وسى ءبىر گەوگرافيالىق اتاۋ قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى تاريحىمەن ءارى تامىرلاسىپ، ءارى تاعدىرلاسىپ جاتقان اتاۋ ەكەندىگىنە ەشبىر كۇمان كەلتىرۋگە بولا قويماس. ويتكەنى، «جەتىسۋ» اتاۋى وسى وڭىردەن اعىپ وتەتىن ءىرى 7 وزەنگە بايلانىستى قويىلعاندىعى جايلى تاريحي دەرەكتەر جەتكىلىكتى. وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى ءارى وسى ءوڭىردىڭ تاريحى مەن تابيعاتىن ءوزىنىڭ شۇرايلى جىر شۋماقتارىنا وتە ورىندى ارقاۋ ەتكەن اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ «جەتىسۋ سۋرەتتەرى» اتتى جىرىندا جەتىسۋ ولكەسىنىڭ ءاربىر وزەن، تاۋ، كولىنىڭ اتىن ناقتى اتاپ، بۇل وڭىردە وسەتىن وسىمدىك تۇرلەرىن، مۇندا كەزدەسەتىن جاندىگى مەن جانۋارلارىن جىپكە تىزگەن اسىل مونشاقتاي ەتىپ جىر جولدارىنا ارقاۋى ەتۋى كىمدى بولسا تاڭقالدىراتىنى ءسوزسىز. وسىنداي ولكەنىڭ «جەر جانناتى - جەتىسۋ» اتاۋى حالقىمىزدىڭ دانالىعى مەن دارالىعىن پاش ەتىپ تۇر ەمەس پە؟!

وسى ءبىر گەوگرافيالىق اتاۋ قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى تاريحىمەن ءارى تامىرلاسىپ، ءارى تاعدىرلاسىپ جاتقان اتاۋ ەكەندىگىنە ەشبىر كۇمان كەلتىرۋگە بولا قويماس. ويتكەنى، «جەتىسۋ» اتاۋى وسى وڭىردەن اعىپ وتەتىن ءىرى 7 وزەنگە بايلانىستى قويىلعاندىعى جايلى تاريحي دەرەكتەر جەتكىلىكتى. وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى ءارى وسى ءوڭىردىڭ تاريحى مەن تابيعاتىن ءوزىنىڭ شۇرايلى جىر شۋماقتارىنا وتە ورىندى ارقاۋ ەتكەن اقىن ءىلياس جانسۇگىروۆ «جەتىسۋ سۋرەتتەرى» اتتى جىرىندا جەتىسۋ ولكەسىنىڭ ءاربىر وزەن، تاۋ، كولىنىڭ اتىن ناقتى اتاپ، بۇل وڭىردە وسەتىن وسىمدىك تۇرلەرىن، مۇندا كەزدەسەتىن جاندىگى مەن جانۋارلارىن جىپكە تىزگەن اسىل مونشاقتاي ەتىپ جىر جولدارىنا ارقاۋى ەتۋى كىمدى بولسا تاڭقالدىراتىنى ءسوزسىز. وسىنداي ولكەنىڭ «جەر جانناتى - جەتىسۋ» اتاۋى حالقىمىزدىڭ دانالىعى مەن دارالىعىن پاش ەتىپ تۇر ەمەس پە؟!

وسىنداي تاڭعاجايىپ تابيعاتى بار ولكەنىڭ قازىرگى ەگەمەندىك العان تۇسىمىزدا «جوڭعار الاتاۋى» اتالۋى ەشبىر شىندىققا سايكەس كەلمەيدى. ءتىپتى، بۇل كۇندە بۇرىنعى ويرات تايپاسى وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان جوڭعار تايپاسىنىڭ اتاۋى مۇلدە اتالمايتىنىن كوزى قاراقتى ءاربىر وقىرمان بىلەتىنى دە بەلگىلى جاعداي.
تاريحي دەرەك كوزدەرىنەن بىزگە بەلگىلىسى - «جوڭعار شاپقىنشىلىعى» دەگەن اتپەن قازاق پەن جوڭعار اراسىنداعى (قازاق حاندىعى قۇرىلعان كەزىنەن باستاپ XVIII-عاسىردىڭ 50-جىلدارىنا دەيىن سوزىلعان) سوعىس. بىرنەشە عاسىرلار بويى اتامەكەنىن كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاي بىلگەن بابالارىمىز ءوز ولكەسىنىڭ شۇرايلى دا شىرايلى جەر-سۋ اتاۋلارىن جاۋى بولىپ كەلگەن جوڭعار تايپاسىنىڭ اتىمەن اتاۋى مۇمكىن ەمەس.
ءاربىر جەر-سۋ اتاۋىندا سول جەردىڭ وزىنە ءتان تابيعات ەرەكشەلىگى نەمەسە تاريحي وقيعالار جەلىسىنە سايكەس اتاۋلاردى حالقىمىز ءدال تاۋىپ قويا بىلگەن. كورنەكتى كوسەمسوزشى جاقاۋ داۋرەنبەك «ويداۋا» اتتى كىتابىندا «ازاماتپەن بىرگە ارعىدان كەلە جاتقان ءاربىر ايتۋلى اتاۋدا اقپارات بار. ونى وقي ءبىلۋ، تەگىن تاني ءبىلۋ ورەمىزدىڭ ەنشىسىندە» دەپ ورىندى جازعان ەكەن. ولاي بولسا، ءاربىر اتاۋدى دۇرىس اتاي ءبىلۋ ءبىزدىڭ ءبىلىم دەڭگەيىمىزدىڭ باستى كورسەتكىشى بولۋى شارت. ەلىمىز ەگەمەندىك الماي تۇرىپ-اق مۇنداي گەوگرافيالىق اتاۋلاردىڭ اتتارى وزگەرتىلىپ، ءوزىنىڭ ەجەلگى تاريحي اتاۋلارىمەن اتالىپ كەلە جاتقاندىعى كەيىنگى كەزدە جارىق كورگەن ارنايى ەنتسيكلوپەديالاردان دا كوز جەتكىزۋگە بولادى. بۇل جونىندە پىكىرىمىز جالاڭ بولماۋى ءۇشىن ناقتى دەرەكتەر كەلتىرەيىك. مىسالى، «الماتى اقشامى» گازەتىنىڭ 2011 جىلعى 11-ماۋسىمداعى سانىندا «جەتىسۋ الاتاۋى» ما، الدە «جوڭعار الاتاۋى» ما؟» دەگەن ماقالا جارىق كوردى. ودان بۇرىن «جاس الاش» گازەتىنىڭ 2011 جىلعى 14-ساۋىردەگى سانىندا ب.توعىزاقوۆتىڭ «ءتول ءسوزىمىزدى وگەيسىتپەيىك!» دەگەن ماقالاسىندا دا ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدى قوستاعانى جازىلدى. دەگەنمەن دە «جوڭعار الاتاۋى» دەگەن اتاۋ ءالى دە بولسا مەرزىمدى باسىلىمداردا جازىلىپ جۇرگەندىگى بايقالادى.
«جوڭعار الاتاۋى» دەگەن گەوگ­رافيالىق اتاۋدىڭ «جەتىسۋ الاتاۋى» دەپ وزگەرگەندىگى كازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ 2001 جىلى جارىق كورگەن 3-تومىنىڭ 681-682 بەتتەرىندە جانە «جەتىسۋ» ەنتسيكلوپەدياسىندا (2004 ج.) «جەتىسۋ الاتاۋى» دەپ تاسقا تاڭبا باسقانداي جازىلىپ كورسەتىلگەندىگىن ەرەكشە اتاپ كورسەتكىمىز كەلەدى. سونىمەن قاتار قر-نىڭ جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ جونىندەگى اگەنتتىگىنىڭ ۇيعارىمى بويىنشا جارىق كورگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ گەوگرافيالىق اتاۋلارىنىڭ مەملەكەتتىك كاتالوگى. 4 توم. الماتى وبلىسى» دەگەن كىتاپتا ورىسشا - «جەتىسۋسكي الاتاۋ»، «جەتىسۋسكيە ۆوروتا» دەپ، ال قازاقشاسى «جەتىسۋ الاتاۋى»، «جەتىسۋ قاقپاسى» دەپ بەرىلگەن. ءتىپتى ورىس تىلىندە جارىق كورگەن «البوم كارت وبلاستەي رك. ماسشتاب 1:1000000. استانا. ناتسيونالنىي كارتوگرافو-گەودەزيچەسكي فوند ۆ 2005. يسپراۆلەنو ۆ 2006گ.» دەگەن ورىس تىلىندە جارىق كورگەن كارتا دا «حرەبەت جەتىسۋسكي الاتاۋ» دەپ ناقتى كورسەتىلگەن.
جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان ورىس تىلىندە جازىلعان «ۆيلەسوۆ ە.ن.، ناۋمەنكو ا.ا.، ۆەسەلوۆا ل.ك.، اۋبەكەروۆ ب.ج. فيزيچەسكايا گەوگرافيا كازاحستانا. ۋچەبنوە پوسوبيە، الماتى.: «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، 2009. - 362 س.» دەپ اتالاتىن وقۋ قۇرالىندا «نا يۋگ وت راۆنين الاكولسكوي ۆپادينى راسپولوجەنا گورنايا سيستەما جەتىسۋسكوگو (دجۋنگارسكوگو) الاتاۋ (استىن سىزعان ر.س.)... » دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. ءبىز مۇنىڭ ءبارىن ناقتىلاپ كورسەتىپ جاتقاندىعىمىزدىڭ دا ءوز سەبەبى بار. ءويت­كەنى، وسى جەتىسۋ الاتاۋىنىڭ اۋ­ماعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكى­مەتىنىڭ №370 ارنايى قاۋلىسى بويىنشا 2010 جىلى 30-ساۋىردە «جەتى­سۋ الاتاۋى» اتتى مەملەكەتتىك ۇلت­تىق تابيعي ساياباق ۇيىمداستىرىلدى. بۇل تابيعي ساياباقتى ۇيىمداستىرۋ­داعى باستى ماقسات وسى ءوڭىردىڭ اسا باي تابيعاتىن قورعاۋ، ساقتاپ قالۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ، سونىمەن قاتار قازىرگى كەزدەگى دۇنيە جۇزىنە تارالعان 15 000-داي مادەني الما ىرىكتەمەلەرىنىڭ (سورتتارىنىڭ) ارعى تەگى بولىپ سانالاتىن، ءارى وسى وڭىردە وسەتىن جابايى سيۆەرس الماسىنىڭ گەنەتيكالىق قورىن ساقتاپ قالۋدى كوزدەيدى. وسى «جەتىسۋ الاتاۋى» ۇلتتىق تابيعي ساياباعى تۋرالى ماقالالار كوبىنە رەسپۋبليكالىق «ەكوكۋرەر» گازەتى مەن ونىڭ ىشىندەگى قازاق تىلىندە شىعاتىن «اتامەكەن» اتتى قوسىمشاسىندا ءجيى جاريالانىپ، وندا بۇل تابيعي ساياباقتىڭ اتاۋى «جوڭعار الاتاۋى» دەپ جازىلادى. وسى ماسەلە بويىنشا ءبىز جوعارىدا اتالعان گازەتتىڭ باس رەداكتورىنا ارنايى حابارلاسىپ، نە سەبەپتى تابيعي ساياباقتىڭ اتاۋىنىڭ بۇرمالانىپ، دۇرىس بەرىلمەي جۇرگەندىگىن سۇراعان ەدىك. باس رەداكتوردىڭ سوزىنە سەنسەك، ونى سول تابيعي كەشەننىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرى ساياباقتىڭ رەسمي تۇردە «جوڭعار الاتاۋى» دەپ اتالاتىندىعىن العا تارتادى ەكەن. سوندا ءبىز زامان تالابىنا سايكەس وزگەرتىلگەن جەر-سۋ اتاۋلارىنا جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ، ياعني تابيعي ساياباقتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەرىنىڭ سالعىرت قاراپ، سالقىندىق تانىتقانىن قالاي تۇسىنەمىز؟
ودان قالدى الماتى وبلىستىق «جەتىسۋ» گازەتىنىڭ دە تىلشىلەرى «جوڭعار الاتاۋى» دەپ جازىپ كەلەدى. الدە ونداعى تىلشىلەر قاۋىمى دا جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ وزگەرگەندىگىنەن بەيحابار بولعانى ما؟
«جەرىڭنىڭ اتى - باباڭنىڭ حاتى» دەسەك، ءاربىر جەر-سۋ اتاۋلارىن ءوز اتاۋىمەن اتاعانىمىز ابزال. ويتكەنى، ول بىزگە بابامىزدان جەتكەن امانات ەكەنىن ۇمىتپايىق.

رىسباي ساتىمبەكوۆ،
قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم بەرۋ
ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى

«انا ءتىلى» گازەتى