭ قولعا 1 ناۋرىز كۇنى ءتيدى. مۇنى دا جاقسى ىرىمعا بالاپ وتىرمىز. العىس ايتۋ كۇنى ەدى عوي. العىس ايتاتىنداي ءجونىمىز بار ەكەن. ەندى تەك يگى نيەتتىڭ يگىلىكتى ناتيجەگە ۇلاسۋىن تىلەيىك.

ساۋىتبەك ابرداحمانوۆ،

پارلامەنت ماجىلىسىندەگى قازاقستان
حالقى اسسامبلەياسى دەپۋتاتتىق توبىنىڭ جەتەكشىسى.

«ەگەمەن قازاقستان»

Abai.kz