اقىندىق ونەر تۋا بىتكەن تالانت، ول ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرا بەرمەيتىن جاراتۋشىنىڭ باعا جەتپەس سىيى.جاساندىلىقتان گورى جاسامپازدىقتى، ەسكىدەن گورى جاڭانى، ساننان گورى ساپانى سۇيەتىن ءسوز پاتشاسى پوەزيا الەمىنىڭ حال-احۋالى جاھاندانۋ زامانىندا قانداي كۇي كەشۋدە؟ «ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» دەپ اباي اقىن ايتقانداي كيەلى ونەردىڭ قادىرىن ارتتىرىپ جۇرگەندەر دە، وزدەرىنشە ارتتىرعان بولىپ ارتتا قالدىرىپ جۇرگەندەر دە ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن قوعامدا بارشىلىق.

اقىندىق ونەر تۋا بىتكەن تالانت، ول ەكىنىڭ بىرىنە بۇيىرا بەرمەيتىن جاراتۋشىنىڭ باعا جەتپەس سىيى.جاساندىلىقتان گورى جاسامپازدىقتى، ەسكىدەن گورى جاڭانى، ساننان گورى ساپانى سۇيەتىن ءسوز پاتشاسى پوەزيا الەمىنىڭ حال-احۋالى جاھاندانۋ زامانىندا قانداي كۇي كەشۋدە؟ «ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» دەپ اباي اقىن ايتقانداي كيەلى ونەردىڭ قادىرىن ارتتىرىپ جۇرگەندەر دە، وزدەرىنشە ارتتىرعان بولىپ ارتتا قالدىرىپ جۇرگەندەر دە ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەن قوعامدا بارشىلىق.

كوركەمدىك ساپاسى ناشار، ىرعاق بىردە ساقتالىپ، بىردە ساقتالماعان تەك ۇيقاسقا قۇرىلعان، ءتىپتى ۇيقاس تا جوق جاداعاي جاتتاندى ولەڭدەر قالتاسى كوتەرگەننىڭ كىتابىنا اينالىپ جاتقانى وكىنىشتى-اق. وسىعان دالەل رەتىندە ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىنەن شىققان «اقىندارىمىزدىڭ» كىتاپتارىنا شولۋ جاساپ كورسەك. سولاردىڭ ءبىرى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، ماقتاارال اۋدانىنىڭ تۋماسى بالتابايۇلى ايىپبەرگەننىڭ 2009 جىلى الماتى قالاسىنداعى «نۇرلى الەم» باسپاسىنان شىققان 200 بەتتىك «تۋعان جەر» كىتابى. ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمىن وزگەرتىپ، «نۇردىڭ» زامانى دۇرىلدەپ تۇرعاندا  ءوزىن  «ايىپنۇر» دەپ  اتاعان اعامىزدىڭ ولەندەرىن وقىپ شىعىپ، كوڭىلگە ەشنارسە تۇيە المايمىز.  مۇقاباسىنان مازمۇنىنا دەيىن ءمان-ماعىناسىزدىق تۇنىپ تۇرعان وسى سەكىلدى دۇنيەلەر ۇلتتىق پوەزيامىزعا سىن. كىتاپتىڭ مۇقاباسىنا ءمان بەرىلمەگەندىگى سونشا ەلدى ەل ەتەر رامىزدەرىمىزدىڭ بەينەلەنگەنىنەن-اق كورۋگە بولادى. بۇل تەك سىرتقى سيپاتى عانا، ال وسىعان دەيىن 7 كىتابى شىعىپ ۇلگەرگەن اۆتوردىڭ كىتابىنىڭ ىشكى مازمۇنى تولعان ءمان-ماعىناسىزدىق. «باسىن كوتەرمەستەن جازىلتا، جانداندىرا جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن رۋباي، ولەڭ-جىرلار جازعان» ايىپنۇر:

جۇرەگىم - مۇز،

كوڭىلىم - قۇز،

دەنەمدە - تۇز،

استىمدا - سىز،-دەيدى.  وقىرمانىنا وي سالىپ ەمەس، بالاباقشا تاربيەلەنۋشىسىنە جۇمباق جاسىرىپ تۇرعان سەكىلدى بولسا، كەلەسى ولەڭىندە:

بەس سانالى سوزدەر:

ول - باقىت،

ول - ارمان،

ول - ارداق،

ول - ۇرپاق،

ول - بولاشاق،-دەيدى.

اباي بەس نارسەدەن اسىق بولۋ نەمەسە بەس نارسەدەن قاشىق بولۋ كەرەكتىنىن ايتسا، «ۇيقىسىز كەيدە ءتۇنىن وتكىزىپ، كەيدە تاس قاراڭداپ كۇنىن باتىرىپ» جىر جازاتىن ايىپنۇردىڭ بەس سانالى سوزىنەن ەش ماعىنا دا، ءمان دە تابا المايمىز. حالىق اراسىندا سانالى ادام ، سانالى جان  دەگەن تىركەستەر بار، الايدا سانالى ءسوز دەگەن تىركەستى كەزدەستىرگەن دە، ەستىگەن دە ەمەسپىز. سانالى ءسوز دەپ قانداي ماعىنا دا قولدانعان؟ ول جاعى قۇپيا.

«ولەڭ تىلىنە كوركەمدىك سيپات بەرەتىن وي-سەزىم تەرەڭدىگى، وتكىرلىگى، اسەرلىلىگى» دەپ زاكي احمەتوۆ ءوز ەڭبەگىندە پىكىر ايتقان بولاتىن. راسىمەن دە، تەرەڭ ماعىنالىلىق، وتكىر دە اسەرلى وي بولماسا ولەڭ ولەڭ بولمايدى. ايىپنۇر بالتابايۇلىنىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنداعى «رۋباي، قيسسا-حيكمەت، ولەڭ-جىرلارىندا» وسى اتالعانداردىڭ ءبىرى دە جوق.

كەشىرگىن مەنى ءبىر اللام!

دۇنيەگە جاراتىپ پەندەڭدى ءوزىڭ،

تاڭ سارىلەپ كۇنىم اتقاندا،

ۇيقىسىز كەيدە ءتۇنىم، تاڭ قاراڭداپ كۇنىم باتقاندا

رۋباي، قيسسا-حيكمەت، ولەڭ-جىرلار جازدىرىپ،

جانە دە، شەكسىز كوپ كۇنالارعا باتىراسىڭ.

وسى جولداردا ايىپنۇردىڭ ايتپاق ويى نە؟ جاراتۋشى پەندەسىن ءوزى جاراتىپ، ءوزى كۇناعا باتىرا ما، الدە ولەڭ جازعانى ءۇشىن كۇناعا باتا ما، مۇلدە تۇسىنىكسىز. ايتار ءسوزى، تۇيەر ءتۇيىنى جوق. تاعى دا ايتار ماسەلە، بالتابايۇلىنىڭ جيناعىنان ءوزى ايتقان قيسسا-حيكمەت كورمەدىك. قاي ورنەگى باتتاسقان، ايشىعى جوق ءسوزىن رۋباي، قيسسا، حيكمەت دەدى ەكەن؟ ول دا قۇپيا. ايىپنۇردىڭ جازعاندارىنىڭ ماعىناسىزدىعىمەن قوسا، ۇيقاسى دا، ىرعاعى دا پىسپەگەن شالا. الگىندە كەلتىرىلگەن ولەڭنىڭ بۋىن، بۋناق سانىن تالداپ كورسەك.

كەشىرگىن //مەنى// ءبىر اللام!                                                  ا

دۇنيەگە //جاراتىپ// پەندەڭدى ءوزىڭ،                                       ب

تاڭ سارىلەپ //كۇنىم اتقاندا،                                                  ۆ

ۇيقىسىز// كەيدە ءتۇنىم، //تاڭ قاراڭداپ// كۇنىم باتقاندا   ۆ

رۋباي،// قيسسا-حيكمەت،// ولەڭ-جىرلار جازدىرىپ،              گ

جانە دە، //شەكسىز كوپ //كۇنالارعا باتىراسىڭ.                    د

قازاقتىڭ قارا ولەڭى بەلگىلى ىرعاققا نەگىزدەلىپ، ۇيقاسى ساقتالىپ كەيدە ىشكى ۇيقاسقا جۇيەلەنىپ  جازىلادى. ال مىنا جولداردا ىرعاقتىڭ تۇراقسىزدىعى دا، ۇيقاستىڭ ۇيلەسىمسىزدىگى دە ايقىن كورىنىپ تۇر. بۋىن سانى ءبىر جولدا 8, بىرىندە 12, ەندى بىرىندە 16. مۇنداي جولداردى ولەڭ دەپ باعالاۋدىڭ ءوزى ابەستىك بولادى.

جازدىم ەندى ءوزىڭدى وتكىنشى عۇمىر تاعدىرىم،

جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ تورىنەن ەرەكشە ءبىر ۇنگە قوسىپ،

بىردە قۋانىش، بىردە رەنىش، كۇيگە،جىرعا قوسىپ،

كۇن نۇرىنان جارالعان و رۋباي، ولەڭ-جىرلار،  قيسسالارىم- دەيدى ايىپنۇر. ءوزىنىڭ ويىنشا كۇن نۇرىنان جارالعان جىرلارى وقىرماننىڭ جۇرەگىنە جىلىلىق اكەلمەك تۇگىلى، اسەر دە قالدىرماعاندىعىن «اقىن اعامىز» بىلەدى مە ەكەن؟ ول دا قۇپيا.

انا ءتىلىم - اسىلىم، ارداقتىم،

انا ءتىلىم - باقىتىم،باعىم.

انا ءتىلىم - بولاشاعىم، تۇعىرىم.

انا ءتىلىم - جۇرەگىم، جىرىم،

انا ءتىلىم - قازاق ءتىلىم، بار حالقىم.

ءبىر قاراعاندا اقىن انا ءتىلىن شەكسىز سۇيەتىنىن كورەمىز، الايدا ەلگە اقىل ايتار جاسقا كەلگەن اقساقالىمىزدىڭ باستاۋىش سىنىپ بالاسى قۇراستىرا سالعانداي ەتىپ جازعانى ار مەن نامىستىڭ ءىسى.

جالپى كىتاپتىڭ العى سوزىندە ايتقانداي ايىپنۇر شىنىمەن دە «قۇپيا اقىن» با دەگەن وي تۇيەمىز. ايتار ويى دا،تۇيەر ءتۇيىنى دە  تۇسىنىكسىز.

«تاريح ناقتىلى جايدى بىلدىرگەندە، پوەزيا كوپتى، جالپى جايدى اڭعارتادى»- دەگەن ەكەن اريستوتەل. قازىرگى تاڭدا جالپىنى جىرلاۋمەن قوسا، جالقىنى دا جىرلاۋ بەلەڭ الىپ بارا جاتىر. باعزى زاماندا اسان قايعى ءاز-جانىبەكتىڭ، جيەمبەت ەسىم حاننىڭ، بۇحار ابىلايدىڭ اعىن اق، قاراسىن قارا دەپ باعالاتقان ارناۋلار قازىر جاعىمپاز اقىنسىماقتاردىڭ شەندىلەرگە جاعىنۋ ءۇشىن پايدالانار قۇرالىنا اينالىپ، تۋعان-تۋىس، اعايىن، بالا-شاعاسىنا ماقتان ءۇشىن ايتار سوزىنە ۇلاسىپ، سونىمەن قوسا ونى كىتاپقا باستىرىپ،ءتۇرلى-ءتۇستى ەتىپ سۋرەتىن قويۋدى دا شىعاردى.

ءبىر جيناعىنداعى145 ولەڭىنىڭ 70-تەن استامىن  تۋىسى مەن بالالارىنا، شەندىلەرگە ارناعان ماقتاۋعا تولى وتكەلباي وردابەكتىڭ «ءومىر-تارازى» اتتى كىتابى 2009 جىلى قىزىلوردا قالاسىنداعى «ميراس» باسپاسىنان شىققان.

اباي ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن جازبايمىن دەسە، وتكەلباي وردابەك «ەرمەك ءۇشىن جازام ولەڭ» دەيدى. سوندا ءسوز پاتشاسىن ەرىككەننىڭ ەرمەك ەتەر ويىنشىعى ەتكەنى مە؟

ءبارى ءبىر اتاقتى اقىن بولا المادىم،

جاراتقان الدە ءىسىمدى قولدامادى.

جازعانىمنىڭ ءبارى دە شيماي-شاتپاق،

قيالداعى ماقساتىم ءبىر وڭبادى.

ءوزىنىڭ تالانتسىزدىعىن ەمەس، ولەڭىنىڭ وڭباعانىنا جاراتقاندى كىنالاعان اقىندى كىم كوردى ەكەن؟ اتاق ءۇشىن، ەرمەك ءۇشىن جازىلعان جىردىڭ قيادا قالىقتامايتىنى دا، جۇلدىزىنىڭ جانبايتىنى دا ايدان انىق.

قۇربان ايتتا باۋىرجانىم ۇيلەندى،

مايرا كەلىن بوساعاعا اتتاپ، ۇيگە ەندى.

ناۋرىز كۇنى نەمەرە كەپ ومىرگە

قۋانىشتان ەرەكشە ءبىر كۇيگە ەندىم،-دەيدى «العاشقى نەمەرەگە» ولەڭىندە.  باۋىرجان كىم، مايرا كىم؟ بۇل كىتاپ قالىڭ وقىرمانعا ەمەس، بەلگىلى ءبىر اۋلەت اراسىندا عانا تۇسىنىكتى بولىپ، سول اۋلەت  ۇشىن شىعارىلعان سەكىلدى. كىتاپ ىشىندەگى ولەڭدەردىڭ  جارتىسىنان استامى بەيتانىس كىسى ەسىمدەرى مەن سولارعا ارنالعان نەبىر مارجان سوزدەرگە تولى.

«ءوزىم جايلى سىر» ولەڭىندە:

ايتايىن ءوزىم جايلى اقتارىپ سىر،

كوپ جازام قالسا ەكەن دەپ ارتىمدا سىر،-دەيدى. قاسىم امانجولوۆتاي ءوزى جايلى سىر ايتىپ، ولەڭىنىڭ وشپەگەنىن قالاعان وتكەلباي وردابەك وسىلاي ۇرپاعىنا جىر ارنايدى. ساپاسى دا، قۇنى دا بولماسا كوپ جازعاننان نە پايدا؟ ەرمەك ءۇشىن ولەڭ جازاتىن اقىن نەسىنە جىرىنىڭ ۇرپاعىنا ميراس بولعانىن قالايدى؟ وسىنداي جاۋاپسىز سۇراقتاردى تۋدىرعانىمەن قويماي، وزىنەن كەيىنگىلەرگە جاۋاپتى ءىس قالدىرعاندىعى تاعى دا ار مەن نامىستىڭ ىسىنە كەلىپ تىرەلەدى.

اقىنعا شابىت، تالانتپەن قوسا جان-جاقتى تەرەڭ ءبىلىم دە اسا قاجەت. ولەڭىنە نە جازعانىن بىلمەي، حالقىنا كۇلكى بولعاننان ارتىق ماسقارا بولماسى حاق.

باۋىرجان قاراعىزۇلى اتتى  اقىن ءوزىنىڭ ورالحان بوكەيگە ارناعان «ءبىرتۋار» ولەڭىندە ماعىنا دا، ۇيقاس تا ساقتالماعان، تەك شۇبىرعان تەڭەۋلەر.

سونىمەن قوسا قاراعىزۇلى:

اق باس التايدىڭ اق بۇرقاق اقىنى -

كەربۇعا سەكىلدى قازاقتىڭ كەربەزى!

وعلان ويلارى تۇڭعيىق تەبىرەنىپ،

ارۋداي سەزىمى تاكاپپار ەمىرەنىپ،

وزەندەي بۋىرقانىپ تاسىعان ارناسى، - دەيدى. ول ءوزىنىڭ كىمگە ولەڭ ارناپ وتىرعانىن جەتە تانىماعان بىلىمسىزدىگىن ءبىرىنشى تارماقتان-اق كورسەتىپ قويعان. و.بوكەيدى «اق باس التايدىڭ اق بۇرقاق اقىنىنا»، «كەشەگى جىراۋلار جالعاسىنا» تەڭەگەنىن كورگەندە  وزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى ءالى دە بىلمەيمىز بە دەگەن وي كەلەدى. الايدا، بىلمەي مە دەپ ويلاساڭ، ولەڭ سوڭىندا جىر بارىسىنداعى ورالحان بوكەي شىعارمالارىنداعى كەيىپكەرلەرگە انىقتاما بەرەدى.

سەن ايتقان  «سەيىتقۇلدار» - «قۇرمەتتى اكىمدەر».

سەن ايتقان «اناۋلار» - «اتاقتى دانىشپان» - دەگەن جولدارداعى سەيىتقۇل، اناۋلار-دىڭ جازۋشىنىڭ «قۇم مىنەزى»، «سايتانكوپىر» پوۆەستەرىندەگى كەيىپكەرلەر ەكەندىگىنە توقتالىپ، تۇسىندىرمە بەرىپ كەتكەن. ەندى ويلانىپ قاراڭىز، اقىن، جىراۋلاردىڭ ءىزىن جالعاۋشىلار كىم، پوۆەست جازۋشى قالاي اتالادى، ەڭ اقىرى ورالحان بوكەي جىراۋلاردىڭ جالعاسى بولعان  اقىن با؟ بۇل - ءسوز پاتشاسىنا دەگەن سالعىرتتىق.  اربىر ءسوزى ينەنىڭ جۇزىنەن وتكەندەي بولۋى شارت ولەڭ جولدارىنىڭ سولقىلداقتىققا ۇشىراتۋ تاعى دا اردىڭ ىسىنە كەلىپ تىرەلەدى. قازاقتىڭ پوەزياسى ەشقاشان توقىراۋعا ۇشىراعان ەمەس، ۇشىرامايتىنى دا انىق. الايدا ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى شىرىتەتىنىن ۇمىتپاعان ءجون.

اباي «ءسوز پاتشاسى»، مۇقاعالي «قاسيەتتى قارا ولەڭ» دەپ باعالاعان ولەڭ ءسوزدىڭ قادىرىن ءتۇسىرىپ، قاسيەتىن كەتىرگەنىمەن قويماي، كىتاپ ەتىپ شىعارۋى «اۋزى قيسىق بولسا دا، باي بالاسى سويلەسىننىڭ» كەرى بولىپ تۇر. كەز كەلگەن ادام شىعارا بەرمەيتىن كىتاپتىڭ قازىر كىم كورىنگەننىڭ ەرمەگىنە اينالىپ، كىتابىنىڭ ماعىناسىنا ەمەس، كولەمىنىڭ ۇلكەندىگىنە، قالىڭدىعىنا ءمان بەرىپ، ونى تولتىرۋ ءۇشىن بۇكىل اعايىن، تۋىس، قۇدا-جەكجاتتارىنىڭ سۋرەتىن باسۋ دا سانگە اينالدى. مىنە، وسىنداي جايلار قازىرگى ولەڭنىڭ ءورىسىن تارىلتىپ، قادىرىن كەتىرىپ ءجۇر.

اتالعان ورەسكەل  كەلەڭسىزدىكتەرگە جول بەرىپ، اتالعان كىتاپتاردى جارىققا شىعارعان «نۇرلى الەم»، «ميراس» باسپالارى قايدا قاراپ وتىرعانى تۇسىنىكسىز. اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ءاربىر تۋىندىسىن سۇزگىدەن وتكىزىپ وتىرۋى ءتيىس جازۋشىلار وداعىنىڭ دا وسىنداي كەلەڭسىزىكتەردى اۋىزدىقتاۋعا شارا جاسامايتىندىعى قارىن اشتىرادى.  بۇل تەك ەكى عانا باسپا، ماقالا بارىسىندا اتالۋىنا قاراپ وسى ەكى باسپا عانا بارلىعىن بىلىقتىرىپ جاتىر دەپ ويلاماڭىز، ەلىمىزدە رەسمي تىركەلگەن  باسپالاردىڭ سانى 127 جەتەدى. مىنە، وسى بيزنەس كوزىنە اينالىپ وتىرعان  باسپالاردىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جاتقانىن بيلىك تاراپىنان قاداعالاپ، تۇبەگەيلى تەكسەرىلىپ، مىڭنان ءبىرىن سۇرىپتاسا نۇر ۇستىنە نۇر بولارى انىق.

بالعىن ادىلباەۆا، قازۇۋ-ءنىڭ

فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى

«اباي-اقپارات»